“Садақ ату” спорты

Батыс Қазақстан инновациялық-технологиялық университеті

«Қоғамдық пәндер және дене мәдениеті» кафедрасы

Тақырыбы: Садақ ату спорты

Орындаған: «Дене шынықтыру және спорт» білім беру бағдарламасының 3 курс студенті Қомшабай Ж.К.

Жетекші: PhD қауымдастырылған профессоры Мендигалиева А.С.

Орал, 2023 жыл

Жоспар:

І. Кіріспе

ІІ. Садақ атудың шығу тарихы

ІІІ. Қазақстанда садақ ату спортының дамуы

ІV. Батыс Қазақстандағы садақ ату спорты

V. Садақ атудың физиологиялық әсері

VІ. Пайдаланылған әдебиеттер

І. Кіріспе

Садақ — жебе атуға арналған қол қаруы. Алыс қашықтықтан ұрыс жүргізуге арналған. Садақты тас дәуірінен 20 ғасырға дейін дүние жүзінің барлық халықтары пайдаланған. Ерте кезде аң аулауда, кейін соғыс ісінде қолданылған. Қарапайым садақты тобылғы, үйеңкі, т.б. ағаш шыбықтарынан доғаша иіп, екі ұшын қайыспен керіп жасайды. Күрделі садақтың сыртқы бетіне сіңір тартылып, ішкі жағы мүйізбен қапталады, кейде ортасы мен екі шетіне сүйек бастырма қағылады. Күрделі садақты ежелгі Шығыста, оның ішінде сақтар, кейінірек ғүндар мен Орталық Азия халықтары көп қолданған. Қазақ садағы көшпелілер садағының жетілдірілген жалғасы болып саналады. Ауыз әдебиетінде садақтардың қолданылған материалдарына қарай “қайың садақ”, “қарағай садақ”, “үйеңкі садақ” деген атаулары кездеседі. Қайыңның қабығымен қапталған, сарғайған түсіне байланысты “сарыжа”, “сарсадақ” деген атаулары да бар.

Сурет 1. Садақ ату

Садақ тарту, спорттың ежелгі түрлерінің бірі. Мұны археологиялық қазбалар дәлелдеді. Адамзат дамуының басталуында садақ негізгі аңшылық қару болды, кейін оны әскери мақсаттарда пайдалана бастады. Еуразия халықтарында садақ ату ерте кезден бастап дами бастады. Қазір ол Қазақстанда, Қырғызстанда, Башқыртстанда және басқа да республикаларда көпшілікті тартатын ұлттық спорт түрі болып табылады, ал Бурятияда ешбір ұлттық мейрам садақ атусыз өтпейді, оған мыңдаған адамдар қатысады. Біздің уақытымызда Садақ тарту спорты кең тараған. Ол мергеннен жалпы жақсы дене дайындығын, дәл есептеуді және кездеу әдістерін меңгеруді талап етеді. Садақ атумен кез келген жас пен жыныстағы адамдар шұғылданды. Жарысқа жасы 14-ке жеткен мергендер қатыса алады. Садақ тартудан халықаралық бірлестік 1959 ж. құрылды. Оның жабдығына садақ пен жебеден бөтен: адырнадан киімді қорғайтын көкірекшеден адырнаның соғуынан сол қолдың сақтайтын биялай білезігінен; оң қол саусақтарының мүйізгестенуінен сақтау үшін қалқан немесе саусақ қаптан, жебені алып жүру үшін қорамсақтан, жебені ылғал мен лас заттардан тазарту үшін шашақтан (кистыдан); металл жебені түзейтін машинкеден және басқалардан тұрады. Садақ тарту өтетін орын атыс орны деп аталады. Оның үш жағына қауіпсіздік алабы (ені 20 м.-кем емес) жасауы тиіс және тиісті өлшемі болуы керек. Біздің елімізде садақ атудан жарыс: әйелдер үшін - 30,50 және 70 метрлік, ерлер үшін - 30, 50, 70 және 100 метрлік қашықтықта өткізіледі. Орындайтын жаттығуына байланысты әрбір мерген нысанаға 72 жебені атады, Мұнда байқау атуы болмайды. Садақ тарту командасы әдетте 4 мергеннен тұрады, есеп 3 тәуір нәтиже бойынша жүргізіледі. Садақ тарту әдісі күрделі емес, бірақ оны толық игеру ұзақ және көп еңбектенуді қажет етеді. [1]

ІІ. Садақ атудың шығу тарихы

Садақ - Адам ойлап тапқан алғашқы дәл қашықтықтағы қару. Бұл таңғажайып механизмнің біздің мыңдаған жылдар бұрын біздің алыс ата-бабаларымызға қызмет еткеніне дәлелдер бар. Ежелгі үңгірлердің қабырғаларында сіз қарабайыр садақтармен соғыс және аң аулау көріністері туралы ой жүгірте аласыз. Бұл талғампаз қару-жарақтар бүкіл адамзат тарихымен қатар жүрді. Садақтың ойлап табылуы адам өмірін түбегейлі өзгертті деп сенімді түрде айта аламыз. Аң аулау әлдеқайда жеңілдеді, соғыстар мүлдем жаңа сипат алды.

Сурет 2. Садақ атудың шығу тарихы

Садақ пен оқ —Мезолит заманынан бері бар, садақты үйеңкі, басқа да қатты ағаш шыбықтарын доғаша иіп, екі ұшын қайыспен керіп жасайды. Күрделі садақтың сыртқы бетіне сіңір тартылып, ішкі жағы мүйізбен қапталады, кейде ортасы мен екі шетіне сүйек бастырма қағылады. Садақтың ағашына керілген жіптің атаулары — кіріс, адырна, қайыс. Кіріс — садақтың керме бауы, қайысы Адырна — садақтың кермесі, яғни садаққа иіп тартылған қайыс. Садақшының жарағына кіретін нәрселері: жебе салынған қорамсақ, қолды жебеден сақтайтын жапсырма, садақ тартатын, қолды сақтайтын қолғап немесе саусақ киер.

Садақ ату — мергендік спортының бір түрі. 1900 жылдан бері - жазғы Олимпиада ойындарының тізіміне кірген. Шыдамдылық, жүйке мықтылығы, өткір көз және қуатты қол – осының барлығы садақпен атқанда жеңіске жету үшін қажет. Бүгінгі күні осы спорт түрімен әлемгнің 140 елінде айналысады, ал садақ ату көп күшті қажет ететін, соңғы жебеге дейін жалғасатын жарыс. Садақ ату халықараралық федерациясы (ФИТА) 1931 ж. құрылды.

Садақ ату адамзат қоғамы дамуының алғашқы кезінен аң аулауда, сондай-ақ оқпен атылатын қарулар шыққанға дейін соғыста кеңінен қолданылған. Садақ тарту башқұрт, қырғыз, бурят, қазақ, т.б. халықтардың жамбы ату, алтын қабақ, теңге ату сияқты ұлттық ойындарында кең таралған.

Көптеген халықтар өздерінің өмір сүрген аймағында қол жетімді материалдар мен қару-жарақтың міндеттеріне байланысты басқа садақ үлгілерінен өзгеше болды. Шығыс халықтары осы атыс қаруын жасау мен пайдалануда ерекше шеберлікке қол жеткізді. Дәл осы Азияда әртүрлі материалдардан тұратын композиттік садақ ойлап табылды және танымал болды. Осындай қаруды жасау кезінде аңшылықтан алынған материалдар қолданылды. Көбіне жебе жануарлардың сіңірлеріне, сүйектері мен мүйіздеріне кіретін.[2]

ІІІ. Қазақстанда садақ ату спортының дамуы

Қазақстанда садақ ату спорты 1967 жылдан дами бастады. Қазақстандық В.Шин КСРО командасы құрамында (М-1 жаттығуына) 1986 ж. Еуропа чемпионы болды. А.Кислицин КСРО біріншіліктерінің бірнеше дүркін жеңімпазы және КСРО халықтары 7-спартакиадасының жүлдегері; сонымен бірге КСРО кубогін жеңіп алды (1979 — 81). Ал И.Леонова КСРО біріншілігінің жеңімпазы атанса (1979), 13-ші Азия ойындарының қола жүлдегері (1998) және әлем чемпионатының күміс жүлдегері (1997) болды. С.Мурнов “Буревестник” құрама командасының сапында 1981 ж. КСРО кубогін жеңіп алды және командалық құрамда КСРО біріншілігінің алтын медаліне ие болды. В.Шикарев әлем чемпионы (1989) және күміс жүлдегер (1991) атанып, әлем рекордын жаңартты (1991). Әйелдер командасы 1995 — 96 ж., ерлер командасы 1995 ж. Гран-при жарысында Еуропаның күміс жүлдесіне ие болды. М.Елисеев жастар арасында жабық залда әлем рекордын жаңартты (1999). С.Мартынов (1995) және О.Пилипова (2004) Азия чемпиондары атанды.

Садак ату казак халкынын жадынан ошпеген, куні кешеге дейін «адырнасын ала егіздей меніретіп» жай агаштан жай тартып еткен кешпенділерміз. «Садак толы сай кез ок алган» бабаларымыздын «аткан огы Еділ-Жайык тен еткен» заман болган.

Алайда, аталарымыз буны бугінгідей спорт турі емес, жауын жамсатып салар кару ретінде пайдалана білді. Тіпті бір садакпен гана бір аулды асыраган ерлер болганы жайлы аныз кеп. [3]

Сурет 3. Садақтың құрылысы

ІV. Батыс Қазақстандағы садақ ату спорты

Шымкент қаласында садақ атудан өткен Қазақстан Республикасы кубогіне Астана мен Алматы қалаларынан, Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарынан барлығы 126 садақшы қатысты.

Сурет 4. Батыс Қазақстан облысынан тек жасөспірімдер командасы

Бұл жарысқа Батыс Қазақстан облысынан тек жасөспірімдер командасы қатысқан болатын. Соның өзінде жас садақшылар айтарлықтай нәтиже көрсетті. Сайыс нәтижесінде М-1 (90+70+50+30 метр) жаттығуы бойынша оралдық Артем Костин - 1 орын, Манас Қуанышқалиев - 3 орын, Анара Волобуева - 1 орын, Талшын Құсайын - 3 орын, Шамиль Сагутдинов - 3 орын, Альбина Жамилова - 1 орын иеленді.

А.Волобуева - 1 орын, М.Қуанышқалиев пен Т.Құсайын - 3 орын, Ш.Сагутдинов пен А.Жамилова - 2 орын жеңіп алған. Сөйтіп жасөспірім ұлдар арасында БҚО командасы – 1 орынға, қыздар командасы – жүлделі 2 орынға ие болған.

«Олимпиадалық айналым» жаттығуында Әлихан Мұстафин – 2 орынға, Манас Қуанышқалиев пен Анар Волобуева – 2 орынға шықса, Шамиль Сагутдинов – 1 орын, Альбина Жамилова – 2 орын иеленген.

Ал «Команда mix» жаттығуы бойынша жұптасып өнер көрсеткен Ш.Сагутдинов пен А.Жамилова жеңімпаз атанса, А.Костин мен А.Волобуева - 3 орынға тұрақтаған.

Сайыс қорытындысында Альбина Жамилова спорт шебері нормативін орындады. [4]

Сурет 5. Жеңімпаздарды марапаттау

V. Садақ атудың физиологиялық әсері

Садақ ату – қазіргі кезде танымал спорт түріне айналған ежелгі әрекет. Бұл әрекет бұлшықеттерді нығайтуға ғана емес, сонымен қатар адамға оң әсер етуі мүмкін,психикалық жағдайына әсер етеді.

Садақ ату бұлшықеттерді нығайтуға көмектеседі. Ең алдымен трицепс пен бицепс, латиссимус, арқа және кеуде бұлшықеттері жұмыс істейді. Бұл кез-келген жаста тоналды, әдемі фигураны алу үшін пайдалы. Психологиялық тепе - теңдік-сәулелік спортпен шұғылданудың тағы бір оң нәтижесі.

Денсаулыққа пайдасы

Садақ ату – бүкіл денеге жақсы жаттығу. Сонымен қатар, ол тек күшті ғана емес, сонымен қатар дәлдік пен шоғырлануды талап етеді.

Садақ ату арқаның, қолдың, иықтың және аяқтың бұлшықеттерін нығайтуға көмектеседі. Ол сондай-ақ үйлестіруді және тепе-теңдікті жақсартады. Бұл жаттығу адамның жалпы физикалық жағдайын жақсартуға және оның төзімділігін арттыруға көмектеседі.

Садақ ату сонымен қатар стрессті және андрогендерді, стресспен байланысты гормондарды азайтуға көмектеседі.

Ол сондай-ақ қандағы холестеринді төмендетуге және қан айналымын жақсартуға көмектеседі, бұл жүрек-тамыр жүйесіне оң әсер етеді.

Психологиялық әсері

Садақ ату адамның психикалық жағдайына да жақсы әсер етеді. Бұл шоғырлануды жақсартуға және алаңдаушылық пен депрессияны азайтуға көмектеседі.

Садақ ату жаттығулары кезінде адам нысанаға назарын аударып, дәл ату керек.

Бұл оған шоғырлану мен зейінді жақсартуға көмектеседі.

Сонымен қатар, садақ ату адамнан өз эмоцияларын бақылауды талап етеді, бұл оған алаңдаушылық пен стресс деңгейін төмендетуге көмектеседі.

Сонымен қатар, жалпы спортпен айналысу, соның ішінде садақ ату, эндорфиндерді, жақсы сезім гормондарын шығаруға көмектеседі. Бұл көңіл-күйдің жақсаруына және депрессияның төмендеуіне әкелуі мүмкін.

Қорытынды

Садақ ату – адамның денсаулығы мен психикалық жағдайына оң әсер ететін көңілді спорт түрі. Бұл бұлшықеттерді нығайтуға және үйлестіруді жақсартуға көмектеседі, сонымен қатар денедегі стрессті және андрогендерді азайтады. Бұған қоса, садақ атумен айналысу зейінді жақсартып, алаңдаушылық пен депрессияны азайтады.

Егер сіз өзіңіздің денсаулығыңыз бен психикалық әл-ауқатыңызды жақсартудың жолын іздесеңіз, садақ атумен айналысқыңыз келуі мүмкін. Бұл әрекет сізге физикалық дайындыққа жетуге ғана емес, сонымен қатар психикалық күйіңізді жақсартуға көмектеседі. [5]

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.  Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Әскери іс. Алматы:"Мектеп" ААҚ , 2001

2.  Қазақ энциклопедиясы, 7 - том

3.  Қазақстан - спортшылар елі. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: "Сөздік-Словарь"

4. https://egemen.kz/article/158854-oraldyq-dgas-sadaqshylardynh-dgenhisi

5. https://zonasporta.com/articles/strelyba-iz-luka/kak-menyaetsya-sostoyanie-cheloveka-blagodarya-strelybe-iz-luka

https://zonasporta.com/articles/strelyba-iz-luka/kak-menyaetsya-sostoyanie-cheloveka-blagodarya-strelybe-iz-luka