Шаңғы спортының адам дене бітіміне пайдасы

Батыс Қазақстан инновациялық – технологиялық университеті

Өзіндік жұмыс

Тақырыбы: Шаңғы спортының адам дене бітіміне пайдасы

Орындаған:фкс-311топ студенті Исмагулова.Ш.А

Тексеретін:Doctor Pdf Меңдіғалиева А.С.

Орал 2023ж

Жоспары:

1.     Кіріспе

2.     Шаңғы спортының шығу тарихы

3.     Қазақстанда дамуы

4.     Шаңғы спортының майталманы

5.     Шаңғы спортының физиологиялық әсері

6.     Қорытынды

7.     Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1.Кіріспе

Шаңғы спорты, дене тәрбиесі жүйесіндегі қысқы спорт түрлері негізгілерінің бірі. Шаңғы спорты бірнеше түрін қамтиды. Олимпиадалық спорт түрлері: шаңғы жарысы, биатлон, тау шаңғысы спорт, шаңғымен секіру, скандинавиялық аралас, фристайл, сноуборд, шаңғы кросс. Бұлардың барлығы да қысқы Азия ойындардың , қысқы Олимпиялық ойындардың бағдарламаларында бар. Шаңғы спортынан жаттығулар мен жарыстар ашық аспан астында, таза ауада өтетін болғандықтан адамның денсаулығына өте пайдалы. Барлық түрлерінің ішінде шаңғы жарысы ең қолжетімді және кең таралған. Бұл оқу құралы оларға бағытталған. Біздің елімізде еңбектің екі негізгі түрі дамыды –шаңғы жаттығулары және шаңғы тебу. Шаңғы жаттығулары – дене шынықтыру сабақтары оқу орындарында және Қарулы Күштерде мемлекеттік бағдарламаларға сәйкес елдер. Шаңғы тебу – барлық атрибуттары бар спорт түрі және әртүрлілік. Авторлар толық қамтуды мақсат етіп қойған жоқ нұсқаулықтың бөлімдерін белгіледі, бірақ материалды орналастырды дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби іс-әрекетінде ең қажет.

Адам үшін шаңғы тебу өте пайдалы. Шаңғышының шаңғымен сырғанау кезінде жасайтын жігерлі және күшті қозғалыстары дененің барлық мүшелері мен жүйелерінің жақсаруына ықпал етеді. Таза ауада болу адамды шыңдап, жұқпалы ауруларға төзімділігін арттырады. Балалар мен жасөспірімдер үшін шаңғы тебу физикалық қана емес, сонымен бірге эмоционалдық қанағаттануды да әкеледі. Шаңғымен үнемі айналысатын балалар, жасөспірімдер және ересектер тек күш пен төзімділікті дамытады. Таудан түсіп, бұрылу кезінде олар ептілікке, батылдыққа, тез шешім қабылдауға дағдыланады. Шаңғы спортымен айналысу кезінде адамның барлық дене мүшелері жұмыс істейді. Сондықтан ол жан-жақты жетілуге, дамуға, шынығуға негіз салады. Шаңғымен айналысатындардың ағзасына емдік әсері зор, бұл іс-шаралар еліміздің өскелең ұрпағы үшін дене тәрбиесінің құнды құралына айналды. [1;2]

2.Шаңғы спортының шығу тарихы

Шаңғы спортының тарихын төрт бөлімге бөлуге болады: археологиялық олжалар, халық эпостары, әдеби-тарихи дереккөздер, бейнелеу өнері. Осы бөлімдердегі құжаттарды талдап, оларды тұтастай қарастыра отырып, шаңғы тебу эволюциясы туралы түсінік алуға болады.

1. Археологиялық олжалар адамзат қоғамының материалдық мәдениетінің ескерткіштері болып табылады және объективті тарихи құжаттар қызметін атқарады. Бруклин мұражайында (АҚШ) сақталған екі мүсінше (б.з.б. 3-1 мыңжылдықтар) ежелгі шаңғышыларға ұқсайды. Соңғы олжалардың бірі Псков облысында табылды. Сарапшылардың пікірінше, бұл шаңғы ең көнелердің бірі - шамамен 4300 жыл бұрын жасалған.

1-сурет Аңшының көрінісі.

2-сурет Ақ теңіздегі Залавругадағы шаңғышылардың жартастағы сурет.

2.Халық эпосы (ертегілер, дастандар, дастандар мен аңыздар) кейде мифтік-діни реңктерге ие болғанымен, әрқашан баяндау сипатында болады Нақты оқиғалар туралы тікелей немесе жанама түрде айтып, адамзат мәдениеті дамуының белгілі бір кезеңіндегі тарихты көрсетеді.

3. Әдеби-тарихи дереккөздерде шаңғы спортының тарихына қатысты мол материалдар бар. Шаңғыларды қолдану туралы алғашқы жазбаша мәліметтер ежелгі грек тарихшыларының еңбектерінде кездеседі. Ксенофонт біздің эрамызға дейінгі 401ж. Кіші Азияға сапарын сипаттай отырып, ол Арменияда қалың қарда қозғала алмайтын аттар үшін жаяу шаңғыларды пайдалану туралы кеңес алғанын хабарлайды. Страбон да (б.з.б. 201 ж.) жазады. Армяндардың қалың қарды шаңғымен жүріп өткені. Жылжымалы шаңғыларды қолдану туралы алғашқы жазбаша құжаттар 6-7 ғасырларға жатады.

3-сурет А
лғашқы шаңғылардың суретті.

4. Бейнелеу өнері шаңғылардың дамуындағы бірқатар тарихи процестерді және оларды қолдануды түсінуге мүмкіндік береді. Бейнелеу өнерінің ең көне үлгілеріне алғашқы дәуірдегі суретшілердің жартастағы суреттері (петроглифтері) және ежелгі мүсіншілердің мүсіншелері жатады. Көптеген жерлерде петроглифтер табылды, бірақ тек Скандинавияда және Ақ теңізге жақын жерде сызбаларда шаңғышылар бейнеленген. Рэйлей полярлық түбегінің үңгірлерінен (Норвегия) және Уппсала маңында (Швеция) неолиттің аяғына жататын сырғанау шаңғыларындағы шаңғышылардың суреттері табылды. 15 шаңғы бейнелері біздің дәуірімізге дейінгі 3-2-мыңжылдықтарға жатады. Шаңғылардың пайда болуы адамның қыста тамақ іздеп аң аулауға және қар басқан жерді басып өту қажеттілігіне байланысты болды. Қарлы қыста адамдар өмір сүретін барлық жерде шаңғылар пайда болды. Өйткені жер бетінде қыс бітпейтін кездер болған.Мұз дәуірінде өмір сүрген қарабайыр адамдар күн сайын қармен күресуге мәжбүр болды.Бір күні олар қардың сынған бұтақтары мен таяқтары шашылып жатқанда, жүру әлдеқайда жеңіл болатынын байқады. үстінде. Адам ойлап таба бастады. Ол бұтақтардан қар туфлиін тоқып, аяғына іліп қойды да, бірден қарға құлауын тоқтатты, шаңғы пайда болды. Алғашқы шаңғылар жаяу шаңғылар болды. Олар бұтақтардан тоқылған және дөңгелек немесе ұзын тақталар түрінде жасалған. Ресейде мұндай қарлы аяқ киімдер трюктар деп аталды. Бірақ қарлы аяқ киімдердің бір кемшілігі болды: оларда адамдар өте баяу жүрді. Бірақ аңшы жиі олжасын қууға мәжбүр болды. Аңшы ұзын және тар трюктерді жасау идеясына келгенше көп уақыт өтті. Олар қардан оңай итеріп, сырғанап, таудан тез асығады. Содан кейін олар шаңғылардың төменгі бөлігі қозғалыс кезінде жылтыратылғанын және түсулерде сырғанап кеткенін байқай бастады және бұл сырғанау шаңғыларының пайда болуына түрткі болғаны анық. Алғашқы шаңғылар пайда болған аумақ нақты белгіленбеген. Шаңғы алғаш рет Орталық Сібірде (Байкал және Солтүстік Алтай аймағында) өмір сүрген адамдар арасында пайда болды және халықтардың үлкен қоныс аударуына байланысты шығысқа Аляскаға, Жапонияға және солтүстік-батысқа және батысқа қарай Скандинавия түбегі мен Орталыққа тарады. [2]

3.Қазақстанда дамуы

1919-1945 жж. Қазақстандағы шаңғы спортының тарихы еңбекшілерге жалпыға бірдей білім берудің енгізілуімен тығыз байланысты (1918 ж. 22 сәуір). Шаңғы тебу әскерге шақырылғанға дейінгі жастарды оқытудың негізгі құралдарының бірі болды. 1921 жылдан бастап мектептерде дене шынықтыру нұсқаушыларын дайындайтын шаңғы сабақтары енгізілді. Шаңғы жарыстары 1922 жылы басталды. 1921 жылдың 27 ақпаны мен 6 наурызы аралығында Қазақстанның бұрынғы астанасы – Орынбор қаласында шаңғы спортының апталығы өтті. 1923 жылы 23 шілдеде Қазақстан Орталық Атқару Комитеті (ОАК) Дене шынықтыру Жоғарғы Кеңесін құрды. Қазақстандағы алғашқы дене шынықтыру нұсқаушыларының мектебі Қазақстанның бұрынғы астанасы Орынбор қаласында құрылды. 1931 ж. – Қазақ педагогикалық институтында дене шынықтыру кафедрасы ашылды. 1932 жыл – Алматыда Республикалық дене шынықтыру колледжі ашылды. 1934-35 жылдары балалармен спорттық жұмыстың басталғанын білдіретін балалар спорт мектептері құрылды. 1935 жылы 3-4 наурызда Семей қаласында балалар топтары арасында шаңғы жарыстары өтті. 1936 жылы 25-28 ақпанда Солтүстік Қазақстан облысының Петропавл қаласында Бірінші жалпықазақстандық қысқы шаңғы жарысы өтті. 1937 жылы 18-24 ақпанда Семей қаласы – қысқы спорт түрлерінен 1-ші Республикалық спартакиада өтті. 1941-1945 жылдар – Ұлы Отан соғысы (ҰОС) кезеңі – бүкіл республика бойынша (ол кездегі КСРО) дене шынықтыру ұйымдарының қызметі Кеңес Армиясы үшін запастағы жауынгерлерді даярлауға бағытталды. Көптеген атақты шаңғы спортшылары Екінші дүниежүзілік соғыс майданында болды.1949 ж., Алматы – шаңғы спорты кафедрасы құрылды, ол әлі күнге дейін Қазақстан Республикасындағы әдістемелік және спорттық жұмыс орталықтарының бірі болып табылады.

1980 - Қазақстан чемпионаты. 1980 жылдың тамызы – Зерендіде Қазақстандағы бірінші роликті шаңғы жолы салынды, сол уақытта шаңғымен сырғанаудан республиканың бірінші чемпионаты өтті. 1992 - Қазақстан Республикасы Халықаралық шаңғы федерациясына (FIS) мүше болды. 1994 жылдан бері Қазақстан Республикасы Шаңғы спорты ардагерлерінің әуесқой одағының мүшелері Финстерау қаласында (Германия) өткен әлем чемпионатына алғаш рет қатысты. 2005 жылдың қазаны – ұзындығы 1,6 шақырым болатын екінші жарықтандырылған роликті шаңғы жолы салынды. Зеренді, Ақмола облысы.2006 ж., тамыз – Ұлттық шаңғы жарыстары федерациясы құрылды. Федерацияның басты мақсаты – Қазақстандағы шаңғы жарысын жан-жақты қолдау, оны дамыту және халықаралық аренада спортшыларды лайықты көрсету.Шаңғы спорты Қазақстанда, орта ғасырдың бастапқы кездерінен белгілі болса керек. Мұны археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған заттар дәлелдейді. Тіпті Қытайдың көне жазбаларында олар өздерінің солтүстіктегі көршілерін "ағаш атты түркілер" деп атағандары белгілі. Сондықтан XX ғасырдың алғашқы ширегінде Қазақстанның кейбір қалаларында алғашқы шаңғы жарыстары өткендегі ешкімді таңқалдырмаса керек.1968 жыл – шаңғы жарысы мен биатлонның даму тарихының басталуы.1921 жылдан шаңғы спорты мектептеріндегі оқу бағдарламасына енді. Ал 1927 жылы республиканың алғашқы ресми жарыс өтті. Бірақ жарыс протоколдары 1934 жылдан бастап сақталыпты. Сондықтан құжаттарда алғашқы республиканың чемпионатты өткен жыл 1934 деп есептелініп. Шаңғымен жарысудан алғашқы чемпиондардың есімдері де белгілі. Олар: Г.Гершунова (3 км. - Қарағанды), А.Воронцова (5 км. - Ақтөбе), В.Голубенко (10 және 30 км. - Қарағанды). Республикдағы шаңғы спортының бастауында. Қазақстан шаңғышылары 1938 жылдан бастап бүкілодақтық, әлемдік жарыстарға қатынаса бастады. Құрамында 13 адам бар республиканың шаңғышылар құрама командасы 1938 жылы шаңғымен жүгіру жарыстары бойынша еліміздің біріншілігіне тұңғыш рет қатысып, 17 команда ішінен 11-орынға ие болды. [3;4]

4. . Шаңғы спортының майталманы

4-сурет Смирнов Иван Гаранин

Қазақ спортының өткенін қазбаласаң қазынаға толы. Әрбір спортшының жетістікке дейінгі жүріп өткен жолы, жасымаған жігері мен өз спортына деген адалдығы адам жанын тебірентеді. Әр жеңістің артында тәтті естелік, жеңілістің артында ащы өкініш тұратыны анық. Жеңісі мен жеңіліс қатар жүретін спортта қаймықпаған аңыз спортшыладың ерлігін бүгінгі ұрпақ біліп өсуі тиіс деп санаймын. Бүгін өскелең ұрпаққа аңыз тұлға, ұлы спортшы, тек қана Қазақстан емес, бүкіл КСРО спортында аты алтын әріптермен жазылып қалған Иван Гаранин туралы айтқым келеді. Иван Гаранинді замандастары оны «Шаңғы каролі» атаған. Үздіктер көшін бастап әлем чемпионатын бағындырған. КСРО сапында Олимпиада ойындарының жүлдегері атанып, жанкүйерге естен кетпес әдемі әсерді сыйлаған. Олай деу себебі, 1976 жылғы Олимпиада ойындарында КСРО шаңғы құрамасы шаңғы жарысында дәл Иван Гаранинің арқасында эстафета бойынша қола жүлдені қоржынға салады. Эстафета бойынша КСРО командасының құрамына кіл мықтылар жиналған еді. Десе де, қорытынды кезеңде Гаранин жарыс жолына шығатын болғандықтан Гаранинге артылған жауапкершілік жүгінің салмағы ауыр еді. Шешуші кезең алдында КСРО спортшылары 6-шы орынға тұрақтаған еді. Жауапты сәтте мүмкіндікті мүлт жіберуге болмайтынын түсінген Гаранин жарыс жолына шығарда шымырлық танытып, шаңғысын сайлап үлгереді. 75 жасқа келсе де Иван Иванович әлі де шымыр. Ол аптасына бес рет жаттығу жасап, 20 км қашықтырықты бағындырады. Мықты спортшы тек өзін емес, айналасындағыларды да жігерлендіріп, рух беріп жүреді. Көпке үлгі болып, халықтың кумирі атанады. Оның жеңісті жолын жалғастырғысы келетіндердің санында шек болмайды. Мәселен, тәуелсіз Қазақстаннанның тұңғыш Олимпиада чемпионы Владимир Смирновты аға буынның дәстүрін сәтті іліп әкетті деуге болады. Себебі, шаңғышы Смирнов Иван Гараниннің бастамасын жалғастырып, жеңіске жетті. [5]

5. Шаңғы спортының физиологиялық әсері

Адам денсаулығына аса пайдалы спорт түрінің бірі - шаңғы тебу. Шаңғы баланың аяқ - қол, дене бұлшық еттерін күшейтеді. Сонымен қатар, жүйке жүйесіне оң әсер етіп , баланың тепе- теңдікті сақтай білу қабілетін арттырады.

Шаңғышылар үшін ең басты дене қасиеті төзімділік болып саналады, яғни шаршаған анық сезілмей ұзақ уақыт бойы жұмыс істуге қабілетті болу. Төзімділік қозғалу аппаратының дамуына және оттегі қажеттілігін уақытында әрі толық көлемде қамтамасыз ету қабілеттілігіне тәуелді.Оттегінің қажетті көлемі ұстап тұру үшін, тыныс алу жүйесі қарқынды жұмыс істеуге тиісті. Жарыс жолындағы шаңғышының тыныс жиілігі минутына 50-60 циклге дейін жетті ықтимал. Оған қоса, тыныс жиілігі, оның ырғағы қозғалыс қарқынымен үндес болады.Олай болатын себебі әрбір дем шығару дененің иілуімен және таяқты қос қолдап итерумен сәйкес келеді. Егер, шаңғы таяқты қолдарымен кезек-кезек итере отырып қозғалатын болса, онда тыныс алу мен қозғалу әртүрлі қатынаста болады. Тыныс алу жүйесінің тынымсыз жұмыс өкпенің тіршілік көлемі көрсеткішін ұлғайтуға әкеп соқтырады, ол көрсеткіш ерлерде шамамен-5000 миллилитер, ал әйелдерде шамамен 3500 миллилитер. Шаңғышының сырғанау шарты тұрақты түрде өзгеріп отыратындықтан, осыған орай оттегі пайдалану коэффициенті де өзгереді. Тауға өрлеген кезде ол оттегінің максималды сіңіруі көрсеткішінің 100%-ға дейін жетуі мүмкін, ал ылдилай, төмен түскен сәтте дене салмағы жылдамдыққа кедергі жасамай, керісінше жылдамдықты үдете түскен кезде ол 50-60% болуы ықтимал. Шаңғышы-жарыскердің бұлшық ет қуатының көзі негізінен аэробтық негізінде түзіледі. Басқа спорт түрлерімен айналысатын спортшылармен салыстырғанда, шаңғышылардың оттегі өндіру өтімділігі жоғары болып саналады.Жаттығу барысында шаңғышылардың қан құрамында, ауыр, қара жұмыспен ұзақ айналысқан адамдардың қан құрамындағыдай өзгерістер орын алуы мүмкін: олардың ішінде миогендік сипаттағы аз мөлшердегі лейкоцитоз, глюкозаның азайып және сүт қышқылының көбеюі тіркеледі. Дене жүктемелер әсеріне бейімделу нәтижесінде жалпы қан көлемінің көбеюі байқалауы мүмкін,соның нәтижесінен ағзадағы эритроциттер мен гемоглобиннің абсолюттік саны өсе түседі, ал тиісті қан көлемінің құрамы өзгеріске ұшырамайды. [6]

5-сурет

Шаңғы сопрты адам денсаулығы үшін аса пайдалы спорт түрі.Суретте көрсетілгендей шаңғы спорты адам бұлшық ет, жүйке жүйесіне, аяқ -қол бұлшық еттеріне тигізер пайдасы көп.

6.Қортынды

Спорт - дене мәдениетінің бір бөлігі болып саналады. Спорт материалдық және рухани құндылықтардың жиынтығы ретінде қоғамда адамдардың ойындық дене әрекеттері үшін жүйелі, арнайы бағытталған,  құрылым және  пайдаланылатын  ағза  құрылысының түрлері қызметінің және психологиялық қарқынды дайындығының, оған жалғасатын барынша толық қабілеттерін спорттық жарыс жолдарымен алдын-ала анықтайтын, қозғалыс әрекеттерінде көрсететін дене мәдениетінің табиғи бөлігі болып саналады. Спорт – салауатты өмір салтынын негізгі бөлігі. Физикалық белсенділік денсаулыққа ғана емес, адамның психологиялық жағдайына да әсер етеді. Спорттың адам өмірінде алатын орны зор екендігін бәріміз білеміз. Спортпен айналысқан адамдың денсаулығы мықты, әрі шыдамды болады. Денсаулық адамдың ең қымбат дүниесі. Сондықтан біз денсаулығымызды нығайту үшін спортпен шұғылдануымыз керек. Спорттық ойындардың түрлері көп. Сонын бірі шаңғы спорты. Шаңғы спортты ол адамның бойындағы шыдамдылық күш шапшаңдық батылдық,ептілік, табандылық,айналаңды бақылау сияқты аса керек қасиеттердің өкпенің сыйымдылығын жан-жақты дамытады. Шаңғы спортымен айналысу кезінде адамның барлық дене мүшесі жұмыс істейді. Сондықтан осы жан-жақты жетілуге дамуға, шынығуға негіз салады.

7.Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1 Лыжный спорт: учебно-методическое пособие / сост. В. Н. Платонов, Д. Е. Баянкина, П. Е. Тюльков, О. П. Дитятев. Барнаул : АлтГПА, 2012

2. А.В.Таранова Н.М.Шепетюк С.Г.Сиротина Лыжный спорт с методикой преподавания, Учебно-методичекое пособие Алматы,2016

3. А.В.Таранова Н.М.Шепетюк С.Г.Сиротина Лыжный спорт с методикой преподавания, Учебно-методичекое пособие Алматы,2015

4. http://engime.org/referat-tairibi-azastanda-shafi-sportini-damu-tarihi.html

5 https://olympic.kz/kk/article/14140

6. С.Т.Төлеуханов А.Ә.Мәутенбаев А.Б.Еланцев Ғ.Б.Мәдиева

Дене шынықтыру мен спор түрлерінің философиялық негіздері, Оқу құралы

7 қысқы Азиялық ойындарға арналған (Астана-Алматы 2011ж)