Сарқан көпсалалы колледжі

Курстық жұмыс

Тақырыбы: «Шет тілін оқытуда еркін сөйлеудің маңызы»

Пәні: Шет тілін оқыту әдістемесі

Мамандығы: 01140100 «Бастауыш білім беру педагогикасы мен әдістемесі»

Орындаған:

Тексерген:

Сарқан

2023-2024

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ...................................................………...............................................……3-4

1.АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУДА ЕРКІН СӨЙЛЕУДІҢ МАҢЫЗЫ ......5-9

1.1 Ағылшын тілін үйренудегі еркін сөйлеудің маңыздылығы..............................5

1.2 Шетел тілі сабақтарында ауызша сөйлеуге үйретудің әдіс-тәсілдері...….....9

1.3 Еркін сөйлеу деген не? .....................................................................

2.СТУДЕНТТЕРДІ ШЕТЕЛ ТІЛІНДЕ ЕРКІН СӨЙЛЕУГЕ ҮЙРЕТУ ЖОЛДАРЫ..........................................................................................................19-22

2.1 Ағылшын тілі сабақтарындағы тілдесу формалары.........................................

2.2 Студенттердің сөйлеу дағдысын дамытуда инновациялық технологияларды қолдану жолдары.......................................................................................................22

ҚОРЫТЫНДЫ.........................................................................................………...23-24
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.............................................................…25

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Тілді тек тілдік бірліктер мен олардың өзара байланысының қатаң құрылымды жүйесі деп түсінуге болмайды, тіл ең алдымен қатысым құралы болып табылады.

Тіл адамдардың қарым-қатынас құралы болғандықтан, ол сөйлеу әрекетінің арқауы болып табылады. Тіл ұлт пен ұлтты жақындастыратын өзгеше қатынас. Тілмен сөйлесу адамзат баласы үшін тысқары бір дүние емес, ол ішкі құбылыс. Сөйлеу тек адамға ғана тән. Адам тіл арқылы бір-бірімен қатынаса алады. Қазіргі таңда, еліміз өз егемендігін алып, дербес мемлекет ретінде танылуда. Сондықтан, еліміздің өркениетін көтеру мақсатында шет тілдерін меңгеру, шет елдермен қарым-қатынас орнатудың маңызы зор екендігін көрсетіп отыр. Бұл дегеніміз қазақстандықтар үшін, жастар үшін ағылшын тілін үйрену-ғылымды, экономиканы, бизнесті одан әрі дамыту қажеттілігін туындатып отыр. Білім-адамзат қазынасы, халықтың білімділігі-елдің байлығының ең маңызды бөлігі. Тәрбиелеу мен оқыту жүйесінде білім арқылы ең озық мәдениет пен дүние таным қалыптасады.

Тілдің қарым-қатынас қызметі жеке бірліктер түрінде емес, өзара хабар алысатын саналы әрекет түрінде жүзеге асатыны белгілі.Сондықтан тілдің әртүрлі деңгейіндегі тілдік бірліктердің ерекшеліктері, сөйлеудің коммуникативті түрлері, сөйлесімдер мен мәтіндердің коммуникативтілігіне негіз болып отыр. Қоғам талабына сай шетел тілдерін оқытуда берілетін білім мазмұны мен оқыту әдістерін жаңалау қажет ететіндігі айқындалды.

Ондағы мақсат оқушыларды қарапайым болса да өз ойларын еркін жеткізіп қана қоймай, өзара тіл табысып, пікір алысуға үйрету, себебі жалпыға білім беретін орта мектеп білімнің негізгі мақсаты оқушының шетел тілінде сөйлеу қабілетін жетілдіру.

Соңғы жылдардағы тілші, әдіскер ғалымдардың зерттеу жұмыстарының нәтижесіне сүйенсек, мектеп оқушыларының көпшілігінің сөздік қоры жұтаң, сөз тіркестерін, сөйлем және мәтін (топик) құрауда дәрменсіздік танытатындығын, ойын жүйелі түрде жеткізе алмайтындығын, ауызша сөйлеу дағдысының төмендігін байқауға болады деген пікірді тілге тиек етіп отыр. Қазіргі кезде оқушылардың ауызша сөйлеу әрекетін қалыптастыру- бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады. [1, 17 б.]

Тіл дамытуда мынадай тілдік материалдарды пайдалануға болады:

а) Тіл дамыту жұмыстарын көркем-әдеби үлгілермен емес, таза «бала тілін» бақылау арқылы жүргізу.

ә) Тіл дамытуда газет-журналдардың, ресми іс-қағаздардың тілін пайдалану.

б) Тіл дамытуда көркем-әдебиет тілінен үлгі алу.

Тіл дамыту жұмыстарын үш салаға бөледі; 1.сөздікпен жұмыс; 2.сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс; 3.байланыстырып сөйлеуге дағдыландыру жұмыстары.

Зерттеудің мақсаты:

Жалпы білім беретін мектепте міндетті пән болып табылатын ағылшын тілін оқыту барысын ақпараттандыру ағылшынша сөйлейтін, тыңдап түсінетін, жазатын тілдік тұлғаны қалыптастыруға қажетті дағды мен біліктің жаңашалануын қажет етеді. Ол үшін ағылшын тілін жаңа технология негізінде оқытудың әдіс-тәсілдерін, сабақтар жүйесін әзірлеу мен қолданудың технологиялық болымысын жүйелеу. Оқушылардың ағылшын тілінде қарым-қатынас барысында тілді пайдалана алуы мен тілдік ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру.[2, 97б.]

Зерттеудің міндеттері:

-әдістемелік әдебиеттерді пайдаланып, ауызекі сөйлеуді қалыптастыруға байланысты талдаулар жүргізу;

-студенттердің ағылшын тілі сабағында ауызша сөйлеу дағдыларын жаңа технологиялар негізінде меңгерту барысында қалыптастырудың технологиялық ерекшеліктерін анықтау;

-оқушы тілін дамыту әдістемесінің ұтымдылығын эксперимент нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.

Зерттеу әдіс-тәсілдері. Жұмыста баяндау, тұжырымдау, талдау-жинақтау, қорыту, талқылау, бақылау, эксперименттік т.б.әдістер қолданылады.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қортынды бөлімнен тұрады.

1 АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУДА ЕРКІН СӨЙЛЕУДІҢ МАҢЫЗЫ

1.1 Ағылшын тілін үйренудегі еркін сөйлеудің маңыздылығы

Қазақстан Республикасының  тәуелсіз елге айналып, әлемдік өркениеттің даму жолына түсуі, ағылшын тілін меңгертуді жолға қою мақсатында ерте жастан оқыту қолға алынып отыр. Оқушылардың оқу дағдысын қалыптастыруды жалпы жазба тілімен ауыз екі сөйлеу тілі тікелей байланысты. Оқушыларды шығармашылықпен ойлауға тәрбиелеу мұғалімнің міндеті. Сондықтан бұл жұмыс түріне ерекше талап қою керек. Мәтінді мазмұндауға үйрету жазбаша сұрақтарға жауап беруге үйрету, жоспар құруға, белгілі бір суретке тақырып қоя білуге, сол суретке қарап сөйлем құрауға мұғалімнің көмегімен өздерінің ойларын, қызықты іс әрекеттерін әңгімелеуге үйрету.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткендей: «Өсіп келе жатқан ұрпаққа әлемдік стандартқа сай келетін сапалы білім беруіміз керек, сонымен қатар қазіргі мамандардың біліктілік деңгейін көтеруді де ұмытпауға тиіспіз», - деген міндетті белгілейді. Біздің зерттеуіміз бүкілхалықтық талқылаудан өткен, өзектілігі күнбе-күн артып келе жатқан осы құжаттарда қойылған сұраныс бойынша  зерттеу жұмысын жүргізуге  арналады.

Оқушылардың оқу дағдысын қалыптастыруда жалпы жазба тілі мен ауызекі сөйлеу тілі тікелей байланысты. Оқушыларды шығармашылықпен ойлауға тәрбиелеу - мұғалімнің міндеті. Сондықтан бұл жұмыс түріне ерекше талап қою керек. Мәтінді мазмұндауға үйрету жазбаша сұрақтарға жауап беруге үйрету, жоспар құруға, белгілі бір суретке тақырып қоя білуге, сол суретке қарап сөйлем құрауға мұғалімнің көмегімен өздерінің ойларын, қызықты іс әрекеттерін әңгімелеуге үйрету.

Қазіргі заман сөйлеудің үш түрі – ауызша, жазбаша және электронды түрлерінің дамуын ерекше талап етіп отыр. Сөйлеудің жазбаша, электронды түрі қаншалықты маңызды болса – ауызша сөйлеудің мәні де соншалықты зор. Оқушылардың ауызша сөйлеуге баулу мәселесін нақты әңгіме ететін кезең келді. Бұл - әлеуметтік қажеттілік, заңнамалар талабы, Елбасы тапсырысы. Бұл пікірлер аталған тақырыптың өзектілігін анықтайды.[5]

Ағылшын тілін оқытуда ауызекі сөйлеудің рөлі өте зор. Себебі ауызша сөйлеу арқылы адамдар бір-бірін түсінеді, өз ойларын айтады, дәлелдейді, естіген, айтылған хабарға өз көңілкүй қатынасын білдіреді. Сөйлеудің екі түрі бар. Олар: монологтық, диалогтық. Диалог - екі немесе бірнеше адамның сұрақ-жауап ретінде сөйлесіп, тіл қатысуы. Диалогтық сөйлеу алдын ала жоспарланбайды, сөйлесу кезінде пайда болады. Оқушылар жалпы, арнаулы сұрақтарды қоя алуы, әр түрлі сұрақтарға жауап бере алуы, өтініш, бір нәрсемен келісетінін немесе келіспейтінін білдіре алуы керек. Оқушылардың сөйлеу қарқынын өсіру барысында және әр оқушы сөйлегенде кемдегенде екі реплика айтуы қажет. Диалогтық сөйлеуді дамытуда дискуссия-сабақ, экскурсия-сабақ, ойын-сабақ, талқылау сабақтарының рөлі зор. Монологты сөйлеуді дамыту сабақтары-шет тіліне оқытудағы негізгі сабақтардың бірі.

Монологтық сөйлеу ¹ алдынала әзірленуді талап етеді.

Ауызша сөйлеу әдістемесін суреттеуге келгенде ауыз екі тілде ойдағыдай сөйлеудің төмендегі негізгі шарттарын ескергеніміз жөн:

1) Ауызша сөйлеудің монологты және диологты формалары оқытудың барлық кезеңдеріндеқатар жүреді;

2) Тілді меңгеруге кешенді түрде ықпал ету жүзеге асырылады; яғни бұл ауызша сөйлеу мен оқытуға бір мезетте үйрету, тілдік және сөйлетуге арналған дайындық жаттығуларының жүйелі түрде орындалуы;

3) қосымша оқыту құралдарының жиі жиі қолданылуы;

4) лингафонда, компьютерлі кабинеттерде ауызша сөйлеуге бағытталған жаттығуларды кең көлемде қолдану. Ауызша сөйле ептілігін дамытуға үйретудің қажеттілігі, әсіресе диалогты құрастыра білуге үйрету, түсіне отырып тыңдауға үйретудің барлық торабымен тығыз байланысты.

Ағылшын тілін оқытуда тілдік тіректер арқылы оқушылардың білім, білік дағдыларын дамыту басты мақсат болып табылады. Егер оқушыларды ағылшын тілінде тілдік тіректер арқылы монолог түрінде сөйлеуге үйретсе, онда олардың сөйлеу қабілеттері, танымдық қызығушылықтары, мәтін мен жұмыс жасау кезінде шығармашылық дағдылары қалыптасып қана қоймай, олар ағылшын тілінде еркін сөйлеуге машықтанады. Оқушыларды монолог түрінде сөйлеуге үйретуде тілдік тіректердің маңызы зор. Шетел тілдерін оқыту әдістемелерінде «тірек» ұғымы әртүрлі түсіндіріледі. Көптеген ғылыми жұмыстарда ол, стимул, әрекет жасауға түрткі ретінде қарастырылады. Мағлұмат түрткі бола алады, ал мұғалімнің міндеті оқушылардың тыңдаған,оқыған, көрген мәліметтерін дұрыс басқара отырып, оларды монолог түрінде сөйлету. Көп жағдайда тілдік тіректер сөз әрекетін ұйымдастырушы болып, олардың белгілі бір бағытта дамуына, оқушылардың сөйлегенде қате жасамауына дәнекер бола алады. Сөйлеудің монолог түрін қолдану үшін,сөйлеушіге белгілі бір мазмұн керек, ол сол мазмұнның негізінде сөйлемдер құра білуі тиіс, монолог сөздің ұйымдасқан түрі, сондықтан мұнда жекелеген сөйлемдер мен айтылымдар ғана емес, бүкіл хабар жоспарланып, бағдарлануы керек.[6] Тілдік тіректер оқушылардың монолог түрінде сөйлеуіне көмегі зор. Көптеген әдіскерлер тілдік тіректердің cөзден мәтінге дейін, мынадай классификациясын ұсынады:

1. материалды көрсету негізінде;-тілдік-кіші көлемдегі көруге болатын мәтін, жоспар, сызба, мақал-мәтелдер;-бейнелеуші-кинофильм, диафильм, суреттер, кесте, түрлі бейнефильмдер;

2. cөз әрекетін басқару негізінде;-мазмұндық тіректер (кім, не, қайда, қашан, қалай т.б. сұрақтар);-мағыналық тіректер (неге, не мақсатпен, не үшін т.б. сұрақтар).

___________

Монологтық сөйлеу¹ – сөйлеуші өз ойын бір, бірнеше, көп адамдарға арнап айтатын ауызша сөйлеу әрекеті.

Тілдік тіректер жалпы дидактикалық және методикалық принциптерді ескеріп төмендегі талаптарға сай құрылуы тиіс:-өтіліп жатқан материалды ескеру қажет;-тіректер түсінікті және көрнекі болуы тиіс; Тілдік тіректер оқу процесін дамытып,оқушылардың монолог түрінде сөйлеу скерліктерін қалыптастырады. Оқушылардың танымдық қызығушылығын тілдерді оқыту үдерісінде қалыптастырудың дидактикалық шарттары: - тілді оқытуда тың ақпараттарды және қазіргі технологияларды қолдану;-тілді оқыту барысында белсенді әдістерді пайдалану;-тілді оқытуда мәтінің мазмұнын жаңа технологияға және әлеуметтік саяси жағдайға сәйкестеп сұрыптау.Кез келген сөйлеу біліктілігін дамыту процесінде екі кезеңді,яғни сөйлеуге дайындық және сөйлеу кезеңін ескеру қажет.[7]

Ауызша сөзді жетілдіру үшін жасалатын жаттығулардың көбі тіл және сөз жаттығулары түрі беріледі және ондай жаттығуларсыз оқушыларды сабақта сөйлету мүмкін емес. Оқушылардың сөйлеген сөзі жатық болу үшін олар тақырыптарға байланысты емес басқа сөздерді де білуі керек. Ондай сөздер қатарына сәлемдесу, әдептілік ишараттарын , өтініш, т.б.( Good day, May I…, Make up…,). Ауызекі сөйлеу үшін оқушының сөздік қорында зат есімдер мен етістіктердің, есімдіктер мен көмекші сөздердің болуының маңызы зор. Сонымен бірге көмекші сөздердің ішінде жоққа шығаратын сөздер, заттың қайда екенін білдіретін, модальді сөздердің, істің, қимылдың басталуын, аяқталуын, жалғасуын білдіретін сөздердің алатын орны ерекше. Осы сөздерді қамтитын ситуацияларға келсек,олар негізінен мынадай болады: Барлық әңгімелер өз елімізде болады да, ал сөйлесетін әріптестер шет елдіктер болады. Мұндай ситуациялар заттарға және қарым-қатынастарға байланысты болуы керек. Сонымен қатар суреттеу, пікірталас ситуацияларын да атаған жөн. Мысалы: заттарға байланысты ситуациялар: а) Лондоннан келген оқушылар біздің оқушылардан қандай кітаптар,пәндер оқитындарын сұрайды. Бұған табиғат т.б, туралы суреттеулер де кіреді. б) Көшеде: шетелдікпен көшеде, аялдамада кездесу. Шет елдік біздің қалада алғаш рет болғандықтан жол сұрайды. Қарым-қатынас (пікірлесу) ситуациясы. а) Мектепте: отбасы туралы фильмді талдау. б) Көшеде: автобуста шет елдікпен әңгіме. Суреттеу ситуациялары. а) Оқушы шет елдікке көшеде жол сілтеп, қаланы суреттейді. Лондоннан келген мұғалім оқушылардан мектеп туралы сұрайды. Оқытудың бастапқы сатысына арналған ситуациялар арнайы құрылуы тиіс. Лексиканы коммуникативтік мақсатта қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін алдымен оларды қандай әдіс-тәсіл арқылы үйрету керек деген сұрақ туындайды. Е.И.Пассов сөздерді коммуникативтік мақсатта қолдану үшін мынадай жағдайларды ескру керектігін айтады:а) қажетті сөзді еске түсіру; ә) сөзді өзіне қажетті ситуацияға сәйкес басқа сөздермен байланыстыра сөйлем құрап, дұрыс қолдана алу. [9]

__________________

Ауызша сөйлеуге ² үйрету барлық сыныпта жүргізіледі. Оның әр сыныптағы мәні өзгеше екендігі анық.  Оқушыларға жатық, шебер сөйлеуге баулудың мәні зор екендігі сөзсіз.

Егер тіл – қарым-қатынас құралы болса, қарым-қатынас – өзге адамдармен пікір алмасу болып табылады, сондықтан өз ойың мен идеяларыңды нақтылай дұрыс көрсете алу қажет. Ендігі кезекте грамматика дегеніміз не?, ол бізге не береді? деген сұрақтарды талдау керек.

- Бәрінен бұрын оқылатын мәтінді дұрыс құрастыра білу.
- Шет тілінің грамматикалық құрылымдарының ерекшеліктерін білу ана тілі мен меңгерілетін тілдің арасындағы айырмашылықтарын көруге мүмкіндік береді.
Шет тілін меңгерудің бірнеше қағидалары бар.

1. Синтез Талдау Синтез

Бастапқы грамматикалық құрылымдар сөйлем түрінде енгізіледі. Содан соң грамматикалық ақпаратты жалпылаудан тұрады, одан соң екінші синтезді іске асыру, атап айтқанда оқушылар коммуникация үрдісінде грамматикалық құбылыстар туралы білімді саналы түрде қолданады.

2. Суггесивтік қағидалар ^3.

Ол әсерлі көтерілу мен күш салуды шешу жағдайларында грамманиканы оқытудан тұрады. Оқу оқушылардың оқытушымен және бір-бірімен қарым-қатынасы барысында қуаныш сезімге бөленуіне сай құрылады, оқытушы олардың табысқа жетуге деген сенімділігіне қолдау көрсетеді.

Грамматиканы табысты түрде меңгеру полисенсорлық ортаның: дыбыстық, графикалық, вербальдық және вербальдық емес құралдарды, музыканы, түсті құрылуын қамтамасыз етеді. Полисенсорлық орта тек қана әр түрлі каналдар арқылы ақпараттарды қабылдауды қамтамасыз етіп қана қоймайды, ол сонымен қатар оқушылардың грамматикалық білімдерді, дағдылар мен іскерліктерді әр түрлі үлгідегі инттелектермен табысты түрде меңгеруге жағдай жасайды.

Кіріспе мен жаңа грамматикалық материалдарды бекіту кезінде оқытудың коммуникативтік-бағыттылығына басты назар аударылады. Егер оқушы меңгерілетін құрылымның коммуникативтік қызметін, ойын білетін болса онда олар сөйлемде оны дұрыс қолдана алады. Оған әр түрлі деңгейлік материалдарды: механикалық, дайындалу жаттығуларынан бастап (drills), еркін, тұлғалық-бағыттылық тапсырмаларды ұсынуға болады.

__________

Ауызша сөйлеу² - күнделікті тұрмыста қолданылатын, бетпе-бет көріп отырған екі немесе одан да көп адамдардың бірімен сөйлесуі, пікір алысуы.

Суггесивтік қағидалар³ — әсерлі көтерілу және күш салуды шешу жағдайларында грамманиканы оқыту

Егер де оқушыдан оларға ағылшын тілі сабақтарында не ұнамайтындығын сұрайтын болсақ - ағылшын тілінің грамматикасы деген жауапты еститін боламыз. Грамматиканы қызықты, өнімді әрі шығармашылық үрдісіне қалай айналдыруға болады? Егер грамматиканың коммуникативтік және қызметтік бағыты болатын болса ия, бұл мүмкін болатын жағдай. Ол үшін сабақтағы біржақты механикалық жаттығулардан аулақ болып, грамматикалық материалдармен жұмыс істеудің әдіс-тәсілдерін пайдалану қажет.

Ағылшын етістігі, дамыған жүйеден тұрады. Ол Indefinite, Perfect, Continuous топтарындағы The Present, the Past, the Future уақыттарынан тұрады. Барлығы 12 жеке форма. Орыс тіліндегі уақытша түрлердің жүйесі аз: барлығы 5 жеке форма.

Ағылшын тіліндегі көрнекті форма тек қана етістікті сипаттап қана қоймайды, сонымен қатар ол кейбір шақтар мен уақыт үзінділері сәйкестігінің аяқталғандығын көрсетеді. 

Мысалы: The Present Simple Tense, қарапайым, қазіргі шақта анықталмаған уақыт осы шақтағы әрекетті көрсетеді, бірақ оның осы шақтағы уақытпен байланысы жоқ.

He goes to the plant every day.

He is going to school now.

He has cut the metal.

Грамматикаға оқыту коммуникативтік негізде микрожағдайлар аясындағы негізде іске асырылуы мүмкін, онда коммуникативтік нұсқаулардың осы немесе басқа да шешімдерімен байланысты жинақылық болуы мүмкін.

Ережені оқы

Мысалдарға талдау жаса

Жалпы заңдылықтарды сәйкестендір және енгіз

Бастау алатын жаттығуларды орында

Әртүрлі деңгейлік тапсырмаларды орында

Аналогия бойынша құрастыр

Сонымен, шет тілін оқытуда грамматика басты орынға ие болады, бұл басқаша айтқанда лексика орнығатын қаңқа ретінде болады. Грамматиканы оқыту және өз ойыңды дұрыс құрастыру, сонымен қатар грамматикалық сөйлемдегі формалады тану грамматикалық дағдыларды қалыптастыру арқылы жүреді. Грамматика жүйе ретінде маңызды компонент болып табылады, екіншіден кез келген коммуникативтік дағдылар белгілі бір уақытқа дейін реттеушісіз болады, үшіншіден грамматикалық білім тілді меңгеруге қызығушылық танытқан адамдардың қажеттіліктерін қанағатандырады.

Грамматикаға оқыту біздің сабақтарда тілді жылдам әрі тиімді меңгертуде оқу үрдісін ұйымдастыру аясында, жоғары мотивацияны сақтау мен психологиялық кедерлілерді жою жағдайында табысты түрде жүреді. Студенттер суреттелген жағдайларға қатысушы ретінде ат салысуды жақсы көреді. Тұрақты түрде сөйлесу жағдайлары сабаққа жаңашылдық әкеледі, ал жаттығулар сипаттамасы (диалогтық қарым-қатынас, топтық жұмыс) - ұжымдық өзара әрекеттестікті қамтамасыз етеді.

Грамматиканы оқыту – шет тілін оқытудың маңызды аспектілерінің бірі, басқаша айтқанда грамматика болмаған жерде толық коммуникация болмайды.

Грамматика сөздік іс-әрекеттердің барлық түрлерінің ажырамас бөлігі болып табылады. Бұл шет тілдерді оқытуды қалыптастырудың, жетілдірудің және дамытудың негізгі тапсырмасы болады.

Грамматика ⁴ жүйе ретінде маңызды тілдік құрылым болып табылады, екіншіден грамматикаға тұрақсыз қатынаста болатын кез келген коммуникативтік дағдылар белгілі бір аралыққа дейін болуы мүмкін, үшіншіден грамматиканы білу тілді меңгеруге талпынған адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандырады.

Қалыптасқан грамматикалық механизмдердің тиімділігі мен икемділігі әр түрлі тәсілдерді, әдістерді пайдалануды қамтамасыз етеді. 

Ағылшын тілін үйренудегі еркін сөйлеу өте маңызды рөл атқарады, себебі тіл үйрену тек грамматикалық ережелер мен сөздік қорды меңгеру ғана емес, сонымен қатар сол тілде еркін қарым-қатынас орнату қабілетін дамыту болып табылады. Еркін сөйлеу тілі тек білім мен дағдыны дамытумен шектелмейді, ол адамның тіл арқылы өз ойларын жеткізу қабілетін арттырады.

Еркін сөйлеудің ағылшын тілін үйренудегі маңыздылығына қатысты бірнеше негізгі аспектілер:

1. Қарым-қатынас дағдыларын дамыту

Еркін сөйлеу арқылы оқушылар тілдің табиғи ағымында өз ойларын дұрыс әрі түсінікті жеткізу қабілетін үйренеді. Бұл қарым-қатынас жасауға, өз пікірін айтуға және сұрақ қоюға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қарым-қатынас кезінде тыңдай білу мен жауап беру дағдылары да дамиды.

2. Сөздік қорды байыту

Еркін сөйлеу кезінде жаңа сөздер мен тіркестерді қолдану оқушылардың сөздік қорын арттырады. Әр түрлі жағдайларда сөздерді қолдану арқылы, оқушылар оларды есте сақтап, дұрыс қолдануға дағдыланады.

3. Тілдің қолданылуын түсіну

Еркін сөйлеу тілі студенттерге тілдің грамматикалық құрылымын тек теориялық тұрғыда ғана емес, практикалық тұрғыда да түсінуге мүмкіндік береді. Бұл сөйлеу тілінің нақты жағдайларда қалай қолданылатынын, грамматикалық құрылымдарды дұрыс пайдалану жолдарын үйретеді.

___________

Грамматика ⁴ - (гр. γραμματική; грамматике — әріп, жазу) — тіл білімінің сөз таптарын, сөздердің өзгеруі мен сөйлем құрылысын зерттейтін саласы.

4. Өзін-өзі сенімді сезіну

Тіл үйрену барысында еркін сөйлеу дағдыларын жетілдіру оқушылардың өзін-өзі сенімді сезінуіне ықпал етеді. Бұл студенттерді тілдік кедергілерден өтіп, қорқыныш пен ұяңдықты жеңуге көмектеседі.

5. Сөйлеу жылдамдығы мен түсініктілігін арттыру

Еркін сөйлеу тәжірибесі оқушыларға ойларын жылдам әрі нақты жеткізуге үйретеді. Әсіресе ағылшын тілінде сөйлеу кезінде тілдік кедергілерді жеңу үшін жылдам әрі түсінікті сөйлеу маңызды болады.

6. Кеңірек мәдени түсінік

Ағылшын тілін еркін сөйлей білу оқушыларға әлемнің әр түрлі мәдениеттерімен танысуға мүмкіндік береді. Олардың тілдік, әлеуметтік және мәдени тұрғыдан әр түрлі адамдармен қарым-қатынас жасау дағдылары дамиды.

7. Тіл үйренуге деген мотивацияның артуы

Еркін сөйлеу өз жетістіктерін көре отырып, оқушының мотивациясын арттырады. Тілде еркін сөйлеу қабілеті қалыптасқан сайын, оқушылардың тілге деген қызығушылығы артады, олар оқу процесін әрі қарай жалғастыруға ынталанады.

8. Жаттығу арқылы табиғи сөйлеу

Еркін сөйлеу дағдыларын дамытудың басты әдісі – бұл тәжірибе. Тіл үйренуші әр түрлі ситуацияларда сөйлеу жаттығуларын орындап, табиғи түрде ойларын білдіруді үйренеді.

Кесте 1

Аспект	Маңыздылығы	Мысалдар
Қарым-қатынас дағдылары	Еркін сөйлеу тіл үйренушінің өз ойын, пікірін, сезімін жеткізу қабілетін арттырады.	Тақырып бойынша сұхбаттасу, пікірлермен алмасу, пікірталастар.
Сөздік қордың артуы	Жаңа сөздер мен сөз тіркестерін қолдану арқылы сөздік қорды кеңейту.	Жаңа сөздер мен фразаларды күнделікті сөйлеуде қолдану.
Грамматикалық құрылымды меңгеру	Сөйлеу барысында грамматикалық ережелерді дұрыс қолдануды дамыту.	Қарапайым және күрделі сөйлемдер құру, уақытты дұрыс қолдану.
Өзін-өзі сенімді сезіну	Еркін сөйлеу тәжірибесі студенттің тілге деген сенімділігін арттырады, тілдік кедергілерді жеңуге көмектеседі.	Шетелдік адамдармен сөйлесу, тілдік блокты жеңу.
Жалдамдық пен түсініктілік	Сөйлеу дағдыларын жетілдіру арқылы оқушының ойларын жылда әрі түсінікті жеткізу қабілеті дамиды.	Әр түрлі тақырыптарда тез әрі нақты сөйлеу.
Мәдениетаралық қарым-қатынас	Еркін сөйлеу шетелдік мідениеттермен танысуға және олардың дәстүрлері мен құндылықтарын түсінуге мүкіндік береді.	Әр түрлі мәдениеттер туралы пікір алмасу.
Мотивацияның артуы	Өзін-өзі жетілдіру және сөйлеу дағдыларына жетістікке жету оқушының мотивациясын арттырады.	Оқушының өз жетістіктерін бағалау және әрі қарай білім алу ниеті.
Табиғи сөйлеу дағдылары	Тәжірибе арқылы тілдің табиғи ағынына еніп, сөздерді табиғи түрде қолдану қабілеті дамиды.	Қиындықсыз еркін сөйлеу, тілді сезіну.

1.2  Шетел тілі сабақтарында ауызша сөйлеуге үйретудің әдіс-тәсілдері

Кесте 2

Methods and Techniques	Description	Purpose	Examples
Dialogic Teaching	Having students engage in conversations with each other in pairs or groups.	To prepare students for real-life communication situations in the target language.	For example, role-playing scenarios like shopping, asking for directions, or conducting interviews
Role-Playing	Assigning students roles to act out and speak in those roles during lessons.	To help students practice real-life communication and improve fluency in different contexts.	For example, acting as a doctor and patient, or a tourist and guide in a conversation.
Topic-Based Discussions	Engaging students in open discussions on specific topics, asking questions, and exchanging ideas.	To develop students’ speaking skills and expand their knowledge on a variety of subjects.	For example, discussing topics like "My Future Profession," "Travel," or "My Favorite Movie."
Question-and-Answer Method	Teachers or students ask and answer questions in class.	To improve students' ability to respond and engage in spontaneous conversation.	For example, asking questions and providing answers on a chosen topic or current events.
Use of Gestures and Facial Expressions	Incorporating body language and facial expressions while speaking.	To enhance communication by expressing emotions and making speech more understandable.	For example, using gestures or facial expressions to emphasize emotions or actions in a conversation.
Formative Assessment	Listening to students’ spoken language and providing feedback on their performance.	To correct mistakes and improve students' speaking abilities through constructive feedback.	For example, listening to a student's speech and giving feedback on pronunciation, grammar, or vocabulary errors.
Creative Tasks	Assigning tasks that encourage students to speak freely and creatively (e.g., telling a story, discussing a topic).	To develop students’ creative thinking, expand vocabulary, and encourage self-expression in speech.	For example, asking students to create a story based on the topic "How I Plan to Achieve My Dream."
Listening and Follow-up Discussion	Having students listen to a passage and then discuss it orally.	To improve both speaking and listening skills by connecting the two activities.	For example, listening to an audio clip and then answering questions or discussing its content.

Елімізде білім беру саласында жаңа ақпараттық технологияларды қолдану басты мақсат болып отыр. Ол тек қана техникалық құрал емес, сонымен бірге жаңа ақпараттық, коммуникациялық технология және білім беру жүйесіндегі сабақ берудің жаңаша әдісі болып отыр.

         Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдауында ХХІ ғасырда ақпараттық қоғам қажеттілігін қанағаттандыру үшін білім беру саласында төмендегідей міндеттерді шешу керектігін атап көрсетті:

Тәуелсіз еліміздің болашағы -жарқын, білімді, парасатты, өз ана тілімен бірге шетел тілі «ағылшын тілінде» еркін сөйлеп, өз елін, халқын, мәдениетін шетелге таныстыра алатын үш тілде еркін сөйлейтін азамат болып шығуы керек деген еді.

Қазіргі заман мұғалімі тек өз пәнінің терең білгірі болу емес, тарихи-танымдық, педагогикалық-психологиялық сауатты, саяси-экономикалық білімді және ақпараттық-коммуникациялық білімді және ақпараттық-коммуникациялық технологияны жан-жақты меңгерген ақпараттық құзырлы маман болу керек. Оқу процесінде жаңа технологияларды қолдану аса маңызды. Өзімізге белгілі жаңа технологияларды қолдануға көп үлес қосып жүрген зерттеуші ғалымдар қатарына У.С.Полат, Е.Н.Дмитреева, С.В.Новиков, Т.А. Помелова жатады. Белгілі ғалым М.Ф. Стронин өзінің “Ағылшын тілі сабағында қолданылатын жаттықтырушы ойындар”  құралында ойындарды келесідей категорияларға бөлді: лексикалық ойындар, грамматикалық ойындар, фонетикалық ойындар, орфографиялық ойындар және шығармашылық ойындар.Бұл ойын түрлерін де оқытушылар кең пайдалануда.

     Компьютерлік бағдарламамен жұмыс істеу түрлері:

Лексиканы меңгерту.

Мәтіннің кәсіби сөз қорымен жұмыс жүргізу, мысалы, кәсіби терминдердің сөздігін жасау, глоссарий түзу, сөз тіркестерін талдау, т.б.

Сөйлеу жұмыстары.

        Сөздер мен сөз тіркестері тыңдалғаннан кейін, студент оны қайталайды. Бұдан соң диктордың сөзді дыбыстау ерекшелігін тыңдай отырып, өзінің дыбыстаудағы  қателіктерін аңғарып, студент оны түзетуге мүмкіндік алады.

Студенттердің сөйлеу дағдыларын дамытуға диалогтың да берері мол. Диалог – сөйлесудің ең негізгі түрі болып саналады. Студенттерге белгілі бір тақырыпта болашақ мамандықтарына байланысты тапсырмалар беру арқылы сұхбаттар құрылады. Мысалы: «My future profession», «Famous pedagogies», «Computer in our life», «Kazakh literature and language», «Famous mathematics and physics», «Sports in our life», «Kazakh music and literature», «Ecology», «Up-bringing of teenagers», «Psychology», т.б. Диалогтік сөйлесуді естіп-тыңдаумен біртұтас та, жекелей де пайдалануға болады. Мақсатты ұйымдастырылған жағдаяттар арқылы ауызекі сөйлесуге үйрету – студенттерді қызықтырады. Диалогтік сөйлеу коммуникативтік оқытудың негізгі ұстанымына сәйкес келеді.

Жазуды оқыту.

Жұмыстың бұл түрі сауатты жазу дағдыларымен, есте сақтау қабілеттерін дамытады, әрі пернетақтаны меңгеруге септігін тигізеді. Тыңдау, сауатты жазу, әріптерді теру секілді үш іс-әрекетті бір уақытта біріктіреді.

Коммуникативтік сөйлеу әрекетінің қай түрі болса да лексикалық-грамматикалық дайындық деңгейіне сүйенеді. Белсенді сөйлеу әрекетін ұйымдастыруда ауызекі жауаптасу мен мәтін бойынша жұмыс негізгі құрал болып табылады. Сонымен қатар, ақпараттық оқу құралдары (компьютер, аудио-визуалды құралдар) бойынша да студенттер белсенді коммуникацияға түсе алады.

Компьютердің білім беру құралы ретінде кең таралуының негізгі алғы шарттарын ғалымдар төмендегідей саралайды:

1. Компьютер шексіз ақпарат әлемінде енуге және ақпаратты жүйелі түрде талдап, сараптауға мүмкіндік береді. Ақпаратты алудағы жоғары жылдамдық адамның ақпараттық мәдениетінің үнемі өсуіне жағдай жасайды.

2. Компьютер адамның зерттеу-танымдық әрекетінің әмбебап құралы ретінде ерекшелінеді.

3. Өзге құралдардан компьютердің ерекшелігі – оның қатысымдық құрал бола білуі. Яғни, білімгер, ол арқылы қатысымның барлық түрлерін жүзеге асыра алады. Бұл – мәтіндерді оқу, сұхбат жасау, жазу, тыңдау әрекеттері. Тіл үйренуде бұл мүмкіншіліктер ең маңызды болмақ.

4. Құрал студенттерге өз әрекеттерінің нәтижесін айқын көрсетеді.

5. Компьютердің көмегімен студенттер жаттығулардың барлық түрлерін аз уақытта орындау  мүмкіншілігіне ие бола  алады.

Бұл жұмыстың басты  мақсаты компьютер желісін және мультимедиялық - электрондық құралдарды шетел тілі сабағында тиімді қолдану, нақтылап айтқанда ағылшын тілі сабағында презентацияларды және мультимедиялық - электрондық құралдарды білім беру процесінде терең қолдану.

Ең тиімді программалардың бірі  - Microsoft Power Point.

Ол оқытушыға қысқа мерзімде өзін үлкен дидактикалық материалдармен қамтамасыз етуге, компьютерлік білімін жетілдіруге көмектеседі. Және ол студенттердің түрлі қабілеттерін жетілдіреді: есте сақтау, көру, есту, ойлау.

Интерактивті тақтада студенттер өз презентацияларын ұсыну арқылы сабаққа деген қызығушылықтарын ерекше арттырады.

Жаңа ақпараттық құралдарды кәсіби бағытталған ағылшын тілі сабағында қолданғанда күтілетін нәтижелер:

- студенттерге мамандыққа байланысты терминдерді меңгеруге көмектеседі;

- студенттердің сабаққа деген қызығушылығын арттырады;

- сабақта пайдаланылатын көрнекіліктердің санын арттырады;

- студенттердің шығармашылығын арттырады;

- студенттерді жеке жұмыс істеуге үйретеді;

- грамматикалық құрылымдарды оңай түсінуге көмектеседі;

- студенттердің есте сақтау, есту, көру, сөйлеу, ойлау қабілеттерін дамытады;

- пікірталас, талдау, анализ жасау мүмкіндіктерін арттырады;

Интернет шетел тілін үйренушілерге аутентті мәтіндерді қолдануға, шетел тілінде сөйлеушінітыңдап, олармен  тілдік қарым-қатынас жасауға қайталанбас мүмкіндіктер береді, яғни ол табиғи тілдік ортаны қалыптастырады.

Дегенмен, Е. С. Полаттың⁵ көрсетуі бойынша, «қандай да болмасын оқыту құралы, ақпараттық-тақырыптық ортаның қандай да қасиеттерге ие болғанына қарамастан, дидактикалық мәселелер, білім берудің нақты мақсаттарымен шартталған танымдық қызметтің ерекшеліктері бірінші кезекті болып табылады». Демек, Интернет өзінің барлық мүмкіндіктері және қорларымен қоса, осы мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асырудың құралы болып табылады.

Бұған қоса, ғаламдық желінің ақпараттық ресурстарын қолдана отыра, оларды оқу үрдісіне енгізіп, сәйкес дидактикалық түсініктемелер беру арқылы дидактикалық мәселелердің келесі қатарын тиімді шешуге болады:

- Күрделілік дәрежесі жағынан түрлі материалдарды тікелей пайдаланып, оқу дағдылары мен біліктерін қалыптастыру;

- Желіден алынған материалдарды мәселелік талқылаудың негізінде монологтық және диалогтық  сөйлеу біліктілігін жетілдіру;

- Жеке түрде немесе жазбаша серіктеріне жауап жазу, реферат, шығарма және серіктердің бірлескен қызметінің басқа да эпистолярлы өнімдерін дайындауға қатынасу арқылы жазбаша тіл біліктіліктерін жетілдіру;

- Активті және пассивті сөз қорын қоғамның әлеуметтік және саяси құрылысын, мәдениет дамуының белгілі сатысын білдіретін қазіргі шетел тілі лексикасымен толықтыру;

______________

Е.С.Полат ⁵ (1937 ж. 12 ақпан — 2007 ж. 28 мамыр) — кеңестік және ресейлік педагог, педагогика ғылымдарының докторы

- Өз бойында тілдік этикетті, түрлі халықтардың қатынас жасау жағдайында тілдік тәлімінің ерекшеліктерін, оқытылатын тіл елінің мәдениеті мен дәстүрлерінің ерекшеліктерін қамтитын мәдениеттанымдық біліммен танысу, фильмдер және әрине, компьютер бағдарламалары жатады.

Қорыта келгенде, ағылшын тілі, кәсіби бағытталған ағылшын тілі сабақтарында компьютер және т.б. жаңа ақпараттық құралдарды пайдалану заман талабы. Жаңа замандағы - жаңа Қазақстанымыздың дамып келе жатқан қадамында оқу процессіне жаңа ақпараттық технологияларды енгізілуі де, келешекте компьютер заманы болатынына көз жеткізеді.

Үш тілді болу - қазіргі заман талабы. Өркениет көшінен қалмай, соған сәйкес қадам жасауға, толыққанды білім алуға қол жеткізуге үлесімізді қосуымыз керек.

Ауызша өз пікірін айту жазбаша түрде ойын жеткізуден, ең алдымен, қарым – қатынастың тікелей өзгешелігімен және коммуниканттандардың арасында нақты байланыстың  болуымен оқушылардың өз ойын жеткізудің формасына және тәсіліне таңба салғандай ерекшеленеді. Сөйлеу әрекеті кезінде әңгіме дүкен жүргізушінің серігінің болуы немесе тыңдаушысының болуы сөйлеп тұрған адамға өзінің серігінің кез келген іс қимылын байқап тұруға мүмкіншілік береді. Бұл оқушының ойын ауызша жеткізу жолына әсер етуге және үнемі үндестірілуіне мүмкіншілік береді.

Ауызша сөйлеуге үйрету жайлы айтқанда, оқу үрдісінің шартымен  және мақсатымен емес, сонымен қатар ауыз екі тілде сөйлесудің қандай түріне үйрету керектігін анықтау қажет.

Лингвистикалық жоспар бойынша ауызша әңгімелеп жеткізудің  3 түрлі формасы бар: монологты, диологты және полилогты.

Ауыз екі тілде сөйлеу психологиялық жобада да белгілі  бір қызығушылықты ұсынады. Ауыз екі тілде сөйлеу психологиясында кибернетика саласындағы ойдың әсерінен бір жүйеге келтірілген екі коммуникативтік үрдіс табанды түрде танылуда. Олар түсіне отырып тыңдау және сөйлеу.

Оқушы өзіне тиісті пәндерді жан – жақты меңгеріп алғысы келеді және де шетел тілін жетік меңгеруі арнайы әдебиеттерді оқығанда оған баға жетпес көмегін  көрсетеді. Ауызша сөйлеуге үйрету барысында оқушыларды сөйлеу әрекетінің екі түріне үйреткен жөн. Олар түсіне отырып тыңдау және сөйлеу. Бұлардың әр қайсысы өзіне тиісті жаттығуларды жүргізуді талап етеді.

Ауызша сөйлеу әдістемесін суреттеуге келгенде ауыз екі тілде ойдағыдай сөйлеудің төмендегі негізгі шарттарын ескергеніміз жөн:

1) Ауызша сөйлеудің монологты және диологты формалары оқытудың барлық кезеңдеріндеқатар жүреді;

2) Тілді меңгеруге кешенді түрде ықпал ету жүзеге асырылады; яғни бұл ауызша сөйлеу мен оқытуға бір мезетте үйрету, тілдік және сөйлетуге арналған дайындық жаттығуларының жүйелі түрде орындалуы;

3) қосымша оқыту құралдарының жиі жиі қолданылуы;

4) лингафонда, компьютерлі кабинеттерде ауызша сөйлеуге бағытталған жаттығуларды кең көлемде қолдану.

Ауызша сөйле ептілігін дамытуға үйретудің қажеттілігі, әсіресе диалогты құрастыра білуге үйрету, түсіне отырып тыңдауға үйретудің барлық торабымен тығыз байланысты.

Осы орайда бірінші кезеңде төрт өзекті мәселе туындайды: диалогты және монологты түсіне отырып тыңдау, сонымен қатар диалогты, монологты дұыс формада сөйлеу білуге үйрету.

Оқу біліктілігін меңгеру мақсатында ортадан жоғары деңгейде жұмысты күрлендіре отырып, көптеген жұмыстарды іске асыруға мүмкіндік туады. Көлемді мәтінді оқып қана қоймай, көру арқылы мазмұнын түсініп мәтіннің мазмұны бойынша түсінгенін айта білу. Сондай ақ өз бетімен әңгіме құрап, мәтінге байланысты қанатты сөздерді, мақал мәтелдерді пайдалану арқылы сөйлеуге дағдыландыру. Бұқаралық, ақпараттық хабарларды оқып түсіну (газет, журнал материалдары,теледидар хабары) мен талқылауда белсенділік танытып, біліктілікті жоғарылату жұмыстары басшылыққа алынады.

Оқу біліктілігін меңгерту мақсатында роман, поэма, эссе, әңгіме оқыту арқылы жан жақты жұмыс жүргізуге жол ашады.

Сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшін, оқыған үзінділері бойынша негізгі кейіпкерлерге сипаттама беру, роман, эсселердің тақырыбын,идеясын талқылау, пікірсайыс, дебат барысында өз ойын әдеби тілде еркін жеткізе білуге дағдыландыру басты мақсат болып табылады.

Ағылшын тілін орта мектепте оқытудың шарттарын ескере отырып, оқушылардың мектепті бітіргеннен кейін де шетел тілінде сөйлеп, оқып түсіне білу қабілеттерін қалыптастыруға мектеп қабырғасында мән берілуі тиіс. Оқушыларды шетел тілінде сөйлеуге және кітап арқылы жұмыс жасауға баулу қажет. Шетел тілін практикалық тұрғыда меңгеруге үйреткенде оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге баулып, алған білімін, икемділік дағдыларын жаңа жағдайларға тап болған кездерде шығармашылықпен қолдана білуге машықтандыру көзделеді. Осы мақсатпен анықтама әдебиетерді пайдалана білу, мәтін мазмұнын өз бетімен түсінуге бейімделу және одан түйгенін қысқаша етіп қағазға жазып алу, шағын хабарлар дайындау және өз пікірін айтып, баға беру сияқты әрекеттерге дағдыландырудың маңызы зор.

Ағылшын тілін оқытудағы оқушының өз сөзін жоспарлай білу икемділігін, мәтін мазмұны мен ағылшын тілін үйрету құралдарын ұштастыра отырып, сөйлеу этикасын пайдалана алуын талап етеді. Оқушылар басқа халықтардың тұрмыс тіршілігімен олардың көрнекті өкілдерінің өмірімен алынған деректермен, бұл халықтар тарихының эпизодтарымен, мәдени ескерткіштерімен, көрікті жерлерімен танысады. Оқулық, оқу кітаптары, газеттегі қарапайым мақалалар арқылы оқушылардың шетелдегі адамдардың өмірімен танысуы олардың жалпы білімділік ой өрісін кеңейтеді. Оқушылардың жан жақты дамуы және олардың тұлға ретінде қалыптасуы үшін тілдік материалмен жұмыс істеу сипаты мен сөйлеу біліктілігінің елеулі мәні бар. Шетел тілі құралдарымен (лексикалық, грамматикалық, фонетикалық) және сөйлесу іс әрекетінің негізгі түрлерімен қарулана отырып, оқушылар танымдық белсенділік, дербестілік көрсетуі, қорытынды жасай алуы маңызды болып табылады.

Оқу бес пайызға дейін бейтаныс сөзі бар ғылыми көпшілік қоғамдық саяси және көркем әдебиеттен қысқартылып алынған мәтіндердің негізгі мазмұнын түсінулері тиіс. Оқушылар газетті қарап шығып, одан өздерін қызықтыратын мақалаларды таңдап ала алатын болуы тиіс. Мәтінді оқи отырып алынатын хабарға байланысты оқушылар оқу қарқыны мен түсінігін қалыптастыруы керек.

Тілдік материалдар оқушыларға өз қалауларын айтуға және өз пікірін білдіруге қажет болады. Өз пікірін ситуациялар және тақырыптармен байланыстыра қолдану мынадай пікірлер айтуға, жеткізуге жетелеуі тиіс:

қалауын, сезімін, жанашырлығын білдіру;

өз көзқарасын айту, қарапайым ғана дәлел келтіру;

істің мән жайы мен оқиғалар туралы мәліметтер алу және әріптесінің пікірін сұрау.

Сөйлеуге тыңдап түсінусіз үйрену мүмкін емес.Шетел тілін меңгеруде тыңдап түсіну қабілетін дамытудың алар орны ерекше.

Ауызша сөзді түсіну адамның естіген сөздердің мағынасына талдау жасап, аяқталған ойды білдіруіне, ойша жинақтау қабілетіне байланысты болады

Тыңдап түсінудің негізгі топтарына мыналар жатады:

А) тыңдап түсіну дағдылары  (мәтіннің грамматикалық және морфологиялық формаларын тани білу);

Ә) сөздерді және сөз тіркестерін түсіне білу қабілеті;

Б) дыбыстарды, дауыс интонациясын ажырата білу;

Тыңдау процесі есту қабілеті  механизмімен тығыз байланысты. Есту, тыңдау қабілетін техникалық құралдар көмегімен жаттығулар жасау арқылы дамытуға болады. Логикалық түсіну механизмі талдау процесінде күрделі болып саналады.

Ауырма сөзді түсіну үшін бір материалды бірнеше рет тыңдаудың қажеті жоқ. Сөзді толық түсіну бірден (толық) және толықтай бір рет айтқанда қабылданады. Қазіргі кезде шетел тілін меңгеруде (есту, тыңдау, оқу арқылы) оқу фильмдерін көру, үнтаспалар тыңдау және т.б. мүмкіншіліктері өте көп. Шетел мамандарының сөйлеуімен  жазылған үнтаспалар, видео-фильмдер көптеп саналады. Тыңдау қабілетін ұнтаспа көмегімен дамыту үшін арнайы видео жаттығулар мен аудио мәтіндер қажет. Осы орайда мәтінді тыңдау, оқып отырудың мәні зор.

Тыңдауға үйренуді сөйлеумімен бетпе-бет отырып тыңдаудан бастаған жөн. Аудиториялық сабақтарда оқытушының сөйлеуі, видеофильмді көрсете отырып, оқытушының оқуы оқушы үшін үлкен өнеге, үлгі болады.

Шетел тілін тыңдап түсінудің өзіме тән ұғындыруға тырысып, тілдік материалдарды көп беру қабылдауды қиындатады, сонымен бірге дағдыны қалыптастыруға кері әсер етеді. Осының әсерінен оқушы тез тыңдап түсіліп, жауап дайындау үшін ойланып отырады.

Ауызша сөйлеуге үйрету – шетел тілін оқытудың ең қиын аспектісі болып салалатындықтан, ең негізгі мақсат – естігенін түсіне білуге үйрету.

Түсінуге тексерудің ең басты бөліктерін – сурет арқылы, екіншіден – жазбаша жауап беру арқылы жүргізуге болады.

Сурет арқылы үйрету кезінде қажетті суретті таңдау – алдымен айтылған фразаға, диалогқа, мәтінге, әңгімеге, одан соң тыңдалған материал мен суреттегі айырмашылықты табуға байланысты болады.

Шетел тілін аудармасыз түсінудің тағы бір жолы үнтаспа арқылы әртүрлі бұйрықтар беріп, орындату. Оқытушы дұрыс,не бұрыс екенін қадағалайды. Бұйрықтарды тек бұйрық рай түрінде берумен қатар әртүрлі нұсқаулар түрінде де беруге болады.

Мысалы: “When Tom walks to the window, John will write Kate’s name on the blackboard“ Мұндай бұйрықтар тыңдаушылардың қызығушылығын тудырады және сөздерді, шетел тілінің грамматикалық формаларын есте сақтауға көмектеседі.

Фонетикалық және грамматикалық құрылымдарды тыңдау арқылы салыстыра және ажыраты білуге арналған тапсырмалардың мұндай түрлерін бірте-бірте күрделендіруге болады.

Диалогты, әңгімелерді, мәтіндерді тыңдау шетел тілін түсініп үйрене білудің ең қажетт бөлігі болып табылады. Тыңдауға арналған мәтіндер оқылған тілдік материалдар негізінде құрылады. Оның ішіне 3-4% таныс емес лексикалық материлдар қосуға болады. Алғашқы рет тыңдауға арналған мәтінге жіберілген уақыт 1-1,5 минут көлемінде болуға тиіс. Төмендегі мәтінді мысал ретінде алуға болады:

My friend Bill is a geologist. He does not stay in town in spring and summer. He goes on expeditions. There he lives in a tent and cooks his own meals. He thinks he is a very good cook and when he comes back to town he tries to teach his wife and mother in low the art of cooking. He tells everybody that canned meat and porridge are the best dishes. His wife in his opinion spends too much time on cooking. So he does not let her stay in the kitchen.

Neither his wife nor his mother in low contradicts him, for he never stays long at home.

When he lives his children are sorry to part with him but they are glad that grandmother will cook their meals again.

Тыңдаған әңгіме бойынша төмендегідей жұмыс түрлерін орындауға болады:

Жазбаша жоспар құру, мәтінге ат қою, сөз тіркестерін жазу.

Ауызша мәтінннің қысқаша мазмұнын беру, толық мазмұнын беру. Жұмыстың мұндай түрі шетел тілін тыңдап түсіне білу мен сөйлеуге үйретеді. Шетел тілін тыңдап түсіне білуге үйрену үшін тек ұнтаспа ғана емес, сонымен бірге видео-фильм және диафильмдердің көмегіне сүйенуге болады. Шетел тілінде тыңдап түсіну қабілеттері дамып жетілгеннен кейін, радиобағдармаларды тыңдауға немесе көркем және деректі фильмдерді көрсету арқылы оқушылардың білімдерін нығайтуға болады.

Түсініп тыңдау жұмысы кезінде естіген хабарды қаншалықты  түсінгендігі тексеріледі. Онда шағын мәтін немесе сөйлемдер оқылып, тыңдату, мәтінді қайталап тыңдау арқылы екі-үш сөйлемнен мәтіннің мазмұнын айту, сипаттама беру, жаңа сөйлемдер құрастыра білу сынды жұмыстарды жан – жақты жүргізген туста істің нәтижелі болатынына көз жеткізе аламыз. Түсініп тыңдау деңгейде жан-жақты жүргізіліп, естіген хабарды қаншалықты түсінгендігі тексеріледі. Шағын әңгіме, үзінді, мақала мазмұндары оқылып, түсініп тыңдау мәтінді екі рет тыңдау арқылы екі – үш сөйлеммен мәтіннің мазмұнын айту жұмыстары жүргізіледі. Жұмыс барысында сипаттама беру, мәтін бойынша жоспар құру, сұрақ қол білу сынды жұмыстар тіл дамыту жұмыстарына негіз бола алады.

Оқушылар өздері оқығандары мен тыңдағандарының ішінен оқиғаларды және фактілерді тауып, соған өздерінің қөзқарасын қысқаша айтып берулері тиіс. Олар өз пікірін айту үшін мәтінді жоспар жазбаларын пайдалануына болады.

Шетел тілінде тыңдағанын, естігенін түсіну біліктілігі басқа кісілермен сөйлесуге, тілдік қарым-қатынас жасауға қажетті жағдайлар тудырады. Шәкірттер тыңдап түсінуге арналған аутентті мәтіндермен түрлендіре жұмыс істеуге, сөйлеуге одан ары қарай жаттығады, баяндамалар жасайды.

Ағылшын тілінде мектеп бағдарламасы ауқымында шәкірттерді сөйлеуге үйрету, ауызекі тілде сойлету күні бүгін шетел тілін оқытудың ең басты міндеті болып отырғаны белгілі. Әр мұғалім өзі еңбек етіп жүрген  мектебінің қарай оқыту тәсілдерін тиімді етіп, түрлендіре отырып жоспарлауы тиіс.

Мектеп жағдайында оқушыны ауызша сөйлеуге үйрету үшін жүргізілетін жұмысты дифференциялап жүргізуді екіге болуге болады: іштей және сырттай.

Іштей дифференциялау барысында оқушыларды қабілетіне қарай шағын топтарға бөліп, олармен тіл үйретуде ерекше әдістемелік тәсілдерді қолдану қажет. Бұндай топтарды әрине оқушылардың деңгейлеріне және мүмкіндіктеріне қарай жұмыстар атқарылады.Әр мұғалім сынып оқушыларын әр түрлі бөлуі мұмкін, мысалы бір топта тілге қабілеті бар оқушылар, екінші топта тілді нашарлық білетін оқушылар, үшінші топта қабілеті, білімі жоғары да, нашарлау да оқушылар аралас болады.

Ал сырттай дифференциялау бойынша әрбір топ пен топтардағы оқушылардың  коммуникативтік икемдігін, олардың шеьел тілін оқуға деген психологиялық жағынан дайындығын, елтануға байланысты материалдарды оқып және де оларды өз еліндегі және басқа елдердегі реалиялармен салыстыра отырып меңгеруге қабілеті, мүмкіндіг ескеріледі. Іштей дифференциялау сырттай дифференциялаумен өзара біріге келе оқушылардың тіл үйренуге деген мүмкіндіктерін кеңейте түседі. Бұл орайда, әрине, оқушылардың жеке бас ерекшелігіне баса назар аудару керек. Сыныпта бала саны неғұрлым көп болса соғырлым мұғалім оқушының өзіне тән ерекшелігіне көңіл бөліп, дефференциялауға неғұрлым көп мүмкіндік жасауға тырысу қажет.

Сабақты өтудің әдіс – тәсілін түрліндіре, көрнекіліктермен әрлендіре отырып үнемі әрі жүйелі тұрде оқушылар жұмысын тексеріп кезде біз бұрынғы ескі тәсілмен оқушылар жұмысын тексеріп үнемі әрі жүйелі түрде оқушылар жұмысын тексеріп отырған дұрыс. Шәкірттердің білімін біркелкі бағалай салмауымыз керек, әр оқушының жауабының мазмұнын ескере отырып баға қоюымыз керек. Сонда, мазмұнды, жақс сөйлейтін оқушы одан нашарлау сөйлейтін оқушыға қарағанда өз білімнің жоғары екенін түйсінеді.

Оқушыны ауызша сөйлеуге жаттықтыруда тоғы бір ескеретін жағдай- жеке оқушыдан сабақ сурау кезеңі. Бір ғана оқушы жауап беріп тұрса, нашарлау (сөйлейтін) оқитын оқушылар оны тыңдамай отыруы әбден мүмкін. Сондықтан мұғалім сабақ сұраудың әрбір кезеңінде барлық оқушыны қамтитындай тәсіл қолдануы тиіс.

Ауызша сөйлеуді дұрыс жолға қою үшін ең әуелі оқушылардың шетел тілінен сөз қорын дұрыс жинақтауына көңіл бөлу керек. Оқушылар әр сабақта өтілетін жаңа сөздерді жазып алып, жаттауы міндетті. Тіл үйренуші мектептегі сабақта тілді қалай үйренудің, қалай сөйлеудің жолдарын үйрене, үйде, сабақтан тыс кезде көп оқыса білімі сөйлеу дағдысы бай болары сөзсіз. Мектеп мұғалімі шәкірті жақсы сөйлесін десе оқушылардың  екеуара сөйлесуіне көп көңіл бөлгені жөн. Пәнді жақсы меңгеріп келе жатқан оқушы мен үлгерімі төмендеу оқушыны нашар үлгерімді баланың айтқанын түзеп, көмектесіп отырады.

Ауызша сөйлеуге баланы дұрыс жаттықтырудың тағы бір түрі үйренген матрериалды жаңа материалға ауыстырғызып дағдыландыру. Өтімен материалды, сөздерді бала түрлі ситуацияға байланысты өзгерте отырып қолдануға дағдыланса сөйлеу қабілеті мығымдала түседі. Оқушылардың білімін бағалағанда мұғалім бірден «Сен төртке білесең», «Сен екіге білесің» деп бағаламауы тиіс, оқушылардың  сөзінең қандай деңгейде болғанын сөзбен бағалап, содан кейін ғана баға қою керек. Тәжіребесі мол мұғалім сөйлеуге үйрету барысында сөйлеуге бейім тұратын және сөйлеуге аса ұмтылса қоймайтын міңезі ауыр балалар болатынын да ескертгені дұрыс болады.

Ауызша сөйлеуге үйрету үшін қажетті ситуацияларды мынадай жолдармен жасауға болады:

А) «Көз алдыңа елестетіп көр» және «қиялдап кор» деген сияқты т.б. тапсырмалар арқылы ситуациялар құру.

Ә) белгілі бір ситуацияны жасайтын сурет немесе ситуацияны дамыта, күшейте түсетін суреттер тізімін қарап, соның көмегімен сөйлеу;

Б) Оқушыны қоршаған орта күнделікті өміріндегі болып жатқан жағдайына ұқсас, сәйкес келетін нәрселерді сипаттау. Ситуацияны бұлайша шектеу оны оқушыны ойландыратын тапсырмаларға айналдыруға мүмкіндік береді.

Ғалым И.В. Рахманов⁶ «заттық ситуация» мен «қарым – қатынасқа байланысты ситуация» бөліп қарау керек деген пікір айтты. Ол негізінде осында ситуациялардың тақырыптарымен бірге бағдарламаға енгізуге ұсынған болатын.

______________

И.В.Рахманов⁶ - Орыс композиторы, пианисті және дирижері.

Заттың ситуациялар оқушылар өз жанұясын, үй-емін т.б. өзіне жақын  нәрсені суреттегенде пайда болса, қарым- қатынас ситуациялары шәкірт бір нәрсеге, біреуге өзінің жеке қозқарасын, қатысын білгенде жасалынады. Бұңдай ситуациялар бір нәрсе жайлы ойлап, өз ойын білдірісі келген жағдайда құралады. Сабақта әсіресе қарым-қатынас ситуацияларын пайдалану, практикалық міндеттерді:

Іске асыруға мүмкіндік жасайды, ойткені олар белгілі бір проблеманы қозғап, соған арнайы құрылады. Сабақ үстінде ситуациялар құру, әсіресе қарым-қатынас ситуацияларын пайдалану, практикалық міндеттерді іске асыруға мүмкіндік жасайды. Қарым – қатынас неғұрлым терең әрі жан – жақты болса, соғұрлым сөйлеуге дайындалу процесі жеделдетіп, оңайлана түседі, өйткені сөйлеу негізінде белгілі бір контекст тұрады. Ол контекст қарым – қатынас жасайтын адамдардың іс-әрекеті.

Сөйлеу үшін ең алдымен оқушыларды тіл арқылы қарым – қатынас жасауға ситуациялар арқылы үйрету керектігін негізге ала отырып Ресейлік ғалым Е. Пассов мынадай байлам жасайды: біріншіден, оқушылардың қара іс-әрекет жағдайын ескергенде ғана сөз әрекет іске аса алады; екіншіден, сипуацияларды үнемі өзгертіп жаңалап отырғанда ғана оқыту нәтижелі болады үшінші, ситуация оқушыны өз бетімен ізденуге мәжбүр етеді, себебі ол ес, ойлау сияқты жеке бас қабілетін сүйенеді.

Оқытудың ситуативтілігі оқушылар мен мұғалімдер арасындағы қарым-қатынасқа негізделген жағдайда ғана сабақ үстінде қатынас ситуациясы пайда болады. Е.Пассов өзінің ұзақ жылдар бойы жүргізген ғылыми-зерттеу жұмысының нәтижесінде комуникативтік оқытуда «ситуация» мен «ситуативтілікті» анықтап алу қажет екеніне көз жеткізген. «Ситуация-дегеніміз қарым-қатынас жасаушылардың, сөйлесушілердің санасында қалыптасқан өзара қарым-қатынасының жүйесі, ал ситуативтілік дегеніміз-осы қарым-қатынастармен байланыс» деп қорытынды жасайды. Ол іс-әрекеттерде дара қарым-қатынастарда мынадай жетекші факторлар болады деп көрсетеді. Е.И.Пассов⁷: а) статустық, ә)рольдік; б)іс-әрекеттік; в)ізгілік.

Шетел тілінде сөйлеуге, қарым-қатынас тіліне үйретуде оқушыларды әсіресе өз бетімен жұмыс істеуге, өзі ізденіп білім алуға дағдыландыруы керек. Бұл қазіргі уақыт талабы.

Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде: «Біз алдағы уақытта осы алған бағытымыздан таймай әлемдік биіктерді бағындыра беретін боламыз. Сондай биік белестердің бірі – Қазақстанның дүние жүзіндегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіруі. Ол мақсатқа жету үшін, ең алдымен, әрбір қазақстандық бәсекеге қабілетті болу керек» деген болатын. Сонымен қатар осы мақсатқа жету жолдарымен де таныстырып өтті.

__________________

Е.И.Пассов⁷ (1930 ж. 19 сәуір — 2019 ж. 21 ақпан) — кеңестік және ресейлік лингвист, шет тілін оқыту әдістемесі саласындағы маман.

Тіл мәселесін сөзге тиек ете отырып, Н.Ә.Назарбаев қазақстандықтардың жаңа ұрпағы ең кем дегенде үш тілді біліп, қазақ, орыс және ағылшын тілдерін еркін білу тиіс екендігін айтты. Сонымен қатар ағылшын тілін кеңінен білмейінше, ұлттың бәсекеге шынайы қабілеттілігі туралы айту қиын болатындығын ескерте отырып, барлық ата- аналарды балаларын үш тілде оқытуға шақырды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев биылғы халыққа арнаған “Қазақстан халқының әл - ауқатын арттыру — мемлекеттік саясаттың басты мақсаты” атты Жолдауында Үкіметтің алдына “Тілдердің үш тұғырлығы” мәдени жобасын іске асыруды жеделдету міндетін алға қойып отыр. 

Қазіргі таңда өркениетті ел ретінде көптеген шет елдермен қарым - қатынасымыз күннен - күнге нығайып, беделіміз артып келеді. Бұл шетел тілін оқытуды жақсартуды, оны терең меңгертуді талап етеді. Ал, оқытуды жақсарту дегеніміз, біздіңше, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру.

Бүгінгі күннің талабы, шет тілі оқытушысының алдына қойған мақсаты тіл үйренушілерді шет тілінде сөйлету болғандықтан, оқытушы шет тіліне үйретудің түрлі әдістерін сұрыптай келе, оның ішіндегі ең тиімдісін өз сабағында қолдануды басты міндет деп біледі. Дегенмен, шетел тілін меңгертуде көптеген қиыншылықтар кездесетіні белгілі. Солардың бірі – оқушылардың ағылшын тілінде сөйлеу дағдыларын дамыта отырып мәтін мазмұнын баяндау немесе шет ел тілінде өз ойын айту. Мектептерде ағылшын тілін оқытудың негізгі элементтерінің бірі – сөздік жұмысын жүргізу. Ол оқушылардың сөздік қорын байытуда ерекше орын алады. Сөздік жұмысын ұйымдастырудың басты қағидасы – оқушының лексикалық материалды белсенді түрде меңгеріп, сөйлеу тілінде оларды бекітіп, сөйлеуде белсенді түрде қолдана білуге үйрету негізінде қалыптасады. 

Шәкірттер қазақ тілін толық әдеби нормада меңгеріп, орыс тілі мен ағылшын тілін еркін білу қажет. Ал ғалымдардың зерттеуінше, бала жас кезінде тілді қиналмай әрі еркін меңгереді екен. Осы ретте Білім және Ғылым министірлігінің ағылшын тілін 1- сыныптан бастап үйретуге назар аударуы – дұрыс талап. Бүлдіршін жаста меңгерілген білімнің іргетасы берік әрі мықты болмақ. Ал осы берік әрі мықты білімді санаға себелеп, жанға ұялататын әрине мұғалім. 

Ағылшын тілі пәні мұғалімдері қазіргі кезде ағылшын тілін оқыту сапасын жақсарту мақсатында тіл үйрету саласында әлемдік озық тәжірибелерды, жаңа технологиялар мен әдістерді барынша қолдануда. Ағылшын тілін саналы меңгерту, оны өз деңгейінде қажеттілікке айналдыру, бір жылғы мәселе емес, сондықтан ағылшын тілін оқыту ісімен шұғылданатын мамандар арасында туындайтын, ағылшын тілінде өз ойын ауызша жеткізе алатын, оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалай қалыптастыруға болады? деген сұрақ туындайды. Сондықтан да мен осы проблемалық тақырыппен 3 жылдан бері жұмыстанып келемін. Менің байқап бақылағаным бойынша оқушылардың сөйлеу дағдысы алғаш сабақ басталғаннан бастап қалыптаса бастайды. Ағылшын тілі сабағында оқушылардың тілін дамыту, білім — білік дағдыларын қалыптастыру, сөйлеуге деген қызығушылығын, белсенділіген арттыру мақсатында жүргізілетін жұмыстарға төмендегідей әдістерді жатқызуға болады: 

1. Ауызша әдіс – теория және фактіге негізделген білімді қалыптастыруда, үй тапсырмасын және жаңа сабақты пысықтауда, ережелерді қайталауда пайдаланылады. Өз тәжірибемнен мысал келтіріп өтсем, 8- сыныпта Mass Media тақырыбы бойынша оқушылармен топтық жұмыс жүргізіп көрдім. Нәтижесінде оқушылар ауызша сөйлеу қабілеттерін дамытып ойларын ашық жеткізе білді. 

2. Көрнекі әдісті – бақылау қабілетін дамыту, оқылатын мәселеге ықыласын көтеру және оқу материалының мазмұнын көрнекілік арқылы түсіндіруде қолданылады. 

3. Практикалық әдіс – практикалық іскерлік пен әдетті дамыту үшін және тақырып мазмұнына сәйкес практикалық жұмыстарды жүргізу үшін түсіндірілген материалды оқушылардың қаншалықты меңгергенін бақылау үшін пайдаланылады. 5- сыныпта What do you want to be? тақырыбындағы сабақта жаңа сөздер және жаңа сөз тіркестерімен танысқан соң, жұптық тапсырма бердім. Яғни әрбір оқушы көршісінің қимыл қозғалыстары арқылы сабақта үйренген жаңа сөз тіркестерін пайдалана отырып қандай мамандық иесі екенін табу керек. Оқушылардың белсенді жұмыстануына жақсы септігін тигізеді. 

4. Іздену әдісі – өзінше ойлануды және зерттеу қабілеттерін дамыту үшін оқушыларды тақырыпты проблемалық оқытуға әзірлеуде қолданылады 

5. Индуктивтік әдіс – қорытынды жасау қабілетін дамыту күрделендіре оқыту үшін, ойлау қабілетін қалыптастыру үшін пайдаланылады 

6. Өзіндік жұмыс әдісін – оқу әрекетінде жұмыс істеуде қабілетті дамыту және оқу еңбегінде дағдыны қалыптастыруда жеңіл тақырыптарды өз бетінше дайындауға, дидактикалық материалдармен тиімді жұмыс жасай білуге баулу үшін қолданылады 

7. Ойын әдісі – оқушының сабаққа деген қызығушылығын оятып, белсенділіктерін арттыра түседі, сонымен қатар оқушылардың сөйлеу-білік дағдыларын қалыптастырады 

Тапсырмалары:

 
1. Мәтінді қатесіз, дауыс ырғағын сақтай отырып оқу; 

2. Мазмұнын түсіну; 

3. Тірек – сызба сөздері арқылы баяндау; 

4. Мазмұнын түсінуі бойыншы сурет салып, суреттеу; 

Келесі жаттығу түрі сөйлеуге үйрету. Диалогты сөйлеуде – оқушылар сұрақ – жауап, өтініш айту, нұсқау беру және тағы басқа жұмыстары ретінде қарапайым іс — әрекеттерді жасай алуы тиіс. Балалар бөлік элементтерден жаңа, тұтас жағдай құрай алуы керек. Оқушылар жалпы арнаулы сұрақтарды қоя алуы, әр – түрлі сұрақтарға жауап бере алуы, өтініш, бір нәрсемен келісетінін немесе келіспейтіндігін білдіре алуы керек. Оқушылардың сөйлеу қарқынын өсіру қажет және әр оқушы сөйлегенде екі репликадан айтуы қажет. 
Қазіргі кезеңде пән мұғалімдерінің кеңінен қолданып жүрген тілдік жаттығуларының біріне «Warming up» жаттығуын кіргізуге болады. Тілдік жаттығудың мақсаты – сабаққа деген бетбұрыс туғызу. Тілдік жаттығу барысындағы мұғалімнің жылы дауысы, сұрақтардың алдын ала ойластырылып тапсырмалардың дұрыс жоспарлануы мұғалім мен оқушының арасындағы жақсы қарым – қатынас туғызып, алдағы сабақтың нәтижесін жоғарылата түседі. 

Шағын шығарма жазу оқушылардың тек жазу, тілді тусіну, сөйлеу қабілеттерін арттырып қана қоймай әр баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына себеп болады. Бұндай шығармаларды көп уақыт алмай 5 минуттық жазу ретінде өткізу әбден мүмкін немесе үй тапсырмасына беруге болады. Баланың іздену қабілеті дамиды. Тексеру кезінде баланың жіберген қателеріне көңіл бөлмей, оның идеясына, өмірлік тәжірибесін сипаттай білу қабілетіне, өз бетінше жұмыстанан мәтіннің құрылымына көбірек назар аударған жөн. Тақырыптар түрі сан алуан: “Young people and their problems”, “My favourite singer or actor”, “My hobby”,“Environmental problems”т.б 
Келесі жаттығу түрі «Find the words» деп аталады. Нұсқау бойынша балалар сөзді табу тиіс. 

Bread 
E – is exactly in the middle. 

D – is at the end. 

B – is one of the letters before e. 

R – is between b and e. 

A – is between e and b. 

Соңғы кезде көп қолданылып келе жатқан жұмыс түрінің бірі – «Brainstroming» әдісі, яғни суреттеліп берілген белгілерді қолдану арқылы біртұтас әңгіме құрастыру, оны әңгімелеп айту болып табылады. 
Аталған әдістерді пайдалана отырып түрлі тапсырмалар мен жаттығуларды, теориялық мәселелер мен қағидаларды меңгерту тиімді болып табылады. Сонымен қатар оқушылырадың ағылшын тілінде ауызекі сөйлеу қабілеттерін дамыту бағытында түрлі іс-әрекет ұйымдастыруға болады. Шет тілі пәні бойынша оқушы ереже мен ұғымдар анықтамасын тек жаттап алғаннан гөрі, оларды іс жүзінде саналы түрде қолдана алуы қажет. Түрлі тапсырмалар мен жаттығулар арқылы теориялық білімді шыңдауға болады.

Қорыта келе оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру үшін тиімді әдістерді пайдалана отырып, жаттығулар орындатудың маңызы зор екендігін байқауға болады. Демек олардың іскерлік сөйлеу дағдыларын белсенді ұйымдастыра отырып, тиянақты білім беру – мұғалімнің ой ұшқырлығына, комуникативті құзіреттілігіне байланысты.

1.3 Еркін сөйлеу деген не?

Ағылшын тілін оқыту процесінде еркін сөйлеу қабілетін дамыту өте маңызды. Бұл дағды тіл үйренушінің коммуникативтік дағдыларын қалыптастыруда, өз пікірін еркін әрі түсінікті түрде жеткізуінде шешуші рөл атқарады. Еркін сөйлеу тек сөздік қорды кеңейтіп қана қоймай, тілдік қорды қолдану дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Еркін сөйлеу деген не?

Еркін сөйлеу — тіл үйренушінің қорқынышсыз, қиналмай және кедергілерді жеңе отырып, қарым-қатынас жасауға мүмкіндігі бар жағдай. Бұл жағдайда студент белгілі бір тақырыпта ойларын еркін жеткізіп, тілдегі грамматикалық және лексикалық құрылымдарды қолдану мүмкіндігіне ие болады.

Еркін сөйлеудің пайдасы

Коммуникативтік дағдыларды дамыту: Еркін сөйлеу адамдармен тиімді байланыс орнатуға көмектеседі. Тіл үйренуші өз ойын жеткізіп қана қоймай, қарым-қатынасты жақсартады.

Жалпы сөйлеу қабілетін жақсарту: Ағылшын тілінде еркін сөйлеу адамның тілдік қорын жақсартуға, сөздерді дұрыс қолдануға үйретеді.

Өзін-өзі сенімді сезіну: Еркін сөйлеу адамның өзіне деген сенімін арттырып, басқа адамдармен сөйлескенде қобалжуды жеңуге көмектеседі.

Мәдениетаралық қарым-қатынас дағдыларын дамыту: Еркін сөйлеу арқылы тіл үйренуші ағылшын тілін ғана емес, сонымен қатар тілде сөйлейтін халықтың мәдениетін түсінуге де мүмкіндік алады.

Еркін сөйлеуді дамыту әдістері

Пікірталас жүргізу: Студенттерге әр түрлі тақырыптарда пікірталас ұйымдастырып, оларды өз ойларын ағылшын тілінде еркін айтуға үйрету.

Рөлдік ойындар: Бұл әдіс студенттерді түрлі жағдайларда сөйлесуге, әр түрлі рөлдерде өздерін сезінуге мүмкіндік береді.

Топтық жұмыстар: Кіші топтарда жұмыс істеу студенттердің бір-бірімен сөйлесу дағдыларын дамытады.

Тілдік жаттығулар: Оқушыларға ағылшын тілінде еркін сөйлеу үшін нақты сөздік қор мен грамматикалық құрылымдарды меңгерту өте маңызды.

Күнделікті сөйлесу: Тіл үйренуші үнемі ағылшын тілінде сөйлесіп, ойларын жеткізіп отыруы керек.

Еркін сөйлеудің қиындықтары

Қорқыныш және ұялу: Жаңа тілде сөйлеу кезінде көп адам қобалжып, қателік жасаудан қорқады. Бұл еркін сөйлеуге кедергі болады.

Сөздік қордың шектеулілігі: Студенттің сөздік қоры жеткіліксіз болған жағдайда еркін сөйлеу қиын болады.

Грамматикалық қателер: Еркін сөйлеу кезінде грамматикалық қателер жасау жиі кездеседі. Бірақ бұл қателіктерді талдап, түсіндіру сөйлеу дағдыларын жақсартуға көмектеседі.

**Free Speaking and Its Impact on Language Learners**

Free speaking not only impacts language learning but also affects overall education. By speaking in English, language learners can enhance the following skills:

- **Creative Thinking:** During free speaking, individuals must express their thoughts spontaneously and naturally, which fosters creative thinking. It helps with problem-solving and generating new ideas.

- **Social Skills:** Language learners learn to express their opinions and feelings, strengthening social interactions. A person who can speak confidently often succeeds in defending their opinions as well.

- **Memory Improvement:** Free speaking requires continuous memory and the absorption of new information. Such exercises improve brain function.

**Overcoming Language Barriers**

Language learners often struggle to speak confidently in English. Every mistake increases their insecurity. However, through the practice of free speaking, these barriers can be overcome.

- **Learning from Mistakes:** Mistakes are a natural part of the learning process. Learners should not fear making mistakes because they help improve skills and acquire new words and phrases.

- **Confidence Through Practice:** The more one speaks, the more confident they become. Regular speaking enhances vocabulary and helps learners feel more at ease.

- **Learning New Words and Phrases:** During free speaking, learners have the opportunity to use newly acquired words and expressions, expanding their vocabulary and improving linguistic proficiency.

**Connection Between Free Speaking and Listening Skills**

Free speaking is closely linked to listening. To master a language, not only speaking but also listening is crucial. Through listening:

- Students learn to understand the rhythm, intonation, and sounds of English speech correctly.

- They gain the ability to comprehend different dialects and speaking styles.

- Listening and speaking must go hand in hand, so every language learner should focus on developing their listening skills as well.

**Different Types and Methods of Free Speaking**

- **Interactive Methods:** Free speaking can be developed through interaction between the teacher and students. Asking questions on various topics, holding debates, and conducting conversations help learners practice free speaking.

- **Phone or Video Calls:** This method improves students' speaking skills because during phone or video calls, students are cut off from the external environment and focus only on their speech. Such practice helps students deliver their thoughts clearly and understandably.

- **Daily Conversations:** Organizing conversations on different everyday situations prepares students for real-life speaking situations. Students become ready to converse in places like streets, shops, schools, and other environments. This experience develops their natural speaking style.

**Special Methods for Expanding Vocabulary**

Expanding vocabulary is crucial for free speaking. Here are some suggested methods:

- **Flashcards and Apps:** Using flashcards or mobile apps to memorize words and phrases is very effective. This method helps students retain information more easily.

- **Exercises and Dialogues:** Through various exercises and dialogues, students learn to use words in real situations. For example, memorizing dialogues between a doctor and a patient or simulating a shopping conversation.

- **Contextual Use of Words and Phrases:** It’s important not only to memorize new words but also to learn how to use them in context. This allows learners to understand the meaning of words and apply them correctly.

2.СТУДЕНТТЕРДІ ШЕТЕЛ ТІЛІНДЕ ЕРКІН СӨЙЛЕУГЕ ҮЙРЕТУ ЖОЛДАРЫ

2.1 Ағылшын тілі сабақтарындағы тілдесу формалары

Қазіргі таңда шет тіліне үлкен сұраныс болуына байланысты елімізде сөйлеу мәселесі қолға алына бастады. Өйткені сөйлеу мәселесі өзекті болуының себебі шет ел мемлекеттерімен қарым-қатынас негізгі мақсаты болуына байланысты студенттердің дұрыс сөйлеу мен сауатты жазу дағдыларын қалыптастыру болып табылады. Жоғары оқу орындарында шет тілінде тілдің дыбыстық құрамын, дыбыстардың айтылу нормасын, дыбыстық заңдылықтарды, оның грамматикалық құрылысын игеруге, ойын еркін жеткізуге, басқаның сөзін түсініп, жеткілікті дәрежеде сөздік қорын меңгеріп, шет тілінде қарым- қатынас жасауға дағдыланады.

Қазіргі таңда жүргізіліп жатқан әрекет, оған ең алдымен, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар мен бағдарламалар қажет, яғни білім деңгейін жоғары көтеру негізгі мәселе. Сондықтан тілді үйрету үшін сөйлесу әрекетіне дағдыландырылады. Өзге тілді үйрену барысында, студенттің қабілеттілігі мен бейімділігі, шеберлігі мен икемділігі ерекше орын алады. Тілді тәжірибеде пайдалану – сөйлесу, қарым-қатынас жасау. Қарым- қатынастың дамуының түрлері, қатысым үрдісі, оның мазмұны, негізі маңызы және құрамының жүйесі бар.

Студенттерді сөйлеуге үйретуде осы ерекшеліктер негізге алынады. Сондықтан сөйлеу үрдісі қатысымдық негізде құрылады және сөйлеу құралдарын игеру мен оны қарым-қатынаста пайдалану, сөйлесу икемділігі мен дағдыларын сапалы қалыптастыруға ықпал етеді. Сөйлеу тілін дамыту әрқашан әдісте қаралып отырады. Оның маңызы, қажеттілігі айқындалып, шет тілінде сөйлеу жақсы деңгейде дамып, әрі жастар арасында тілге деген үлкен қызығушылық орын алуда. Дегенмен де, сөйлеуге жаттықтырудың негізгі атаулары және категориялары, тілді дамытуға арналған жұмыстар, сөйлеудің мазмұны, құралы.

Студенттердің тіл байлығын бағалау қалыптары анықталмаған, бірақ қазіргі тіл дамыту әдістерінің өзіндік зерттеулері бар, керекті педагогикалық, психологиялық, лингвистикалық базасы жетіле бастаған. Бұл мәселелер студенттердің қатысымдық әрекет негізінде сөйлеуге үйретудің өзектілігін анықтайды. Егер студенттерге білім беру және іскерлік пен дағдыны сіңдіру процесі педагогикалық қарым-қатынастың қандай ынталандырушы түрінде берілгендігі және ұйымдастырушылығы ескерілмесе, онда сабақтың сәтті болуын мәтіндердің мазмұны да, тиімді жаттығуларды да, әдіс-тәсілдер мен құралдарды іріктеп алуды да қамтамасыз ете алмайды. Сабақта қарым- қатынас кезінде сезімталдық пен тілектестік, табиғилық пен еркіндік, адамгершілік жағдайын жасау студенттің тілдік қызметін және белсенділігін жандандырады. Әдеттегідей, оқытушы сабақтарда студенттермен іскерлік қарым-қатынасты қалыптастыруға тырысады, онда шет тілінде сөйлеуді қолдайтындығын, ынталандыратындығын, қуаттайтындығын және тағы басқа танысу үшін қолданылады.

Өкінішке қарай, іс жүзінде оқытушылардың студенттермен қарым-қатынасының мынадай түрлері таралған: педагог талап етеді – студенттер оны бұлжытпай орындайды, педагог сұрақ қояды – студенттер оған жауап қайтарады және тағы басқалары. Мұндай жағдайда ынтымақтастық жайында, адамгершілік қарым-қатынасын тәрбиелеу туралы, әрқайсысын белсенді іс-әрекетке тарту жөнінде сөз қозғау бекер. Тек адамгершілік, тілектестік өзара көмек пен ынталандырушылық жағдайында студенттер өздерін іштей еркін сезінеді, педагогикалық ықпалына қарай белсенділік танытады, батылырақ сөйлейді.

Студенттер бәрінен бұрын талап қойғыш және әділетті педагогтарды ұнатады және бағалайды. Алайда бәрін бірдей емес, өзінің қаталдығын, талап ете білетіндігін адамгершілік, жаны ашығандық, жігерлендіргіштік және көмек берушілік жағдайында танытатын ұстаздарды сыйлайды. Осындай жағдайларды қалыптастырудың негізгі қағидаларының бірі – оқыту процесі кезіндегі педагогикалық қарым-қатынастардың сыпайылық және әдептілік қағидасы.

Адамдар қарым-қатынасындағы сөйлеу әдебінің нормасы сол тілде сөйлейтін халықтардың тарихи, әлеуметтік және мәдени ерекшеліктерде көрініс тапқан едәуір ұлттық ерекшеліктермен және өзіндік өзгешелігімен сипатталады. Бірақ та жалпыға бірдей қағидалар да бар. Егер адамдар өзара түсіністікке қол жеткізгісі келсе, онда олар сол жолға бірдей қағидаларды басшылыққа алады. Бұл қағидалар қарым-қатынас жасаудың, тіл табысудың анық та айқын түрін қолдану қажеттігіне басымдық береді. Егер шет тілінде жоғары оқу орындарында студенттердің сөйлесу тілін дамыту ісі лингвистикалық, психологиялық, педагогикалық негіздерге сай, оның қатысымдық әрекет әдісі арқылы жүйелі, тілдің қарым-қатынас қызметі мен экспрессивтік қызметіне қарай ұйымдастырылса, ауызша сөйлесудің тиісті лексикалық, грамматикалық икемділіктері мен дағдыларын қалыптастыруда дамыта сөйлеудің әдіс-тәсілдерін тиімді пайдаланып жүргізгенде ғана нәтижелі болады.

Сөйлеуді дамытудың мәнін, мазмұнын анықтауға байланысты философиялық, педагогикалық, психологиялық, лингвистикалық талдау жасалып, студенттердің тілді қалай меңгергендігін білу арқылы олардың дағдысын анықтауға қазіргі қолданылып жүрген бағдарлама мен оқулықтарға, оқу құралдарына талдау жасалынып, оқытушылардың тәжірибесін дамыту арқылы білуге болады. Сонымен қатар шет мемлекеттермен қарым- қатынас жасау үшін сөйлеудің маңызы арта түсті. Шет тілі басқару орындарында, өндіріс ошақтарында, ғылыми мекемелер мен білім беру саласында кеңінен қолданылып келеді. Қазіргі заман да сөйлеудің үш түрін талап етуде: ауызша, жазбаша және электронды түрлерінің дамуын ерекше талап етіп отыр.

Сөйлеудің электронды және жазбаша түрі қаншалықты маңызды болса, сөйлеу түрі де соншалықты маңызды. Студенттің ауызша сөйлеу мәселесіне келсек, бұл әлеуметтік қажеттілік, заңнамалар талабы, Елбасы тапсырмасы. Елбасы Н.Ә.Назарбаев бәрімізге «Өсіп келе жатқан ұрпаққа әлемдік стандартқа сай келетін сапалы білім беруіміз керек, сонымен қатар қазіргі мамандардың біліктілік деңгейін де ұмытпауға тиіспіз» деген міндетті белгілейді. Яғни, студенттердің сөйлеу әрекетін дамытудағы мақсат – ол шет тілі сабағында студенттердің сөйлеу дағдысын дамыту. Шет тілі сабақтарында компьютер бағдарламалары арқылы лексиканы үйрене алады, екеуара және дара сөйлеуге үйрету, жазуға үйрету, грамматикалық құбылыстарды игеруге бейімдейді.

Мультимедиялық бағдарламаны қолдану әдісінің көп артықшылықтары бар. Ол әртүрлі сөйлеу түрлерін жаттықтыруға және оларды әртүрлі түрде үйлестіруге, тілдік құбылыстарды білуге, лингвистикалық қабілеттерін қалыптастыруға, тілдік және сөйлеу әрекеттерін машықтандыруға, сонымен бірге білім алушылардың жеке өзіндік жұмыс жүргізуіне мүмкіндік алады. Жоғары оқу орындарында студенттердің ауызша сөйлеу әрекетіне байланысты білім, білік, дағды ерекшеліктерін қалыптастырудағы дамыта оқытудың әдіс- тәсілдерін белгілеу мен жаттығулар жүйесін жасаумен қатар ауызша сөйлеу әрекетін тыңдап, түсіну, айту, мәнерлеп оқу және ауызша сөйлеудің нормаларын қалыптастырудың әдістемесін сипаттау болып табылады. Қазіргі кезде де қабілетті, өз бетінше ойлай білетін, шығармашылықпен айналысатын жастарды тәрбиелеу қандай да оқу мекемелерінің бастымақсаты.

Ақпараттық технология⁸ шетел тілін игеруге үлкен мүмкіншіліктер алады, білім алушыларға ағылшын тілін игеруге қосымша мүмкіндік береді. Ағылшын тілі сабағында интернет желісін пайдалана отырып, бірқатар дидактикалық мәселелерді шешуге болады: оқу біліктілігін дамытады, білім алушылардың жазу қабілетін дамытады, сөздік қорын байытады, білім алушылардың ағылшын тілін білуге деген ынтасын одан әрі арттырады. Егер студенттерге білім беру және іскерлік пен дағдыны сіңдіру процесі педагогикалық қарым-қатынастың қандай ынталандырушы түрінде берілгендігі және ұйымдастырушылығы ескерілмесе, онда сабақтың сәтті болуын мәтіндердің мазмұны да, тиімді жаттығуларды да, әдіс-тәсілдер мен құралдарды іріктеп алу да қамтамасыз ете алмайды.

Сабақта қарым- қатынас кезінде сезімталдық пен тілектестік, табиғилық пен еркіндік, адамгершілік жағдайын жасау студенттің тілдік қызметін және белсенділігін жандандырады. Мұндай жағдайда ынтымақтастық жайында, адамгершілік қарым-қатынасын тәрбиелеу туралы, әрқайсысын белсенді іс-әрекетке тарту жөнінде сөз қозғау бекер. Тек адамгершілік, тілектестік өзара көмек пен ынталандырушылық жағдайында студенттер өздерін іштей еркін сезінеді, педагогикалық ықпалына қарай белсенділік танытады, батылырақ сөйлейді. Алайда бәрін бірдей емес, өзінің қаталдығын, талап ете білетіндігін адамгершілік, жаны ашығандық, жігерлендіргіштік және көмек берушілік жағдайында танытатын ұстаздарды сыйлайды. Осындай жағдайларды қалыптастырудың негізгі қағидаларының бірі – оқыту процесі кезіндегі педагогикалық қарым-қатынастардың сыпайылық және әдептілік қағидасы.

_____________

Ақпарат технологиясы⁸ (АТ, ағылш. information technology, IT) — объектінің, процестің немесе құбылыстың күйі туралы жаңа ақпарат алу үшін мәліметтерді жинау

Адамдар қарым-қатынасындағы сөйлеу әдебінің нормасы сол тілде сөйлейтін халықтардың тарихи, әлеуметтік және мәдени ерекшеліктерде көрініс тапқан едәуір ұлттық ерекшеліктермен және өзіндік өзгешелігімен сипатталады. Бірақта жалпыға бірдей қағидалар да бар. Егер адамдар өзара түсіністікке қол жеткізгісі келсе, онда олар сол жолға бірдей қағидаларды басшылыққа алады. Бұл қағидалар қарым-қатынас жасаудың, тіл табысудың анық та айқын түрін қолдану қажеттігіне басымдық береді. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында: «Жоғарғы білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми-зерттеу қызметімен ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, білім беру мен ақпараттық технологияларды жетілдіру болып табылады»,– деп атап көрсетілген.

2.2 Студенттердің сөйлеу дағдысын дамытуда инновациялық технологияларды қолдану жолдары

Innovative Technologies in Developing Students’ Speaking Skills

The development of students’ speaking skills is a crucial component of modern education, especially in language learning. The use of innovative technologies provides new opportunities to enhance these skills effectively and engagingly. Below are some key methods and tools:

1. Interactive Applications and Software

• Language-learning apps like Duolingo, Babbel, and Rosetta Stone offer speech recognition features to improve pronunciation and fluency.

• Tools such as Speechling focus on speaking and listening by providing feedback on pronunciation from native speakers.

2. Virtual Reality (VR) and Augmented Reality (AR)

• VR platforms like Immerse and Mondly VR simulate real-life conversational scenarios, allowing students to practice speaking in immersive environments.

• AR-based tools enhance learning by overlaying information and visuals in the real world, making the practice more interactive.

3. Online Communication Platforms

• Platforms like Zoom, Microsoft Teams, and Google Meet enable students to practice speaking through video conferencing.

• Language exchange websites such as Tandem and HelloTalk connect learners with native speakers globally for real-time conversations.

4. Gamification and Simulations

• Using gamified platforms such as Kahoot! or Quizizz, teachers can create fun speaking challenges.

• Role-playing games and simulations allow students to practice specific scenarios like job interviews or public speaking.

5. Artificial Intelligence (AI)

• AI-powered chatbots, like those in ChatGPT or Replika, help students engage in text or voice conversations to practice fluency.

• AI tools provide personalized feedback on grammar, vocabulary, and pronunciation.

6. Speech Analysis Tools

• Tools like ELSA Speak and Google’s Read Along analyze speech, highlight errors, and guide improvements.

• These technologies offer real-time feedback to boost confidence and accuracy.

7. Collaborative Platforms

• Collaborative tools like Padlet or Edmodo allow students to share and discuss ideas, improving both their confidence and clarity in speaking.

8. Digital Storytelling

• Students can create and share stories using tools like Canva, Animoto, or Adobe Spark, promoting creativity and oral expression.

Benefits of Using Innovative Technologies:

• Personalized Learning: Tailors exercises to individual students’ needs.

• Increased Engagement: Encourages active participation through interactive and gamified methods.

• Real-Time Feedback: Provides immediate corrections and suggestions.

• Global Connections: Facilitates interactions with diverse speakers worldwide.

Сөйлеу тілдік қарым-қатынас барысында адамның өз oйын жарыққа шығару процесі, өз сөзін екінші біреуге түсінікті етіп жеткізуі. Сөйлеуге үйрету дегенде мынадай ұғымға мән беріледі: бұл-адам мен адамның тілдік қарым-қатынаста бір-бірімен тілдесуі, сөйлесуі яғни бір адамның өз ойын екінші адамға ауызша жеткізуі, сөйлеуі, айтуы. Сонымен бірге айтылған ойдың адамға түсінікті болып, оны қабылдау арқылы екінші адамның оған өзіндік жауап қайтаруы. Бұл сөйлеуге үйретудің бір адамға ғана мәселе емес екендігін көрсетеді. Ол тілдік коммуникация арқылы жүзеге асады. Сөйлеу әрекеті-тілді үйрену жолындағы маңызды баспалдақ, қажетті шарт қана емес, ол-адамзаттың қоғамдағы орнын, қызметін көрсететін күрделі әрекет. Өйткені, сөйлеу әрекеті адамдық қасиетті білдіретін басты өлшемдердің бірі. Ауызша сөйлеуге үйрету- тілді жалаң үйрену емес, адамның жалпы ойлау қабілетін кеңейту, жетілдіру деген сөз. Жалпы сөйлеу әрекетін меңгеру үшін мына жағдайларды ескеру қажет: Үйрететін тілде сөйлеуге деген қажеттілік; қоршаған орта, жағдайдың әсері; жеке бастың қабілеті; сөйлеудің негізгі мақсатын айқындау.

Ағылшын тілін оқытуда коммуникативтік мақсатқа жетуде ауызша сөйлеудің маңызы зор. Сөйлеуге үйрету үшін оқыту әдісі ситуативті әдіс болуы керек себебі: ситуативтілік сөйлеу әрекетінің табиғи қасиеті болып табылады.

Сөйлеуге үйрету үшін қажетті ситуацияларды мынадай жолдармен беруге болады:

а) «көз алдыңа елестетіп көр», «қиялдап көр» деген сияқты т.б. тапсырмалар арқылы ситуациялар құру;

ә) белгілі бір ситуацияны жасайтын сурет немесе ситуацияны дамытатын, күшейтетін суреттер тізбегіне қарап, соның көмегімен сөйлеу;

б) күнделікті өмірдегі болып жатқан жағдайға ұқсас нәрселерді сипаттау.

Оқытудың ситуативтілігі оқушылар мен мұғалім арасындағы қарым-қатынасқа негізделген жағдайда ғана сабақ үстінде қатынас ситуациясы пайда болады. Е.Пассов ұзақ жылдар бойы жүргізген ғылыми-зерттеу жұмысының нәтижесінде коммуникативтік оқытуда «ситуация» мен «ситуативтілікті» анықтап алу қажет екеніне көз жеткізген. «Ситуация»-дегеніміз, қарым-қатынас жасаушылардың, сөйлесушілердің санасында қалыптасқан өзара қарым-қатынасының жүйесі; ал «ситуативтілік-қарым-қатынастармен байланыс» деп қорытынды жасайды. Ол іс-әрекеттерде өзара қарымқатынастарда мынадай жетекші факторлар болады деп көрсетеді: а) статустық; ә) рольдік; б) іс-әрекеттік; в) ізгілік [8].

Қарым-қатынас процесі оқытудың мақсатына, жағдайына, мүмкіндігіне қарай үнемі өзгерісте болады. Сондықтан, сөйлеуші сол өзгерістерге байланысты қарым-қатынастағы өзгерістерді де ескеріп отыруы керек. Оқушыларды қарым-қатынастың әр түріне дайындау үшін материалдарды да жиі түрлендіріп отыруды қажет етеді. Осы ұстанымға байланысты тілдік дағдылар да өзгертіліп отырылуы керек. Бұл оқушылардың айтқысы келген ойын басқаша жеткізуге, сөйлеу біліктілігін жетілдіруге, тез сөйлеуге көмектеседі.

Сонда ғана, оқушылар жаңа материалды іс жүзінде қолдануға тезірек машықтанады. Материал жаңа болуы керек, сонымен бірге қайталау кезінде сол қалпында емес, басқа контекстерде өзгертіліп берілуі керек, сол кезде ғана оқушылардың білік дағдылары бірте-бірте дамиды.

Екінші тараудың екінші тарамшасында ағылшын тілінде тілдік тіректер арқылы ауызекі сөйлеу дағдысын қалыптастыру жолдары қарастырылады.

Ағылшын тілін оқытуда коммуникативті мақсатқа жетуде ауызекі сөйлеудің рөлі өте зор. Себебі, ауызша сөйлеу арқылы адамдар бір-бірін түсінеді, өз ойларын айтады, дәлелдейді, естіген, айтылған хабарға өз көңіл-күй қатынасын білдіреді. Сөйлеудің екі түрі бар. Олар: монологтық, диалогтық. Диалог - екі немесе бірнеше адамның сұрақ-жауап ретінде сөйлесіп, тіл қатысуы. Диалогтық сөйлеу алдын ала жоспарланбайды, сөйлесу кезінде пайда болады. Оқушылар жалпы, арнаулы сұрақтарды қоя алуы, әр түрлі сұрақтарға жауап бере алуы, өтініш, бір нәрсемен келісетінін немесе келіспейтінін білдіре алуы керек. Оқушылардың сөйлеу қарқынын өсіру керек және әр оқушы сөйлегенде кемдегенде екі реплика айтуы керек. Диалогтық сөйлеуді дамытуда дискуссия-сабақ, экскурсия-сабақ, ойын-сабақ, талқылау сабақтарының рөлі зор. Монологты сөйлеуді дамыту сабақтары-шет тіліне оқытудағы негізгі сабақтардың бірі. Монологтық сөйлеу алдынала әзірленуді талап етеді.[13, 115-117 б.]

Ағылшын тілін оқытуда тілдік тіректер арқылы оқушылардың білім, білік дағдыларын дамыту басты мақсат болып табылады. Егер оқушыларды ағылшын тілінде тілдік тіректер арқылы монолог түрінде сөйлеуге үйретсе, онда олардың сөйлеу қабілеттері, танымдық қызығушылықтары, мәтін мен жұмыс жасау кезінде шығармашылық дағдылары қалыптасып қана қоймай,олар ағылшын тілінде еркін сөйлеуге машықтанады. Оқушыларды монолог түрінде сөйлеуге үйретуде тілдік тіректердің маңызы зор. Ағылшын тілдерін оқыту әдістемелерінде «тірек» ұғымы әртүрлі түсіндіріледі. Көптеген ғылыми жұмыстарда ол, стимул, әрекет жасауға түрткі ретінде қарастырылады. Мағлұмат түрткі бола алады, ал мұғалімнің міндеті оқушылардың тыңдаған, оқыған, көрген мәліметтерін дұрыс басқара отырып, оларды монолог түрінде сөйлету. Көп жағдайда тілдік тіректер сөз әрекетін ұйымдастырушы болып,олардың белгілі бір бағытта дамуына,оқушылардың сөйлегенде қате жасамауына дәнекер бола алады. Сөйлеудің монолог түрін қолдану үшін, сөйлеушіге белгілі бір мазмұн керек, ол сол мазмұнның негізінде сөйлемдер құра білуі тиіс, монолог сөздің ұйымдасқан түрі, сондықтан мұнда жекелеген сөйлемдер мен айтылымдар ғана емес, бүкіл хабар жоспарланып, бағдарлануы керек. Тілдік тіректер оқушылардың монолог түрінде сөйлеуіне көмегі зор.

Қазіргі кезде ағылшын тілін оқытуда оқушылардың сөйлеу біліктілігін дамытуда тіректерді коллаж ретінде пайдалану тиімді болып отыр, себебі ол обьектіге және оның компоненттеріне жанжақты қарауға, бірден зейін аударуға мүмкіндік береді.

Тілдік тіректерді негізге алып, монолог түрінде оқытуда оқушылардың танымдық қызығушылығының деңгейін анықтау, оқушылардың тыңдаған, оқыған, көрген мәліметтерін дұрыс қабылдауын қадағалай отырып, оларды монолог түрінде сөйлеуге үйрету, танымдық қызығушылықтары мен шығармашылықтарын дамытуда әдістің тиімділігін дәлелдеу [14].

Ауызекі сөйлеуді қалыптастыру үшін оқушы әр сабақта жаңа білім алып қоюмен ғана шектелмей, өз бетінше ізденіп, талдап, пікір таластыру деңгейіне жетіп, даму біліктілігін жетілдіріп отыруы қажет. Сонда ғана, оқушы ауызекі сөйлеу мақсатына жете алады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорыта айтқанда сөздік қор тілдесудің қай түрінде болмасын сөз алмасу барысында өте маңызды жәрдемші. Ауызша сөйлеуге үйретуде әр түрлі технологияларды пайдаланған тиімді.

Мысалы, қазіргі білім беру үрдісінде еніп жатқан инновациялық технологияларды басшылыққа ала отырып, практика жүзінде ауызша сөйлеуді іске асыруға болады. Яғни, біз деңгейлеп саралап оқыту технологиясында білім алушыларға деңгейлік тапсырма беру арқылы әр баланы ауызша сөйлеуге үйретеміз.

Ұжымдық, топтық білім беру технологиясы түрінде ауызша сөйлеуге үйрету оқушылар мен мұғалімдер, оқушы мен оқушы арасында іске асырылады. Біріншіден, олар бір бірімен ауызша тілдесу арқылы қарым қатынаста болса, екіншіден, ұжым арасында еңбек етуге үйренеді. Дегенмен, әр ұстаз қандай технологияны таңдағанына қарамастан ең алдымен өзі сол технологияны жете түсініп, меңгеруі тиіс.

Студенттерді ағылшын тілінде сауатты сөйлеуге, жазуға, оқуға үйрету үшін әрбір мұғалім өз бетінше ізденеді. Осыған байланысты кейбір әдістемелік кеңестерді ұсынуға болады. Мысалы:

Студенттер мұғалімнің қандай тапсырманы сұрап тұрғандығын білу керек. Әр сабақ соңында мұғалім оқушылармен осы сабақта нені үйрену керектігін талқылап отырғаны дұрыс.

Ана тілі мен ағылшын тілін араластырып сөйлемеу керек. Қажет болса грамматикалық ережелерді түсіндіруде ана тілін қолдануға болады.

Студенттер жауап беріп тұрғанда оның қатесін бірден жөндеп, оны сөзін бөлудің қажеті жоқ. Қатені жөндеудің ең дұрыс тәсілі жауаптарды бағалау кезінде түсіндіру.

 Қазаргі таңда біздің алға қойған мақсатымыз  егеменді еліміздің болашағы үшін, тәуелсіздігіміздің баянды болуына, қазақ халқын, яғни мемлекетіміздің дамушы мемлекеттер қатарына қосу үшін аянбай еңбек ету.

 Сөйлеу әрекетінде түсіне отырып тыңдауға үйретудің басты мақсаты түсіне отырып тыңдаудың көлемін ұлғайтуға қол жетізу, нақтырақ айтқанда әр адамға тән сөйлеу сипаттамасы бар, бірнеше адамды түсінуге мүмкіншілік беретін жаттығулар көлемін қалыптастыру.

Ауызша сөйлеуге үйретудің біріншіден, белгілі бір көлемде диалогты түрде және монологты түрде сөйлеудің арасында айтарлықтай формасы жағынан да, мазмұны жағынан да қандай да бір байланыстың болуы; екіншіден, оқушының өзіне тиісті пәнді жетік меңгеруімен; үшіншіден, қандай да бір мәтін материалдары мен ауызша сөйлеуде едәуір байланыстың болуы.

Оқудың бірінші кезеңінде іштей оқуға көңіл бөлу керек. Әдетте оқып болғаннан соң түсінік айтылады және жаттығулар жасалады. Сөйлей алудың әдістерімен қорытындыланады. әңгімелесу балалардың логикалық ойлауын, тілдің қалыптасуына, қорытынды жасауға көмектеседі.

Methods to Develop Students’ English Speaking Skills

To form students’ English speaking skills, it is essential to provide correct speech models. Developing these skills involves teaching students to pronounce words and phrases correctly, ensuring clarity and articulation when reading texts or reciting poems, and guiding them in answering questions. It also includes helping them to speak properly, ask questions, and develop abilities to start, continue, and conclude conversations.

Additionally, tasks like retelling the content of a given text, constructing grammatically correct speech patterns, and engaging in dialogues or interviews are widely practiced. When these activities are implemented extensively, students’ speaking abilities develop daily, improving in all aspects. Progressing from simple to complex materials is convenient for teachers to ensure steady growth.

To enhance reading and comprehension skills, activities such as reading texts, understanding content visually, and independently grasping the meaning of passages are widely applied. Students actively participate in discussions based on the text and are encouraged to express their thoughts comparatively. They are also expected to interpret public notices and guidelines effectively.

For speaking, the following methods play a significant role in shaping students’ skills:

• Participating in discussions using learned lexical material.

• Freely expressing understanding of texts.

• Answering questions quickly and precisely.

• Creating stories based on pictures.

• Formulating and asking questions relevant to various situations.

• Constructing sentences using visual aids like diagrams or schemes.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Республиканский методика-педагогический журнал «Мектептегі шет тілі» №3 2007 17-бет.

2. Р.Баданбекқызы М.Б.Өтемқұлқызы М.М.Аманқызы. Ағылшын тілі. 76, 97-98 беттер.

3. Н.А.Бонк Г.А. Котий Н.А.Лукьянова. Учебник английского языка. 543 бет

4. Журнал «Иностранные языки в школе».- 1992г.-№5-6.

5. Обучение иностранным языкам. Бим И.Л. Иностранные языки в школе.-1989.-№1.

6. Зимняя И.А. Психология обучения иностранному языку в школе. М.: Просвещение, 1991 г. ).

7. Еремина О.П., Ижогина Т.И. Книга для учителей английского языка.

8. Пассов Е.И., «Коммуникативный метод обучения иноязычному говорению» М.:Просвещение,1985.

9. Пассов Е.И., «Урок иностранного языка в школе»

10. Селевко.,«Технология коммуникативного обучения иноязычной культуре»(Е.И.Пассов)

11. Мильруд Р.П., Максимова И.Р. Современные концептуальные принципы коммуникативного обучения иностранным языкам / Р.П. Мильруд, И. Р. Максимова//Лингвистика. 1999. - № 8. – С. 9 – 15.

12. Г.Т.Жолдыбаева «Коммуникативті оқыту технологиясының теория және практика тұрғысынан жүзеге асырылуы» ‘‘Ағылшын тілі мектепте’’Республикалық ғылыми-әдістемелік педагогикалық журнал, №1,2007жыл,8-10бет.

13. Т.Д.Кузнецова, П.Г.Козлов. Жалпы білім беретін мектептің 8 – сыныбына арналған оқулық. 4 - ші тарау, 6 – шы тақырып, ″Great Britain″ 115-117бет

14. Маслова  В.А. Лингвокультурология. –М., 2001. – С. 208