«Сөйлеу шеберлігі: ертегілер мен шығармашылық әңгімелер»

«Алматы облысы білім басқармасыың Еңбекшіқазақ ауданы бойынша білім бөлімі» мемлекеттік мекемесінің

«Жаңашаруа орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ

«Сөйлеу шеберлігі: ертегілер мен шығармашылық әңгімелер»

Құрастырған: Малмакова Айнур Ербосыновна

Жаңашаруа ауылы - 2024

«Сөйлеу шеберлігі: ертегілер мен шығармашылық әңгімелер» жинағы әдістемелік құрал.Автор-құрастырушы: Малмакова А.Е. «Алматы облысы білім басқармасының Еңбекшіқазақ ауданы бойынша білім бөлімі» мемлекеттік мекемесінің «Жаңашаруа орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі , Жаңашаруа, 2024– 35 б.

Пікір

Бұл әдістемелік құрал мектепке дейінгі және бастауыш сынып мұғалімдеріне, тәрбиешілерге, педагог-психологтарға, сондай-ақ балалардың сөйлеу дағдыларын дамытумен айналысатын мамандарға арналған құнды ресурс.

Құралдың ең үлкен артықшылығы – оның жүйелі құрылымы мен мазмұнының жан-жақтылығы. Автор сөйлеу шеберлігінің маңызын теориялық тұрғыдан негіздей отырып, оны дамытудың тиімді әдістерін нақты әрі қолжетімді етіп ұсынған.

Артықшылықтары:

Ғылыми негіздеме: Сөйлеу дағдыларының дамуы психологиялық және педагогикалық тұрғыдан қарастырылған.
Тәжірибеге бағытталған: Ертегілер мен шығармашылық әңгімелерді қолдану әдістері нақты мысалдар мен жаттығулар арқылы көрсетілген.
Қолжетімді тіл: Құрал түсінікті тілде жазылған, әдістемелік материалдар кез келген педагогтың оңай қолдануына мүмкіндік береді.
Практикалық жаттығулар: Балалардың сөйлеу дағдыларын дамытуға бағытталған түрлі ойындар мен шығармашылық тапсырмалар ұсынылған.

Қолдану мүмкіндіктері: Мектепке дейінгі және бастауыш сыныптарда балалардың сөйлеу дағдыларын дамытуда, педагогтардың біліктілігін арттыру курстарында, ата-аналарға балалардың тілін жетілдіру бойынша көмекші құрал ретінде.

«Сөйлеу шеберлігі: ертегілер мен шығармашылық әңгімелер» әдістемелік құралы балалардың тілдік дамуын жетілдіруге арналған кешенді әрі тиімді әдістерді қамтиды. Құралдың практикалық бағыты мен мазмұндық байлығы оны педагогикалық салада маңызды көмекші құрал етеді.

Ұсыныс: Бұл әдістемелік құралды кеңінен таратып, педагогикалық қауымдастықта белсенді қолдануға ұсынамыз.

Әдістемелік құрал «Алматы облысы білім басқармасының Еңбекшіқазақ ауданы бойынша білім бөлімі» мемлекеттік мекемесінің «Жаңашаруа орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің 2024 жылғы 30-қазан №2 хаттамалық шешіміне сәйкес ұсынылған.

«Сөйлеу шеберлігі: ертегілер мен шығармашылық әңгімелер»

МАЗМҰНЫ

Кіріспе..........................................................................................................................4

Негізгі бөлім

1-тарау. Сөйлеу шеберлігінің маңызы мен негіздері

1.1. Сөйлеу шеберлігінің мәні және оны дамыту жолдары.....................................5

1.2. Балалардың сөйлеу дағдысын қалыптастыру ерекшеліктері...........................6

1.3. Тілдік қарым-қатынастың психологиялық аспектілері....................................9

2-тарау. Ертегілер арқылы сөйлеу дағдыларын дамыту

2.1. Ертегілердің тәрбиелік және дамытушылық рөлі............................................10

2.2. Ертегілерді сахналау және олардың сөйлеу мәдениетіне әсері........................12

2.3. Ертегілерді оқыту әдістемесі...............................................................................14

3-тарау. Шығармашылық әңгімелер құру және олардың сөйлеу шеберлігіне ықпалы

3.1. Балаларға шығармашылық ойлауды қалыптастыру әдістері............................17

3.2. Әңгіме құрастырудағы белсенді әдістер мен тәсілдер......................................19

3.3. Креативті ойлау мен сөйлеуді дамыту жаттығулары.........................................22

4-тарау. Практикалық жаттығулар мен ойындар

4.1. Драматизация ойындары......................................................................................24

4.2. Рөлдік ойындар мен диалогтық жаттығулар......................................................27

4.3. Балалардың сөздік қорын байытуға арналған шығармашылық

тапсырмалар.................................................................................................................29

Қорытынды................................................................................................................32

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..........................................................................33

Түсінік хат................................................................................................................... 34

КІРІСПЕ

Бүгінгі заман балалары ақпараттық технологиялар мен жылдам өзгерістер дәуірінде өсіп келеді. Осындай ортада олардың тіл байлығын дамыту, ойын еркін жеткізуге үйрету, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру – педагогтардың негізгі міндеттерінің бірі. Сөйлеу шеберлігі тек қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар адамның жеке тұлғалық дамуы мен табысты өмір сүруіне ықпал ететін маңызды факторлардың бірі болып табылады.

Сөйлеу дағдыларын дамыту – ұзақ әрі жүйелі жұмыс пен шығармашылықты қажет ететін үдеріс. Бұл үдерісте ертегілер мен шығармашылық әңгімелер ерекше орын алады. Ертегілер – халық даналығының, ғасырлар бойы жиналған тәлім-тәрбиенің бір бөлігі. Олар балалардың қиялын дамытып, сөздік қорын байытып қана қоймай, адамгершілік құндылықтарды бойларына сіңіреді. Сонымен қатар, шығармашылық әңгімелер балалардың өз ойын еркін жеткізуіне, логикалық және сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін қалыптастыруға ықпал етеді.

Бұл әдістемелік құрал мектепке дейінгі және бастауыш сынып педагогтарына, педагог-психологтарға, логопедтерге, ата-аналарға, сондай-ақ баланың сөйлеу мәдениетін жетілдіруге мүдделі барлық мамандарға арналған.

Құралдың мақсаты – ертегілер мен шығармашылық әңгімелер арқылы балалардың сөйлеу шеберлігін дамыту әдістерін ұсыну. Мұнда сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері, тиімді әдістері мен практикалық жаттығулары қамтылған.

Міндеттері:
✅ Балалардың тілдік қорын байыту жолдарын ұсыну;
✅ Шығармашылық ойлау мен қиялды дамытуға көмектесу;
✅ Дыбысты дұрыс айту, интонацияны сақтау, мәнерлі сөйлеу дағдыларын жетілдіру;
✅ Балалардың өз ойын жүйелі, анық және көркем жеткізуіне мүмкіндік беру;
✅ Мұғалімдер мен тәрбиешілерге тәжірибелік жаттығулар ұсыну.

Балалардың тілін дамыту – тек мектепке дейінгі мекемелер мен мектептің ғана емес, сонымен бірге отбасының да негізгі міндеттерінің бірі. Сондықтан бұл құралды ата-аналар да өз балаларының тілдік дағдыларын жетілдіруде қолдана алады.

Сөйлеу шеберлігі – адамның өзін еркін әрі сенімді жеткізе алу қабілеті. Ерекше қарым-қатынасты талап ететін педагогика саласында сөйлеу мәдениетін жетілдірудің маңызы зор. Бұл әдістемелік құрал мектепке дейінгі және бастауыш сынып мұғалімдеріне, педагог-психологтарға, ата-аналарға және балалармен жұмыс істейтін мамандарға арналған.

Бұл құралда балалардың сөйлеу дағдыларын дамыту үшін ертегілер мен шығармашылық әңгімелерді қолдану жолдары ұсынылады. Ертегілер – баланың қиялын, шығармашылығын және сөйлеу қабілетін дамытатын маңызды құралдардың бірі. Ал шығармашылық әңгімелер арқылы балалар өз ойын еркін, дәйекті түрде жеткізуге үйренеді.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1-тарау. Сөйлеу шеберлігінің маңызы мен негіздері

1.1. Сөйлеу шеберлігінің мәні және оны дамыту жолдары

Сөйлеу шеберлігі – адамның өз ойын анық, түсінікті әрі әсерлі жеткізу қабілеті. Бұл шеберлік адамның тұлғалық дамуына, әлеуметтік ортада өзін еркін сезінуіне, сенімді қарым-қатынас орнатуына көмектеседі. Сөйлеу мәдениеті мен шешендік қабілет тек ересектер үшін емес, балалар үшін де маңызды, өйткені ерте жастан дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыру – болашақ табысты қарым-қатынастың негізі.

Балалардың сөйлеу шеберлігін дамыту физикалық (артикуляциялық аппараттың дамуы), психологиялық (сенімділік, эмоциялық еркіндік) және когнитивтік (ойлау, қиял, логика) аспектілерді қамтиды. Егер бала ойын дұрыс жеткізе алмаса, ол өзіне сенімсіздік танытып, қарым-қатынастан қашқақтайды, бұл оның дамуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан, мектепке дейінгі және бастауыш сынып жасындағы балалар үшін сөйлеу шеберлігін дамыту өте өзекті мәселе болып табылады.

Сөйлеу шеберлігін дамыту кешенді әрі кезең-кезеңімен жүргізілуі тиіс. Төменде балалардың тілдік қабілетін жетілдіруге бағытталған негізгі әдістер қарастырылады:

1. Дыбыстық мәдениетті жетілдіру

Сөйлеудің анық әрі мәнерлі болуы үшін артикуляциялық аппараттың дамуы маңызды. Бұл бағытта келесі тәсілдерді қолдануға болады:
? Дыбыстық жаттығулар: Дұрыс артикуляцияны дамыту үшін логопедиялық жаттығулар, тіл және ерін бұлшықеттеріне арналған гимнастика орындалады.
? Тыныс алу жаттығулары: Дұрыс сөйлеу үшін демді дұрыс алу мен шығару дағдылары қалыптастырылады. Бұл әсіресе өлең оқуда, рөлдік ойындарда маңызды.
? Дикцияны жақсарту: Тіл ұстарту жаттығулары (тақпақтар, жаңылтпаштар айту) баланың айқын сөйлеуін қалыптастырады.

2. Сөздік қорды байыту

Балалардың сөйлеуін дамыту үшін олардың сөздік қорын кеңейту қажет. Бұл бағытта келесі әдістер қолданылады:
? Ертегілер мен әңгімелер оқу: Бала тыңдау арқылы жаңа сөздерді үйренеді, сөйлем құрастыруды меңгереді.
? Көрнекіліктерді қолдану: Суреттер арқылы сөз үйрету баланың есте сақтау қабілетін арттырады.
? Ойынды пайдалану: Балалар жаңа сөздерді ойын арқылы тез меңгереді (мысалы, «Кім көп сөз айтады?» ойыны).

3. Шығармашылық сөйлеуді дамыту

Баланың өз ойын еркін жеткізу, логикалық және креативті ойлау қабілеттерін дамыту үшін келесі әдістер тиімді:
? Шығармашылық әңгіме құрастыру: Балаларға бастапқы сөйлем немесе сурет беріп, соған сәйкес әңгіме ойлап табуын сұрау.
? Ертегілерді сахналау: Балалар ертегідегі кейіпкерлердің рөлін сомдау арқылы интонацияны меңгереді, мәнерлі сөйлеуді үйренеді.
? Драматизацияланған ойындар: Рөлдік ойындар арқылы балалар диалог құру дағдыларын дамытады.

4. Байланыстырып сөйлеуді дамыту

Баланың байланыстырып сөйлеу қабілетін жетілдіру үшін:
? Сұрақ-жауап әдісін қолдану: Баламен әңгімелесу барысында оған ашық сұрақтар қойып, толық жауап беруін сұрау.
? Мәтінді баяндау: Оқыған ертегі, әңгіме немесе мультфильмнің мазмұнын өз сөзімен айтып беру.
? Логикалық тізбек құру: Балаларға «басы, ортасы, соңы» деген құрылым бойынша әңгіме құрастыруға үйрету.

5. Эмоциялық және вербалды емес сөйлеуді дамыту

? Интонацияны реттеу: Баланың эмоциялық сөйлеуін дамыту үшін өлеңдерді, ертегілерді мәнерлеп оқуға үйрету.
? Ым-ишарамен сөйлеу: Вербалды емес қарым-қатынасты меңгеру үшін ым-ишара, бет әлпет қимылдарын қолдану (мысалы, сахналық көріністер).

Сөйлеу шеберлігі – жүйелі дамытуды қажет ететін маңызды дағды. Бұл дағдыны жетілдіру үшін дыбыстық мәдениет, сөздік қор, шығармашылық және байланыстырып сөйлеу, эмоциялық өрнек сынды аспектілер кешенді түрде қарастырылуы керек.

Осы әдістерді жүйелі қолдану арқылы балалардың сөйлеу шеберлігін жетілдіруге болады. Бұл олардың қарым-қатынас мәдениетін, сенімділігін, логикалық ойлауын, қиялын және шығармашылық қабілеттерін арттыруға көмектеседі.

Сөйлеу – адамның өзін білдіру құралы. Сондықтан ерте жастан сөйлеу шеберлігін дамыту – болашақ табысты тұлғаны қалыптастырудың маңызды бөлігі,

1.2. Балалардың сөйлеу дағдысын қалыптастыру ерекшеліктері

Балалардың сөйлеу дағдыларын дамытуда жас ерекшеліктерін ескеру керек. Ерте жастағы балалар үшін қарапайым сөйлемдер мен суреттер арқылы сөйлеу қабілетін жетілдіру тиімді.

Балалардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру – күрделі әрі ұзақ мерзімді процесс. Ол баланың физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік дамуына байланысты жүзеге асады. Сөйлеу қабілетінің қалыптасуы әр баланың жас ерекшеліктеріне, ортасына, қарым-қатынас тәжірибесіне, ересектердің қолдауына тәуелді.

Балалардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру барысында келесі негізгі аспектілерді ескеру қажет:

1. Баланың жас ерекшеліктерін ескеру

Баланың сөйлеу қабілеті жас кезеңдеріне байланысты әртүрлі қарқынмен дамиды.

Жас кезеңі	Сөйлеу ерекшеліктері	Даму жолдары
1-2 жас	Қарапайым сөздер, жеке дыбыстарды қайталау, ата-анаға еліктеу	Күнделікті сөздік қорды байыту, әндер мен тақпақтар айту
2-3 жас	Екі-үш сөзден тұратын сөйлемдер, сұрақтар қою	Көрнекілік, ойындар арқылы сөз үйрету, сұрақ-жауап әдісі
3-4 жас	Ұзақ сөйлемдер құрастыру, оқиғаларды баяндау	Рөлдік ойындар, әңгімелеу, ертегілер оқу
4-5 жас	Диалог құру, оқиғалар желісін түсіну	Қойылымдар ұйымдастыру, шығармашылық әңгімелер құрастыру
5-6 жас	Қиялға негізделген әңгімелер құрастыру, мәнерлі сөйлеу	Драмалық ойындар, логикалық тапсырмалар, сұрақ-жауап әдісі

Баланың жас ерекшелігін ескере отырып, әр кезеңде сөйлеуді дамытуға арналған тиімді әдістерді қолдану керек.

2. Сөйлеуді дамытуда ересектердің рөлі

Баланың сөйлеу қабілеті көбіне ересектермен қарым-қатынас жасауы арқылы қалыптасады. Тәрбиешілер мен ата-аналардың мынадай тәсілдерді қолдануы маңызды:
? Баламен үнемі сөйлесу: Баланың сөздік қорын дамыту үшін оған сұрақтар қою, ойларын тыңдау.
? Сөздерді дұрыс айтуға үйрету: Баланың айтқан сөздерін қайталай отырып, дұрыс нұсқасын көрсету.
? Эмоциямен сөйлеу: Интонацияны қолдану арқылы баланың мәнерлі сөйлеуін дамыту.
? Ойын арқылы үйрету: Тіл дамыту ойындары баланы сөйлеуге ынталандырады.

Ересектер балаға тыңдай білуді, ойын толық жеткізуді, дұрыс дыбыстауды үйретуі керек.

3. Сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың негізгі бағыттары

Баланың сөйлеу дағдыларын жетілдіру үшін төмендегі аспектілерге ерекше назар аудару қажет:

1) Сөздік қорды дамыту

✅ Жаңа сөздерді үйрету арқылы баланың түсіну және сөйлеу қабілетін арттыру
✅ Күнделікті өмірде қолданылатын сөздерді қайталау
✅ Заттар мен құбылыстарды сипаттауға үйрету

Тиімді әдістер:

• Суреттермен жұмыс: Балаларға суреттерді сипаттату

• Жаңылтпаштар мен тақпақтар жаттау: Дыбыстарды анық айтуға көмектеседі

• Қоршаған орта туралы әңгімелеу: Күнделікті өмірде кездесетін заттар мен оқиғалар туралы сұрау

2) Байланыстырып сөйлеуді дамыту

✅ Баланы толық сөйлемдермен жауап беруге үйрету
✅ Өзі көрген оқиғаларды ретімен баяндауға дағдыландыру
✅ Қойылған сұрақтарға логикалық жауап қайтаруға бағыттау

Тиімді әдістер:

• «Басталған әңгімені аяқта» әдісі: Балаларға басталған әңгімені логикалық түрде аяқтауға мүмкіндік беру

• Кітап оқу және мазмұндау: Оқиғаны өз сөзімен баяндауға үйрету

• Кейіпкерлердің атынан сөйлеу: Драмалық қойылымдарда әр кейіпкердің рөлін сомдату

3) Мәнерлі сөйлеуді қалыптастыру

✅ Интонация, екпін, дауыс ырғағы арқылы сөздің мағынасын түсінуге үйрету
✅ Баланың дауыс мәнерін қолдануын жетілдіру
✅ Қарым-қатынаста ым-ишара мен дене қимылдарын қолдану

Тиімді әдістер:

• Ертегілерді рөлдерге бөліп оқу

• Мәнерлеп өлең оқу

• Әр түрлі эмоциямен сөйлеу жаттығулары

4) Диалогтық сөйлеуді дамыту

✅ Баланың сұрақ қою және жауап беру дағдыларын қалыптастыру
✅ Қарым-қатынасқа түсуге дағдыландыру

Тиімді әдістер:

• «Күнделікті диалог» ойыны: Балалар бір-бірімен рөлдік диалог жүргізеді

• Сюжетті ойындар: «Дүкенде», «Дәрігердің қабылдауында» т.б.

4. Тілдік қателерді түзету

Балалар сөйлеу барысында қателер жіберуі мүмкін. Оларды түзеу үшін:
? Баланы түзету кезінде ұрыспау: Қателерін байқап, дұрыс нұсқасын ұсыну.
? Артикуляцияны дамыту жаттығуларын жүргізу: Егер бала кейбір дыбыстарды дұрыс айта алмаса, артикуляциялық гимнастиканы қолдану.
? Тілдік ойындар мен жаңылтпаштарды пайдалану: Дыбыстарды дұрыс айтуға көмектеседі.

Балалардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру – жан-жақты әрі жүйелі жүргізілетін процесс. Бұл үдерісте жас ерекшеліктерін ескеру, сөздік қорды кеңейту, байланыстырып сөйлеуді дамыту, мәнерлі және диалогтық сөйлеуге үйрету, тілдік қателерді түзету сияқты бағыттарды басшылыққа алу қажет.

Балалардың сөйлеу дағдыларын дұрыс қалыптастырған жағдайда олар өз ойын еркін, анық жеткізіп, қарым-қатынас орнату қабілеттерін дамытады. Бұл олардың болашақтағы жетістіктеріне тікелей әсер етеді. Сөйлеуді дамыту – табысты тұлға қалыптастырудың басты шарттарының бірі.

1.3. Тілдік қарым-қатынастың психологиялық аспектілері

Тілдік қарым-қатынас – тек ақпарат алмасу ғана емес, сонымен қатар адамның ойлау жүйесі, эмоциялары мен жеке тұлғалық қасиеттерін білдіретін күрделі процесс. Балаларда тілдік қарым-қатынас дағдылары тек сөйлеу техникасын меңгеруден ғана тұрмайды, ол олардың эмоциялық жағдайы, әлеуметтік ортамен байланысы, өзін-өзі бағалауы мен сенімділігіне де тікелей байланысты.

Баланың психологиялық жағдайы оның сөйлеу әрекетіне айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан балалардың еркін сөйлеуіне, ойын ашық жеткізуіне ықпал ететін психологиялық аспектілерді ескеру маңызды.

1. Баланың эмоционалдық жағдайы және сөйлеу дағдылары

Баланың сөйлеу белсенділігі оның эмоциялық жағдайымен тығыз байланысты. Егер бала өзіне сенімді болса, онда ол еркін сөйлеп, ойын жеткізе алады. Ал керісінше, қорқыныш, қысылу, ұялшақтық сезімдері оның сөйлеуіне кедергі келтіруі мүмкін.

Өзін-өзі бағалау: Төмен өзін-өзі бағалау баланың сөйлеу дағдысын тежейді. Ол өз ойын дұрыс жеткізе алмай қаламын деп қорқып, аз сөйлейді немесе мүлде сөйлемеуі мүмкін.

Қарым-қатынасқа түсуге деген қорқыныш: Бала үлкендердің алдында сөйлеуден қорқуы мүмкін. Бұл әсіресе логопедиялық қиындықтары бар балаларда кездеседі.

Мотивацияның рөлі: Егер бала сөйлеу арқылы өзіне қызықты және маңызды нәрселерді бөлісе алса, ол қарым-қатынасқа белсенді қатысады.

Не істеу керек?
✅ Баланы мадақтау және қолдау көрсету
✅ Еркін ой бөлісуге мүмкіндік беру
✅ Баланың эмоцияларын түсініп, дұрыс бағыт беру
✅ Ұжымдық жұмыстарға тарту

2. Сенімділік және тілдік қарым-қатынас

Сөйлеу дағдыларының дамуына баланың өзіне деген сенімділігі үлкен әсер етеді. Өз ойын еркін жеткізе алатын бала әлеуметтік ортада да белсенді болады.

• Топтық іс-шаралар – балаға пікірін ортаға салып айтуға үйретеді

• Рөлдік ойындар – қарым-қатынастағы еркіндікті дамытады

• Мәнерлеп сөйлеу жаттығулары – сенімді сөйлеуге көмектеседі

Мысалы, «Сен керемет баяндамашысың!», «Сенің айтқан ойың өте қызықты!» деген сияқты сөздер баланың өзіне деген сенімін арттырады.

3. Эмоциялық интеллект және сөйлеу мәдениеті

Балалар тек сөзбен ғана емес, ым-ишара, дауыс ырғағы, көзқарас арқылы да қарым-қатынас жасайды. Бұл элементтер эмоциялық интеллекттің бөлігі болып табылады.

• Интонация – сөйлеудің мағынасын өзгертеді

• Ым-ишара және мимика – эмоцияларды білдіреді

• Көзбен байланыс – сенімді қарым-қатынасты көрсетеді

Дамыту жолдары:
✅ Балаларға әртүрлі интонациямен сөйлеуді үйрету
✅ Ойын арқылы ым-ишараны түсіндіру
✅ «Сезім карталарын» пайдалану

4. Баланың отбасылық ортасы және сөйлеу дағдылары

Отбасылық орта – баланың қарым-қатынас дағдыларының қалыптасуында маңызды рөл атқарады.

• Ата-ананың тіл мәдениеті: Егер ата-ана баламен дұрыс сөйлессе, бала да сол мәдениетті қабылдайды.

• Сөйлесуге уақыт бөлу: Балалармен әңгімелесу, сұрақтар қою оның ойлау қабілетін дамытады.

• Кітап оқу: Ата-аналар балаларымен бірге ертегілер оқып, олардың мазмұнын талқылауы керек.

Баланың тілдік қарым-қатынас дағдылары оның психологиялық жағдайымен тікелей байланысты. Баланың сенімділігін арттыру, эмоциялық интеллектін дамыту, оны сөйлеуге ынталандыру – негізгі міндеттердің бірі. Осы бағытта жүйелі жұмыс жүргізілгенде бала өз ойын еркін, анық және мәнерлі жеткізе алатын болады

2-тарау. Ертегілер арқылы сөйлеу дағдыларын дамыту

2.1. Ертегілердің тәрбиелік және дамытушылық рөлі

Ертегілер – балаларға жақсылық пен жамандықты ажыратуға көмектесетін құрал. Сонымен қатар, олар тілдік қорды байытуға ықпал етеді.

Ертегілер – халық ауыз әдебиетінің баға жетпес мұрасы, ұрпақтан-ұрпаққа берілетін даналықтың, мәдениеттің және ұлттық құндылықтардың жиынтығы. Олар балалардың рухани және тілдік дамуына, қиялы мен ойлау қабілетіне, моральдық-адамгершілік қасиеттеріне оң әсер етеді.

Ертегілер арқылы бала өз халқының мәдениетін, салт-дәстүрін, дүниетанымын меңгереді, қоршаған әлемді таниды және өмірлік құндылықтарды түсінеді. Сондықтан ертегілер тек ойын-сауықтық емес, сонымен қатар маңызды тәрбиелік және дамытушылық құрал болып табылады.

1. Ертегілердің тәрбиелік рөлі

Ертегілер баланың тұлғалық дамуына, оның бойында адами құндылықтарды қалыптастыруға көмектеседі.

Ертегілерде жақсылық пен жамандықтың күресі көрініс табады. Балалар әділдік, адалдық, мейірімділік сияқты қасиеттердің маңыздылығын түсінеді. Мысалы, «Алдар Көсе» ертегісі – ақыл мен тапқырлықтың, «Жақсылық пен жамандық» – адалдықтың, «Қаңбақ шал» – батылдықтың маңызын үйретеді.

Қазақ ертегілерінде халқымыздың салт-дәстүрі, тұрмыс-салты, ұлттық ерекшелігі көрініс табады.

Ертегілер ұлттық сана-сезімді, елге, жерге деген сүйіспеншілікті оятады. Туған жерге, еңбекке, табиғатқа деген құрметті қалыптастырады. Табиғат туралы ертегілер экологиялық тәрбиені дамытады.

Еңбекке баулитын ертегілер арқылы бала еңбектің қадірін түсінеді («Қарлығаштың құйрығы неге айыр?»). Отбасы мен достықтың маңызын көрсетеді. Отбасылық қарым-қатынастарды бейнелейтін ертегілер балаларға ата-ананы құрметтеу, бауырмалдық, сыйластық сияқты құндылықтарды ұғындырады («Жеті лақ», «Мақта қыз бен мысық»).

Қоғамдағы моральдық нормаларды үйретеді. Балалар ертегілерден шыншылдық, әділеттілік, еңбексүйгіштік, адалдық, өзара көмек сияқты қоғамдық нормаларды меңгереді.

2. Ертегілердің дамытушылық рөлі

Ертегілер баланың интеллектуалдық, эмоционалдық, тілдік және шығармашылық қабілеттерін дамытады.

Балалар ертегілерді тыңдау, қайталап айту, сахналау арқылы сөздік қорын кеңейтеді, сөйлем құрау дағдысын жетілдіреді, байланыстырып сөйлеуге үйренеді. Мысалы, ертегіні мәнерлеп оқу, кейіпкерлердің диалогын айту – интонация, дауыс ырғағы, дикцияны жақсартады.

Ертегілер ерекше оқиғаларға, ғажайып кейіпкерлерге толы болғандықтан, балалардың қиялы мен шығармашылық ойлау қабілетін арттырады. «Өзіңнің ертегіңді ойлап тап» әдісі арқылы балалар жаңа оқиғаларды құрастырады, шығармашылық қабілеттерін дамытады.

Көптеген ертегілерде кейіпкерлер логикалық шешімдер қабылдайды («Ер Төстік», «Қырық өтірік»). Балалар себеп-салдар байланысын түсініп, оқиғалардың ретін есте сақтауға үйренеді.

Ертегілерді жатқа айту, қайталап баяндау баланың есте сақтау қабілетін дамытады. Қайталау мен рифма балалардың ақпаратты тез меңгеруіне көмектеседі («Бауырсақ», «Шалқан»).

Балалар ертегілерді тыңдау кезінде кейіпкерлердің басынан кешкендерін қоса сезініп, эмоциялық тәжірибе жинақтайды. Бұл эмпатия мен эмоционалдық интеллектінің дамуына ықпал етеді.

Ертегілерді рөлдерге бөліп ойнау балаларға командада жұмыс істеуді, қарым-қатынас жасауды, тыңдай білуді үйретеді.

3. Ертегілерді оқытудың тиімді әдістері

Балалар ертегілерден максималды пайда алу үшін келесі әдістерді қолдануға болады:

? Ертегіні мәнерлеп оқу – Баланың тыңдау қабілетін арттыру
? Ертегі желісі бойынша сұрақтар қою – Логикалық ойлауды дамыту
? Сахналау – Кейіпкерлердің рөлін ойнау арқылы мәнерлі сөйлеуді қалыптастыру
? Кейіпкерлердің дауыс ырғағын өзгерту – Интонация мен артикуляцияны дамыту
? Сурет бойынша ертегі құрастыру – Шығармашылық ойлауды дамыту
? Ертегіге жаңа аяқталу ойлап табу – Қиялды дамыту
? Ертегіге қатысты сурет салу – Көркемдік және эстетикалық талғамды қалыптастыру

Ертегілер – баланың жан-жақты дамуына ықпал ететін маңызды құрал. Олар адамгершілік құндылықтарды қалыптастырады, ұлттық мәдениетті насихаттайды, сөздік қорды байытады, қиял мен шығармашылықты дамытады, эмоциялық интеллектті жетілдіреді.

Ертегілерді дұрыс пайдалану балалардың тілдік, когнитивтік, эмоционалдық және әлеуметтік қабілеттерін дамытуға үлкен әсер етеді. Сондықтан мектепке дейінгі және бастауыш білім беру жүйесінде ертегілерді оқытуға ерекше көңіл бөлу қажет.

2.2. Ертегілерді сахналау және олардың сөйлеу мәдениетіне әсері

Ертегілерді сахналау – балалардың тілдік және коммуникативтік дағдыларын дамытудың тиімді әдісі. Бұл әдіс арқылы балалар мәнерлі сөйлеуге, эмоцияларын дұрыс жеткізуге, сахналық қойылымдарда өз ойын анық, сенімді түрде айтуға үйренеді.

Ертегіні сахналау – тек ойын түріндегі әрекет емес, ол баланың тілдік, эмоционалдық, әлеуметтік және шығармашылық қабілеттерін кешенді дамытуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, сахналық қойылымдар баланың өзін еркін сезінуіне, өзіне деген сенімін арттыруға, сөйлеу мәдениетін қалыптастыруға көмектеседі.

Ертегілерді сахналау балалардың сөйлеу дағдыларын, сөздік қорын, дұрыс интонацияны, эмоциялық мәнерлілікті дамытуға мүмкіндік береді.

✅ 1) Дыбысты дұрыс айтуға үйретеді (дикция, артикуляция)
? Балалар кейіпкерлердің диалогтарын қайталау арқылы дыбыстарды анық, таза айтуға машықтанады.
? Сахналық қойылымдар артикуляциялық аппараттың дұрыс жұмыс істеуін дамытады, тілдің икемділігін арттырады.
? Мысалы, «Қызыл телпек», «Алтын балық» сияқты ертегілерді сахналау кезінде балалар әртүрлі дауыстық реңктерді қолдануға үйренеді.

✅ 2) Сөздік қорды кеңейтеді
? Балалар ертегі кейіпкерлерінің сөздерін жаттап, жаңа сөздер мен сөйлем құрылымдарын меңгереді.
? Түрлі кейіпкерлердің сөзін айту арқылы қоршаған орта туралы білімдері кеңейеді.
? Мысалы, «Ер Төстік», «Бауырсақ», «Үш аю» ертегілерін сахналау балалардың табиғат, тұрмыс, адамдар арасындағы қарым-қатынас туралы сөздік қорын толықтырады.

✅ 3) Байланыстырып сөйлеуді дамытады
? Балалар сахналау кезінде оқиғаның мазмұнын рет-ретімен баяндауды, дұрыс құрылымдауды үйренеді.
? Кейіпкерлердің диалогтарын жаттау арқылы ойын жүйелі, логикалық тұрғыдан құрастыруға машықтанады.
? Мысалы, «Үйшік» ертегісін сахналағанда, әр кейіпкер өз орнында ойнай отырып, оқиғаның реттілігін сақтайды.

✅ 4) Мәнерлі сөйлеуді қалыптастырады (интонация, дауыс ырғағы)
? Әр кейіпкердің дауыс мәнерін келтіру үшін интонацияны, дауыс ырғағын, екпінді өзгертуге үйренеді.
? Балалар қуаныш, қорқыныш, таңдану, ашу секілді эмоцияларды дауыс арқылы жеткізуге үйренеді.
? Мысалы, «Қасқыр мен жеті лақ» ертегісін сахналағанда қасқырдың дауысы қатты әрі қорқынышты, ал лақтардың дауысы нәзік, көңілді болуы керек.

✅ 5) Сенімділік пен сахналық мәдениетті қалыптастырады
? Балалар көрермен алдында сөйлеу арқылы өзін-өзі ұстауды, эмоцияларын басқаруды, қорқыныштан арылуды үйренеді.
? Бұл олардың өз ойын еркін жеткізуіне, көпшілік алдында сөйлеуге деген сенімділігін арттыруға көмектеседі.
? Мысалы, «Алдар Көсе» ертегісін сахналағанда бала тапқырлық пен сенімділікті көрсете білуі керек.

✅ 6) Коммуникативтік дағдыларды жетілдіреді
? Балалар сахнада бір-бірімен өзара әрекеттесіп, қарым-қатынас жасауға, бірін-бірі тыңдауға, дұрыс жауап беруге үйренеді.
? Бұл олардың әлеуметтік дағдыларын, достық қарым-қатынас орнату қабілетін дамытады.

2. Ертегілерді сахналаудың әдістері

1. Рөлдік ойындар – Балалар ертегі кейіпкерлерін сомдап, олардың дауысы мен қимылдарын келтіруге тырысады.
2. Қуыршақ театры – Балалар қуыршақтарды қолданып, сахналық қойылым көрсетеді.
3. Сахналық қойылымдар – Балалар толықтай ертегіні сахнада ойнайды.
4. Интерактивті әңгімелеу – Балалар ертегіні сахналау барысында өз идеяларын қосып, шығармашылық тұрғыдан дамиды.

3. Сахналық қойылымдарды ұйымдастыру кезеңдері

1. Ертегіні таңдау – Балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес ертегі таңдалады.

2. Кейіпкерлерді бөлу – Әр бала өзіне лайықты рөлді алады.

3. Сахналауға дайындық – Балалар мәтінді жаттап, дауыстық және қимылдық жаттығулар жасайды.

4. Репетиция өткізу – Балалар сахналық қойылымды бірнеше рет қайталайды.

5. Қойылым көрсету – Балалар көрермендер алдында ертегіні сахналайды.

6. Қорытынды жасау – Балалар өз әсерлерімен бөлісіп, сөйлеу дағдыларын қалай жетілдіргенін талқылайды.

Ертегілерді сахналау – балалардың сөйлеу мәдениетін, сенімділігін, сөздік қорын, мәнерлі сөйлеу дағдыларын жетілдіретін тиімді әдіс. Бұл әдіс арқылы балалар интонацияны, логикалық байланысты, эмоциялық реңкт және көпшілік алдында сөйлеу қабілетін дамытады.

Сахналық қойылымдар баланың сөйлеу дағдыларын ғана емес және оның шығармашылық қабілеттерін, қиялын, эмоционалдық интеллектін, қарым-қатынас дағдыларын да жетілдіреді. Сондықтан мектепке дейінгі және бастауыш сыныптарда ертегілерді сахналау әдісін кеңінен қолдану қажет.

2.3. Ертегілерді оқыту әдістемесі

Ертегілерді оқыту әдісі – балалардың сөйлеу мәдениетін және ойлау қабілетін, шығармашылық қиялын және эмоционалдық дамуын жетілдіруге бағытталған кешенді жүйе. Ертегілерді оқыту барысында мазмұнды түсіну, талдау, мәнерлеп оқу, сахналау, сұрақтарға жауап беру, шығармашылық тапсырмаларды орындау сияқты түрлі әдістер қолданылады.

Балалар ертегілерді қызығушылықпен қабылдауы үшін оқыту әдістері олардың жас ерекшеліктеріне, тілдік деңгейіне және қызығушылықтарына сай таңдалуы қажет.

1. Ертегілерді оқытудағы негізгі әдістер

Ертегілерді оқытуда балалардың қабылдау, есте сақтау, сөйлеу және шығармашылық ойлау қабілеттерін дамыту үшін келесі әдістер қолданылады:

1) Мәнерлеп оқу әдісі

✅ Балаларға ертегілерді дұрыс оқу , дауыс ырғағын өзгертіп , кейіпкерлердің эмоциясын көрсете отырып оқу.
✅ Бұл әдіс балалардың зейінін шоғырландыруға, сөздерді дұрыс айтуға және эмоциялық қабылдауын дамытуға көмектеседі.
✅ Мысалы, «Бауырсақ» ертегісін оқығанда, түлкінің дауысын жұмсақ, ал қасқырдың дауысын қаттырақ жеткізу.

? Қолдану тәсілі:

• Балаларға ертегіні мәнерлеп оқып беру керек

• Оқылған ертегі бойынша сұрақтар қойылады

• Кейіпкерлердің диалогтарын дауыс ырғағын өзгертіп айтады

• 2) Иллюстрациялармен оқыту әдісі

✅ Балаларға суреттер, иллюстрациялар, қуыршақтар, бейнематериалдар көрсету арқылы ертегінің мазмұнын меңгерту.
✅ Бұл әдіс бейнелі ойлауды, қиялды, есте сақтау қабілетін дамытады.

? Қолдану тәсілі:

• Балаларға ертегі оқыған кезде иллюстрациялар көрсету

• Ертегінің мазмұнын суреттер бойынша баяндату

• «Кім тез тауып айтады?» ойыны (кейіпкерлерді суреттен танып, олардың іс-әрекетін баяндау)

3) Сұрақ-жауап әдісі

✅ Балалардың ертегіні қаншалықты түсінгенін анықтау үшін ашық және жабық сұрақтар қою.
✅ Бұл әдіс логикалық ойлау, байланыстырып сөйлеу және талдау қабілетін дамытады.

? Қолдану тәсілі:

• «Бұл ертегідегі басты кейіпкер кім?»

• «Бұл кейіпкер дұрыс әрекет жасады ма?»

• «Егер сен осы кейіпкердің орнында болсаң, не істер едің?»

4) Рөлдік ойындар және сахналау әдісі

✅ Балаларды ертегіні сахналауға, рөлдерді ойнауға тарту.
✅ Бұл әдіс сөйлеу мәнерін, эмоцияларды білдіруді, сахна мәдениетін, өзіне деген сенімділікті дамытады.

? Қолдану тәсілі:

• Балаларға кейіпкерлердің рөлін бөліп беру

• Интонацияны қолданып, ертегіні дауыстап оқу

• Қуыршақ театры арқылы кейіпкерлердің диалогын жүргізу

5) Ертегі мазмұнын қайталап баяндау әдісі

✅ Балаларға ертегінің негізгі мазмұнын өз сөзімен айтып беруін сұрау.
✅ Бұл әдіс сөйлеу дағдыларын, есте сақтау қабілетін және логикалық ойлауды дамытады.

? Қолдану тәсілі:

• «Ертегінің басында не болды?»

• «Кейіпкерлер қандай әрекеттер жасады?»

• «Ертегі немен аяқталды?»

6) «Ертегіні аяқта» әдісі

✅ Балаларға ертегінің аяқталуын ойлап табуға мүмкіндік беру.
✅ Бұл әдіс шығармашылық ойлау, қиял, логикалық байланыстарды құру қабілетін дамытады.

? Қолдану тәсілі:

• Балаларға аяқталмаған ертегі беріп, өз ойларымен толықтыруын сұрау

• Ертегіге жаңа кейіпкер немесе жаңа оқиға қосу

7) Ертегіні құрастыру әдісі

✅ Балаларға өз ертегісін ойлап табуды үйрету.
✅ Бұл әдіс шығармашылық қабілеттерді, сөйлеу дағдыларын және қиялды дамытады.

? Қолдану тәсілі:

• Балаларға бірнеше заттың суретін беріп, сол бойынша ертегі құрастыруды сұрау

• «Бір күні орманда...» деген сияқты бастапқы сөйлемді беріп, оқиғаны жалғастырады

• Балалардан топпен бірігіп ертегі құрастыртуға болады

8) Дидактикалық ойындар әдісі

✅ Балалардың ертегі мазмұнын жақсы меңгеруі үшін ойын түрінде оқыту.
✅ Бұл әдіс тіл байлығын, жылдам ойлау қабілетін, сөйлеу мәдениетін жетілдіреді.

? Қолдану тәсілі:

• «Қай ертегіден?» – үзінді айтып, балалардан қандай ертегіден екенін сұрау

• «Сурет бойынша ертегі құрастыру» – бірнеше суретті ретімен қойып, ертегіні баяндату

• «Кім көп кейіпкерді атайды?» – балаларға белгілі ертегі кейіпкерлерін еске түсірту керек

2. Ертегілерді оқыту кезеңдері

✅ 1. Дайындық кезеңі

• Балалардың ертегіге қызығушылығын ояту

• Оқиға желісін алдын ала түсіндіру

✅ 2. Тыңдату және мәнерлеп оқу

• Ертегіні интонациямен, дауыс ырғағымен мәнерлеп оқу

• Кейіпкерлердің диалогтарын әртүрлі дауыспен айту

✅ 3. Ойлау және талдау

• Балаларға сұрақтар қою, оқиғаны талқылау

• Кейіпкерлердің іс-әрекеттеріне баға беру

✅ 4. Шығармашылық жұмыстар

• Балаларға ертегі мазмұнын сурет салу, сахналау, аяқтау сияқты тапсырмалар беру

• Өзіндік ертегі құрастыруды үйретеді

✅ 5. Қорытындылау

• Ертегіден алынған сабақты талқылау

• Балалардың сөйлеу және ойлау қабілеттерінің дамуын бағалау

Ертегілерді оқыту – баланың тілін дамытудағы маңызды құрал. Дұрыс әдістемені қолдану арқылы балалар байланыстырып сөйлеуді үйренеді, сөздік қорын кеңейтеді, логикалық және шығармашылық ойлау қабілеттерін дамытады.

Сондықтан, ертегілерді оқытудың тиімді әдістерін кешенді түрде қолдану – балалардың сөйлеу мәдениетін, эмоционалдық интеллектін және дүниетанымын кеңейтудің ең үздік тәсілдерінің бірі.

3-тарау. Шығармашылық әңгімелер құру және олардың сөйлеу шеберлігіне ықпалы

3.1. Балаларға шығармашылық ойлауды қалыптастыру әдістері

Шығармашылық ойлау – баланың өзіндік идеялар ұсыну, жаңа шешімдер табу, қиялдау және стандартты емес ойлау қабілетін дамытуға бағытталған маңызды процесс. Балаларда бұл қабілет ерте жастан қалыптасып, олардың болашақта кез келген жағдайда өз бетінше шешім қабылдауына ықпал етеді. Шығармашылық ойлау баланың логикалық, сын тұрғысынан ойлау дағдыларын дамытумен қатар, оның эмоциялық және коммуникативтік қабілеттерін де жетілдіреді.

1. Балалардың шығармашылық ойлауын қалыптастырудың негізгі қағидалары

Балалардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін келесі қағидаларды сақтау маңызды:

• Баланың еркіндігін қамтамасыз ету – өз ойларын еркін жеткізуіне мүмкіндік беру.
• Қиялын шектеуден аулақ болу – стандартты жауап күту емес, оның қиялын дамытуға жағдай жасау.
• Ойын арқылы үйрету – шығармашылықты ойын түрінде дамыту тиімді.
• Сұрақтар қою арқылы ойланту – ашық сұрақтар қою баланың логикалық ойлауын жетілдіреді.
• Шығармашылық тапсырмалар беру – ойдан ертегі құрастыру, сурет салу, рөлдік ойындар ойнау.

2. Шығармашылық ойлауды дамытудың әдістері

Шығармашылық ойлауды қалыптастыру үшін келесі әдістерді қолдануға болады:

1) «Қиял әлемі» әдісі

Бұл әдіс баланың қиялдау қабілетін дамытуға бағытталған. Оларға кез келген бейнені, оқиғаны немесе кейіпкерді елестетіп, соған байланысты әңгіме немесе ертегі құрастыру ұсынылады.

Қолдану тәсілі:
• «Сен сиқырлы патшалыққа тап болдың, онда не болады?» деген сұрақ қою.
• Балаларға ерекше оқиға ойлап табуды ұсыну.
• Бірнеше сөз беріп, олардан ертегі немесе оқиға құрастырту.

2) «Басқаша аяқта» әдісі

Бұл әдіс баланың логикалық және шығармашылық ойлауын дамытады. Балаларға белгілі бір оқиғаның басын беріп, оны өз ойымен аяқтауды сұрауға болады.

Қолдану тәсілі:
• Ертегінің соңын өзгертіп айту.
• Белгілі бір оқиғаның ортасына дейін баяндап, «Егер сен осы оқиғаға өзгеріс енгізсең, ол қалай аяқталар еді?» деп сұрау.
• Кейіпкерлердің рөлін өзгертіп, «Егер кейіпкер басқа жағдайда болса, не істер еді?» деп сұрақ қою.

3) «Ойдан шығарылған кейіпкер» әдісі

Балаларға өздері ойдан кейіпкер құрастыруды ұсыну. Бұл олардың қиялын, тіл байлығын және логикалық ойлауын жетілдіреді.

Қолдану тәсілі:
• «Егер сен жаңа ертегі кейіпкерін жасай алсаң, ол қандай болар еді?» деген сұрақ қою.
• Кейіпкердің сипаттамасын жасау: оның мінезі, сыртқы келбеті, ерекше қасиеттері қандай болуы мүмкін?
• Балалардың сурет салып, өз кейіпкерін таныстыруына мүмкіндік беру.

4) «Кері ойлау» әдісі

Бұл әдіс бойынша балаларға қалыпты жағдайларды басқаша қарастыруға мүмкіндік беріледі.

Қолдану тәсілі:
• «Егер жануарлар адамдар секілді сөйлей алса, не болар еді?» деген сұрақ қою болады.
• «Егер біздің әлемде ауырлық күші болмаса, қандай өзгерістер болар еді?» деп ойландыру.
• Әртүрлі ситуацияларды ұсынып, олардың баламалы шешімдерін қарастыру қаже.

5) «Сиқырлы зат» әдісі

Балаларға қарапайым затты көрсетіп, оның басқа мақсатта қалай қолдануға болатынын ойландыру.

Қолдану тәсілі:
• «Қарапайым қасықты басқа не үшін пайдалануға болады?» деп сұрау.
• «Егер қалам тек жазу үшін емес, басқа да нәрсеге қолданылса, ол қандай қызмет атқарар еді?» деп ойландыру.
• Балаларға өз идеяларын айтуға мүмкіндік беру.

6) «Сурет арқылы әңгіме құрастыру» әдісі

Балаларға суреттер беріліп, сол суреттер негізінде оқиға құрастыру ұсынылады.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға бірнеше суретті ретімен қойып, олардың арасында байланыс орнатуын сұрау.
• Бір ғана сурет беріп, «Бұл жерде не болып жатыр?» деп сұрақ қою.
• Балалар өз ойынан оқиғаны дамытуға мүмкіндік алады.

7) «Рөлдік ойындар» әдісі

Бұл әдіс арқылы балалар белгілі бір кейіпкерлердің орнына өздерін қойып, ойларын еркін жеткізуге үйретеді.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға ертегі кейіпкерлерінің рөлін ойнауды ұсыну керек.
• Әртүрлі жағдаяттардан шығу жолын тауып, өз рөлін дамыту.
• Балаларды белгілі бір ситуацияға қойып, оның шешімін табуды сұрайды.

8) «Оқиғаны жалғастыр» әдісі

Балаларға бір оқиғаның басын айтып, оны әрі қарай жалғастыруға мүмкіндік беру.

Қолдану тәсілі:
• Тәрбиеші «Бір күні орманда...» деп бастайды, ал балалар оны жалғастырады.
• Бір бала оқиғаның басын айтады, келесі бала оны ары қарай өрбітеді.
• Әр топ өз ертегісін құрастырып, сахналап көрсетеді.

3. Шығармашылық ойлауды дамытудың маңызы

Балалардың шығармашылық ойлау қабілетін дамыту олардың сөйлеу дағдыларына, логикалық ойлауына, өзіндік көзқарасын қалыптастыруына және өзін еркін сезінуіне зор ықпал етеді.

• Балалар өз ойын еркін жеткізе алады.
• Ойлау қабілеті дамып, кез келген жағдайдан шешім табуға үйренеді.
• Креативті ой идеялар ұсынуға қабілетті болады.
• Сенімділігі артып, өзіндік пікірін қорғауға үйренеді.

Балалардың шығармашылық ойлауын дамыту – олардың болашақтағы табысты өміріне негіз болатын маңызды фактор. Түрлі әдістерді қолдану арқылы олардың қиялын, логикалық ойлауын, сөйлеу шеберлігін және шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге болады. Ойын, рөлдік әрекеттер, сюжеттік тапсырмалар және қиялға негізделген жаттығулар арқылы балаларды еркін ойлауға және өз ойларын ашық жеткізуге баулуға қажет. Бұл әдістерді мұғалімдер жүйелі түрде қолданса, балалардың шығармашылық ойлау деңгейі көтеріледі.

3.2. Әңгіме құрастырудағы белсенді әдістер мен тәсілдер

Әңгіме құрастыру – балалардың сөйлеу мәдениетін, логикалық ойлауын, қиялын және байланыстырып сөйлеу дағдыларын дамытуға бағытталған маңызды процесс. Бұл дағды баланың өз ойын еркін жеткізе білуіне, оқиғалар арасындағы байланыстарды түсінуіне, сөйлем құраудағы икемділігін арттыруға көмектеседі. Әңгіме құрастыру барысында түрлі әдістер мен тәсілдер қолдану арқылы балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға болады.

1. Әңгіме құрастыруға қойылатын негізгі талаптар

Әңгіме құрастыру кезінде келесі талаптарды ескеру маңызды:

• Оқиғаның логикалық жүйелілігін сақтау
• Кейіпкерлердің іс-әрекеттерін нақты сипаттау
• Байланыстырып сөйлеуді дамыту
• Шығармашылық қиялды қолдану
• Тілдік нормаларды сақтау

Балалардың қызығушылығын арттыру үшін әңгіме құрастыру барысында әртүрлі тәсілдер қолдануға болады.

2. Әңгіме құрастырудағы белсенді әдістер

Балалардың әңгіме құрастыру дағдыларын дамыту үшін келесі әдістерді қолдануға болады:

1) Сурет бойынша әңгіме құрастыру

Бұл әдіс балалардың көрнекілік арқылы ойлауын дамытуға бағытталған.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға белгілі бір суретті көрсетіп, сол бойынша оқиға ойлап табуды сұрау
• Суреттерді ретсіз орналастырып, оқиғаның дұрыс ретін құруды ұсыну
• Балаларға бір суретті көрсетіп, «Бұл оқиға қалай басталды?» немесе «Бұл оқиға немен аяқталады?» деген сұрақтар қою

Бұл әдіс баланың ойлау қабілетін арттырып, байланыстырып сөйлеуін жетілдіреді.

2) Берілген сөздерден әңгіме құрастыру

Бұл әдіс баланың сөздік қорын кеңейтіп, сөйлемдерді дұрыс құру дағдыларын жетілдіреді.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға бірнеше сөз немесе сөз тіркестерін беріп, оларды пайдаланып әңгіме құрауды сұрау
• «Орман, қоян, сиқыршы» деген сөздерді беріп, балаларға оқиға ойлап табуды ұсыну
• «Қыс, ойыншық, балақай» деген сөздерді қолдана отырып, қыс мезгіліне байланысты оқиға құрастыру

Бұл тәсіл балаларды шығармашылық тұрғыдан ойлауға және жаңа сөздерді дұрыс қолдануға үйретеді.

3) Ертегіні жалғастыру әдісі

Бұл әдіс балалардың қиялдау қабілетін, логикалық ойлауын және сөйлеу дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға белгілі бір ертегінің басын немесе ортасын айтып, оның жалғасын ойлап табуды сұрау керек
• «Бауырсақ орманға кірді, бірақ оны түлкі көрмеді. Одан әрі не болды?» деген сұрақ арқылы оқиғаның жаңа бағытын ойлап табуға ынталандыру
• Әр топқа ертегінің әртүрлі бөлімдерін бөліп, олардың жалғасын ойлауға мүмкіндік беру

Бұл әдіс балалардың логикалық ойлау қабілетін және олардың қиялын дамытады.

4) «Бірге құрастырамыз» әдісі

Бұл әдіс балалардың топпен жұмыс жасау дағдыларын жетілдіруге бағытталған.

Қолдану тәсілі:
• Бір бала әңгіменің бірінші сөйлемін айтады, келесі бала оны жалғастырады
• Мұғалім әңгіменің бастапқы жолын айтып, әр бала оған жаңа сөйлем қосып отырады
• «Бір күні орманда...» деп басталған әңгімені топпен бірлесе отырып құрастыру

Бұл әдіс балалардың ынтымақтастықта жұмыс істеу қабілетін дамытады және сөйлеу шеберлігін жетілдіреді.

5) «Егер солай болса...» әдісі

Бұл әдіс баланың сын тұрғысынан ойлау қабілетін арттырады.

Қолдану тәсілі:
• Белгілі бір оқиғаны өзгертіп, оның балама нұсқасын ойластыру
• «Егер Қызыл телпек қасқырды кездестірмесе, не болар еді?» деп сұрақ қою
• «Егер кейіпкер басқа шешім қабылдаса, оқиға қалай өзгерер еді?» деп ойландыру

Бұл әдіс баланың логикалық ойлауын, оқиғаны түрлі қырынан қарастыру дағдысын дамытады.

6) «Таңғажайып зат» әдісі

Бұл әдіс балалардың қиялын дамытуға көмектеседі.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға кез келген күнделікті затты (қалам, қасық, шар) көрсетіп, оны ерекше сиқырлы затқа айналдыруды сұрау
• «Егер бұл зат сиқырлы күшке ие болса, не болар еді?» деп ойландыру
• Балалар жаңа сиқырлы зат ойлап тауып, оны сипаттап, әңгіме құру

Бұл әдіс балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытып, қиялын кеңейтеді.

7) Драматизацияланған әңгіме құрастыру

Бұл әдіс балалардың сөйлеу мәнерін, эмоциялық өрнегін және рөлдік қабілеттерін дамытуға бағытталған.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға қысқа әңгімені оқып беру және оны сахналауға ұсыныс жасау
• Балаларға белгілі бір жағдайды ұсынып, сол бойынша рөлдік ойын ұйымдастыру
• «Қоян мен түлкі кездесіп қалды, олар бір-бірімен қалай сөйлеседі?» деген сұрақ қойып, диалог ойлап табуға шақыру

Бұл әдіс балалардың сахналық сөйлеу дағдыларын дамытады.

8) «Әңгімеге жаңа кейіпкер қос» әдісі

Бұл әдіс балалардың қиялдау қабілетін және оқиға құрылымын өзгерту дағдысын дамытады.

Қолдану тәсілі:
• Белгілі бір ертегіге жаңа кейіпкер қосып, оқиғаны өзгерту
• «Егер Алдар Көсенің орнында сиқыршы болса, не өзгерер еді?» деп сұрақ қою
• Әртүрлі ертегі кейіпкерлерін біріктіріп, жаңа оқиға ойлап шығару

Бұл әдіс балалардың шығармашылық ойлауын дамытуға мүмкіндік береді.

3. Әңгіме құрастырудың маңызы

Балалардың әңгіме құрастыру дағдыларын дамыту олардың сөздік қорын кеңейтеді, сөйлеу шеберлігін арттырады, байланыстырып сөйлеу қабілетін қалыптастырады. Сонымен қатар, шығармашылық ойлауын дамытып, еркін сөйлеуге, ойын ашық жеткізуге дағдыландырады.

Әңгіме құрастыруды дамытуға арналған белсенді әдістер мен тәсілдерді қолдану балалардың сөйлеу мәдениетін жетілдіріп қана қоймай, олардың қиялын, логикалық ойлау қабілеттерін, шығармашылық қабілеттерін дамытуға үлкен ықпал етеді. Сондықтан, бұл әдістерді жүйелі түрде қолдану баланың жан-жақты дамуына қажеттілік береді.

3.3. Креативті ойлау мен сөйлеуді дамыту жаттығулары

Креативті ойлау – бұл стандартты емес шешімдер қабылдау, жаңа идеялар ойлап табу, қиял мен логиканы үйлестіре білу қабілеті. Балаларда креативті ойлау мен сөйлеуді дамыту олардың еркін ойлауына, оқиғаларды өз бетінше құрастыруына, өз көзқарасын білдіруіне және қарым-қатынас жасау қабілеттерін арттыруға көмектеседі.

Балалардың креативті ойлау дағдыларын дамыту үшін арнайы жаттығулар мен ойын түрлерін қолдану қажет. Бұл жаттығулар олардың сөйлеу шеберлігін, логикалық байланыстарды құру қабілетін және эмоциялық мәнерлілікті арттырады.

1. Креативті ойлау мен сөйлеуді дамыту жаттығулары

Балалардың шығармашылық қабілеттерін және сөйлеу дағдыларын жетілдіру үшін келесі жаттығуларды қолдануға болады:

1) «Ертегі құрастыр» жаттығуы

Бұл жаттығу баланың ойлау қабілетін, логикалық байланысты құру дағдысын және әңгіме құрастыру шеберлігін дамытады.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға үш немесе төрт сөз беріледі, соларды пайдаланып ертегі құрастыру ұсынылу керек
• «Батыр, айна, сиқырлы ағаш» деген сөздерден қызықты оқиға ойлап табу
• Балалар топпен бірігіп, әрқайсысы бір сөйлемнен айтып, ортақ ертегі құрастыруға болады

2) «Басқаша ойла» жаттығуы

Бұл жаттығу арқылы балалар стандартты емес шешімдер қабылдауды үйренеді.

Қолдану тәсілі:
• Белгілі бір жағдайды ұсынып, оның баламалы шешімдерін ойлап табу
• «Егер адамдар қанатпен ұша алса, не болар еді?» деген сұраққа жауап беру
• «Егер су түссіз емес, жасыл түсті болса, не өзгерер еді?» деген ойлау тапсырмасын беру

3) «Бір сөз – үш мағына» жаттығуы

Бұл жаттығу балалардың сөздік қорын кеңейтіп, олардың сөйлеу қабілетін жетілдіреді.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға бір сөз беріледі, сол сөзге үш түрлі мағына ойлап табу керек
• «Кілт» сөзі – есіктің кілті, музыкалық кілт, мәселенің шешімі
• «Жапырақ» сөзі – ағаштың жапырағы, кітаптың беті, қағаз парағы

4) «Керісінше ойлау» жаттығуы

Бұл жаттығу арқылы балалар қалыптасқан түсініктерге жаңа қырынан қарауды үйренеді.

Қолдану тәсілі:
• «Егер мысықтар адамдарды бағып, адамдар үй жануарлары болса, не өзгерер еді?» деген сұрақ қою
• «Егер аспан жерде, ал жер аспанда болса, не болар еді?» деп ойландыру
• «Егер уақыт кері қарай жүрсе, не өзгерер еді?» деген тапсырма беру

5) «Затқа басқа көзқараспен қара» жаттығуы

Бұл жаттығу балалардың креативті ойлауын дамытады және жаңа идеялар ойлап табуға үйретеді.

Қолдану тәсілі:
• Қарапайым заттардың басқа қолдану жолдарын ойлап табу
• «Қаламды басқа қандай мақсатта қолдануға болады?» деген сұрақ қою
• «Кітапты тек оқу үшін емес, тағы неге қолдануға болады?» деп ойландыру

6) «Екі шындық, бір өтірік» жаттығуы

Бұл жаттығу балалардың қиялын дамытып, сөйлеу шеберлігін арттырады.

Қолдану тәсілі:
• Балалар үш сөйлем айтады, оның екеуі шындық, біреуі өтірік болуы керек
• Қалған балалар қайсысы өтірік екенін табуы керек
• «Мен кеше айға ұштым», «Менің үйімде үш мысық бар», «Мен шоколад жақсы көремін» деген мысалдар келтіру

7) «Егер мен...» жаттығуы

Бұл жаттығу арқылы балалар белгілі бір кейіпкердің рөліне еніп, өз ойын шығармашылық тұрғыдан жеткізуге үйренеді.

Қолдану тәсілі:
• «Егер мен патша болсам, не істер едім?» деген сұраққа жауап беру
• «Егер мен өзімді кішкентай құмырсқа сияқты сезінсем, қандай оқиғаларға тап болар едім?» деп ойландыру
• «Егер мен ертегідегі сиқыршы болсам, қандай сиқыр жасар едім?» деген тапсырма беру

8) «Сиқырлы зат» жаттығуы

Бұл жаттығу балалардың фантазиясын, қиялдау қабілетін дамытады.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға кез келген күнделікті затты (мысалы, қалам, кітап, көзілдірік) көрсетіп, оны сиқырлы затқа айналдыруды сұрау
• «Бұл зат сиқырлы болса, оның қандай ерекше қасиеттері болар еді?» деп ойландыру
• Балалардың ойларын тыңдап, олардың қиялдау қабілеттерін бағалау

9) «Күтпеген аяқталу» жаттығуы

Бұл жаттығу балаларды стандартты емес ойлауға, оқиғалардың балама нұсқаларын құрастыруға үйретеді.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға белгілі бір әңгіме немесе ертегі оқып беріп, оны күтпеген жерден аяқтауды сұрау
• «Егер Бауырсақ түлкіге жем болмай, ары қарай саяхат жасаған болса, не болар еді?» деп ойландыру
• «Егер Қызыл телпек жолда қасқырды емес, айдаһарды кездестірсе, оқиға қалай өрбітін еді?» деп сұрау

2. Креативті ойлау мен сөйлеуді дамытудың маңызы

Креативті ойлау мен сөйлеуді дамыту жаттығулары баланың шығармашылық қабілеттерін шыңдап, оларды өз ойын еркін жеткізуге, қиялдау дағдыларын қалыптастыруға, стандартты емес шешімдер ойлап табуға үйретеді. Бұл жаттығулар олардың сөздік қорын кеңейтіп, байланыстырып сөйлеу дағдыларын жақсартады. Сонымен қатар, балалар топпен жұмыс істеу дағдыларын меңгеріп, өз пікірін ашық білдіруді үйренеді.

Креативті ойлау мен сөйлеуді дамыту жаттығулары балалардың өзіндік ойлау жүйесін қалыптастырады, сөйлеу мәдениетін жетілдіреді және олардың интеллектуалдық қабілеттерін арттыруға ықпал етеді. Мұндай жаттығуларды жүйелі түрде қолдану арқылы балалардың шығармашылық әлеуетін толық ашуға мүмкіндік жасауға болады.

4-тарау. Практикалық жаттығулар мен ойындар

4.1. Драматизация ойындары

Драматизация ойындары – балалардың сөйлеу дағдыларын, қиялын, эмоцияларын білдіру қабілетін және өзара қарым-қатынас жасау шеберлігін дамытатын тиімді әдістердің бірі. Бұл ойындар баланың тіл байлығын арттырып қана қоймай, оның интонацияны дұрыс қою, дауыс ырғағын реттеу, кейіпкердің сезімдерін жеткізу, өзін сахнада еркін ұстау сияқты маңызды қабілеттерін қалыптастыру керек.

Драматизация ойындары балаларға ертегілер, аңыздар, өлеңдер немесе күнделікті өмірден алынған оқиғаларды сахналауға мүмкіндік береді. Балалар өздері белгілі бір рөлге еніп, оқиғаның мәнін түсініп, оны өз қиялымен дамыта алады.

1. Драматизация ойындарының маңызы

Бұл ойындар балалардың сөйлеу мәдениетін дамытуға ерекше ықпал етеді, өйткені:

• Баланың сөздік қоры кеңейеді, сөйлеу мәнері дамиды
• Интонацияны дұрыс қолдану дағдысы жетіледі
• Өзіне деген сенімділігі артады, сахнада ашық әрекет етуге үйренеді
• Қарым-қатынас жасау дағдысы жақсарады
• Эмоцияны жеткізу қабілеті дамиды
• Логикалық ойлау және шығармашылық қабілеттері қалыптасады

Драматизация ойындарын ұйымдастыру барысында еркіндік, шығармашылық атмосфера және әр баланың белсенді қатысуы негізгі рөл атқарады.

2. Драматизация ойындарының түрлері

Драматизация ойындарын ұйымдастырудың бірнеше тәсілдері бар:

1) Қуыршақ театры

Қуыршақ театры балаларға кейіпкерлерді бейнелеуге, олардың әрекеттерін өздігінен ойлап табуға және сахналауға көмектеседі.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға әртүрлі қуыршақтар беру және оларды сөйлету
• Балаларға белгілі бір ертегі желісі бойынша қойылым жасауға мүмкіндік беру
• Кейіпкерлердің дауыс ырғағын өзгертіп, әртүрлі интонациямен сөйлеуге үйрету

Бұл әдіс балалардың сөйлеу дағдыларын жетілдіріп, олардың қиялын дамытады.

2) Рөлдік ойындар

Рөлдік ойындар арқылы балалар өздерін әртүрлі кейіпкерлердің орнына қойып, олардың әрекеттерін қайталайды.

Қолдану тәсілі:
• Белгілі бір ситуацияны ойнау (дәрігер мен науқас, сатушы мен сатып алушы, мұғалім мен оқушы)
• Балаларға кейіпкерлердің диалогтарын ойлап табуға мүмкіндік беру
• Әр бала өз рөлін толық сезініп, кейіпкердің дауыс мәнерін қолдану

Бұл әдіс балалардың қарым-қатынас жасау қабілетін арттырады.

3) Сахналық қойылымдар

Балаларға белгілі бір ертегіні немесе әңгімені сахналау тапсырмасы беріледі.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға белгілі бір оқиғаның мазмұнын айтып, оны сахнада бейнелеуге мүмкіндік беру
• Кейіпкерлердің рөлдерін бөліп, балаларға дайындық жүргізу
• Әр баланың шығармашылық тұрғыдан өз рөлін дамытуына жағдай жасау

Бұл әдіс балалардың сенімділігін арттырып, олардың өз ойын еркін жеткізуіне ықпал етеді.

4) Импровизациялық ойындар

Балаларға белгілі бір оқиға немесе жағдай беріледі, олар оны өз ойларымен дамытады.

Қолдану тәсілі:
• «Егер сен орманда жоғалсаң, не істер едің?» деген сұрақ қою
• «Сиқырлы зат тауып алсаң, оны қалай қолданар едің?» деген ойлау тапсырмасын беру
• Балаларға күтпеген жағдайларды ұсынып, оған қалай әрекет ететінін сұрау

Бұл әдіс балалардың жылдам ойлау, жағдайға бейімделу қабілеттерін дамытады.

5) Мәнерлеп оқу және кейіпкер атынан сөйлеу

Балалар белгілі бір кейіпкердің рөлін алып, сол кейіпкердің атынан сөйлеуге тырысады.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға белгілі бір ертегі кейіпкерін таңдатып, оның атынан оқиғаны баяндату
• Кейіпкердің эмоциясын дауыс арқылы жеткізуге үйрету
• Әртүрлі рөлдерде сөйлеу арқылы балалардың дауыс мәнерін өзгертуге жаттықтыру

Бұл әдіс балалардың сөйлеу дағдыларын жетілдіріп, олардың эмоциясын дұрыс жеткізуіне көмектеседі.

3. Драматизация ойындарын ұйымдастыру кезеңдері

Балалармен драматизация ойындарын өткізу барысында келесі кезеңдерді сақтау маңызды:

✅ Дайындық кезеңі – балаларға қойылымның мазмұнын түсіндіру, рөлдерді бөлу
✅ Жаттығу кезеңі – кейіпкерлердің дауыс мәнерін, әрекеттерін қайталау
✅ Сахналау кезеңі – балалар еркін түрде өз рөлдерін сомдайды
✅ Талдау кезеңі – балалармен бірге қойылымды талқылау, олардың өз ойларын айтуына мүмкіндік беру

4. Драматизация ойындарын қолдану арқылы сөйлеу дағдыларын дамыту

Драматизация ойындары балалардың сөйлеу дағдыларын келесі бағыттарда жетілдіреді:

• Балалар өз ойларын анық әрі түсінікті жеткізуге үйренеді
• Оқиға желісін дұрыс баяндауды меңгереді
• Сөйлем құрылымдарын дұрыс қолдануға дағдыланады
• Мәнерлі сөйлеу дағдыларын дамытады
• Интонацияны және дауыс ырғағын дұрыс қолдануға машықтанады

Драматизация ойындары балалардың сөйлеу шеберлігін, шығармашылық қабілеттерін және өзін-өзі көрсету дағдыларын дамытатын маңызды әдістердің бірі. Бұл ойындарды жүйелі түрде қолдану арқылы балалардың байланыстырып сөйлеу дағдылары қалыптасып, олардың өзін еркін сезінуіне мүмкіндік туады. Сонымен қатар, драматизация ойындары балаларға сахна мәдениетін меңгеруге, эмоцияларын дұрыс жеткізуге және қарым-қатынас жасау қабілеттерін дамытуға көмектеседі.

4.2. Рөлдік ойындар мен диалогтық жаттығулар

Рөлдік ойындар мен диалогтық жаттығулар – балалардың сөйлеу дағдыларын дамытуда ең тиімді әдістердің бірі. Бұл тәсілдер балалардың өзара қарым-қатынас жасауын, ойын еркін әрі логикалық түрде жеткізуін, сөздік қорын кеңейтуін және шығармашылық қабілеттерін дамытуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, рөлдік ойындар балаларға айналасындағы адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасауға, өз эмоцияларын түсінуге және оларды дұрыс жеткізуге көмектеседі.

1. Рөлдік ойындардың маңызы

Рөлдік ойындар балаларға әртүрлі жағдаяттарды ойнап көруге мүмкіндік береді. Бұл әдіс арқылы олар белгілі бір әлеуметтік рөлдерді меңгереді, интонацияны дұрыс қолдануды, дауыс ырғағын өзгертіп сөйлеуді үйренеді.

Рөлдік ойындардың артықшылықтары:

• Балалардың сөздік қорын кеңейтеді
• Байланыстырып сөйлеуді дамытады
• Балаларға белгілі бір жағдаяттарды өз бетінше шешуге көмектеседі
• Сенімділікті арттырады
• Интонацияны, дауыс мәнерін және артикуляцияны жетілдіреді
• Балаларды белсенді тыңдауға және дұрыс сұрақ қоюға үйретеді

Рөлдік ойындар балаларды өз бетімен шешім қабылдауға, әрекеттерін алдын ала жоспарлауға және оқиға барысын ойша елестетуге үйретеді.

2. Рөлдік ойындардың түрлері

1) Тұрмыстық рөлдік ойындар

Бұл ойындар балаларды күнделікті өмірде кездесетін жағдайларда дұрыс сөйлеуге және өзара қарым-қатынас орнатуға үйретеді.

Қолдану тәсілі:
• «Дүкенде» – бір бала сатушы, екіншісі сатып алушы рөлінде болып, диалог жүргізеді
• «Дәрігер мен науқас» – дәрігер баланың шағымын тыңдап, оған кеңес береді
• «Қонақта» – балалар қонақ күтудің мәдениетін үйренеді, сыпайы диалог құруға машықтанады

Бұл ойындар балалардың өз ойын еркін жеткізу қабілетін дамытады.

2) Сюжетті рөлдік ойындар

Бұл ойындар белгілі бір оқиғаларға, ертегілерге немесе аңыздарға негізделіп, балаларға шығармашылық тұрғыдан ойлау мүмкіндігін береді.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға ертегідегі немесе әңгімедегі кейіпкерлердің рөлін беру
• Әр кейіпкер өз рөлін ойнап, оқиғаны импровизация арқылы дамытады
• «Қызыл телпек пен қасқыр» ертегісін сахналап, балалардың өз сөздерімен жеткізуіне мүмкіндік беру

Бұл әдіс балалардың эмоциялық тұрғыдан сөйлеу мәнерін жетілдіруге көмектеседі.

3) Импровизациялық рөлдік ойындар

Бұл ойындар алдын ала дайындықсыз өтеді, балалар берілген жағдайға байланысты жылдам жауап беріп, өз әрекеттерін ойлап табуы керек.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға күтпеген жағдайлар ұсынылады, мысалы, «Егер сен бөгде ғаламшардан келген қонақ болсаң, өзіңді қалай таныстырар едің?»
• «Егер сен сиқырлы қалам тауып алсаң, не істер едің?» деген сұрақтарға жауап беру
• Балалардың өзара диалог құрып, әртүрлі рөлдерді ойнауын ұйымдастыру

Бұл ойындар балалардың жылдам ойлау, сөйлеу икемділігін арттырады.

3. Диалогтық жаттығулар

Диалогтық жаттығулар балалардың екі немесе одан да көп адам арасында еркін сөйлесуін, сұрақтарға дұрыс жауап беруін, әңгіме жүргізу дағдыларын қалыптастырады.

Диалогтық жаттығулардың артықшылықтары:

• Балалардың сөйлеу белсенділігін арттырады
• Олардың ойлау қабілетін дамытады
• Сөйлем құрылымдарын дұрыс қолдануға үйретеді
• Қарым-қатынас жасау қабілеттерін жақсартады

4. Диалогтық жаттығулардың түрлері

1) «Сұрақ – жауап» жаттығуы

Бұл жаттығу балалардың сұрақ қою және жауап беру дағдыларын дамытады.

Қолдану тәсілі:
• Мұғалім немесе тәрбиеші белгілі бір тақырып бойынша сұрақ қояды, балалар жауап береді
• «Сен демалысты қалай өткіздің?» деген сұраққа толық жауап беру
• Балалар өзара жұптасып, бір-біріне сұрақтар қойып, жауап беруге машықтанады

Бұл әдіс байланыстырып сөйлеу дағдыларын жетілдіреді.

2) «Диалог құрастыру» жаттығуы

Бұл жаттығу балалардың бір-бірімен қарым-қатынасын дамытады.

Қолдану тәсілі:
• Екі балаға тақырып беріледі (мысалы, «Мектепке қалай дайындаласың?») және олар сол бойынша диалог құрайды
• Балалар өздері таныс тақырыпта сұхбаттасады
• Кейіпкерлердің атынан диалог жүргізу

Бұл әдіс балалардың диалогтық сөйлеу қабілетін дамытады.

3) «Диалогты жалғастыр» жаттығуы

Бұл жаттығу арқылы балалар сөйлемнің жалғасын тауып, диалог құруға дағдыланады.

Қолдану тәсілі:
• Тәрбиеші бір сөйлемді айтады, балалар оны толықтырады
• «Сәлеметсіз бе! Сізге қалай көмектесе аламын?» деп бастап, балалардың жауап беруін сұрау
• Балалар өздері басталған диалогты жалғастырып, әңгімелесуді үйренеді

Бұл әдіс балалардың логикалық ойлауын және байланыстырып сөйлеуін дамытады.

5. Рөлдік ойындар мен диалогтық жаттығуларды ұйымдастыру кезеңдері

Балалардың рөлдік ойындар мен диалогтық жаттығуларға белсенді қатысуы үшін келесі кезеңдерді сақтау қажет:

✅ Дайындық кезеңі – балаларға ойын немесе жаттығу ережесін түсіндіру
✅ Жаттығу кезеңі – балаларға рөлдерді бөлу, сұрақтарға жауап беру дағдыларын дамыту
✅ Негізгі кезең – балалардың өзара әрекеттесуін бақылау, еркін сөйлесуге мүмкіндік беру
✅ Қорытынды кезең – балалардың әрекеттерін талдау, кері байланыс беру

Рөлдік ойындар мен диалогтық жаттығулар балалардың сөйлеу шеберлігін, қарым-қатынас жасау дағдыларын, сөздік қорын дамытуға көмектеседі. Бұл әдістерді жүйелі түрде қолдану арқылы балалардың сенімділігін арттырып, оларды еркін сөйлеуге үйретуге болады. Сонымен қатар, бұл жаттығулар балалардың шығармашылық қабілеттерін жетілдіріп, кез келген ортада өз ойларын ашық әрі түсінікті жеткізуіне мүмкіндік береді.

4.3. Балалардың сөздік қорын байытуға арналған шығармашылық тапсырмалар

Сөздік қор – баланың сөйлеу мәдениетін қалыптастырудағы негізгі элементтердің бірі. Баланың сөздік қоры неғұрлым бай болса, оның ойлау қабілеті, сөйлеу дағдылары, байланыстырып сөйлеуі соғұрлым дамиды. Сөздік қорды байыту үшін балаларға әртүрлі шығармашылық тапсырмалар беру маңызды. Бұл тапсырмалар баланың жаңа сөздерді меңгеруіне, оларды дұрыс қолдануына, сөйлемдерді грамматикалық жағынан сауатты құруына көмектеседі.

1. Балалардың сөздік қорын байытудың негізгі бағыттары

Балалардың сөздік қорын дамытудың бірнеше маңызды бағыты бар:

• Жаңа сөздерді үйрету және оларды сөйлемде қолдану
• Баланы қоршаған ортадағы заттармен, құбылыстармен таныстыру
• Ойлау қабілетін дамытуға арналған тапсырмалар беру
• Сөздерді белсенді қолданысқа енгізу
• Мәтіндер арқылы сөздік қорды кеңейту

Балалар сөздерді жаттаудан гөрі оларды ойын түрінде, шығармашылық тапсырмалар арқылы тез меңгереді.

2. Сөздік қорды байытуға арналған шығармашылық тапсырмалар

1) «Сөзді сипатта» тапсырмасы

Бұл тапсырма балаларды заттарды сипаттау арқылы жаңа сөздермен таныстырады.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға белгілі бір заттың атауын айтпай, оның сипаттамасын беру сұралады
• «Бұл – ұзын, сары, маймыл жақсы көреді» (жауабы: банан)
• Балалар өз кезегінде басқа заттарды сипаттап, бір-біріне жасырады

Бұл әдіс балалардың заттардың қасиеттерін ажырата білуін және сөздік қорын кеңейтуін қамтамасыз етеді.

2) «Бір сөз – көп мағына» тапсырмасы

Бұл тапсырма арқылы балалар сөздің бірнеше мағынасын үйренеді.

Қолдану тәсілі:
• Мұғалім бір сөзді атайды, балалар оның бірнеше мағынасын ойлап табады
• «Қол» – адамның қолы, сағаттың тілі, өзеннің тармағы
• «Бет» – адамның беті, кітаптың беті, сағаттың беті

Бұл тапсырма балаларға сөздердің көпмағыналы екенін түсінуге көмектеседі.

3) «Сиқырлы қап» тапсырмасы

Бұл ойын балалардың сөздік қорын толықтырумен қатар, олардың логикалық ойлау қабілетін дамытады.

Қолдану тәсілі:
• Қаптың ішіне әртүрлі заттар салынады, балалар оны қолмен ұстап көріп, қандай зат екенін табады
• Затты дұрыс тапқан соң, оның қандай қасиеттері бар екенін айтып береді
• Балалар өздері де қапқа зат салып, басқа балаларға сипаттап беруді үйренеді

Бұл әдіс балалардың сенсорлық қабылдауын және сөздік қорын кеңейтеді.

4) «Сөз ойыны» тапсырмасы

Бұл тапсырма балаларды сөздерді есте сақтауға және олардың байланысын түсінуге үйретеді.

Қолдану тәсілі:
• Бір бала бір сөзді айтады, келесі бала сол сөзбен байланысты сөзді айтуы керек
• «Күн» – «аспан», «жарық», «жылу», «тұрмыс»
• «Ағаш» – «орман», «жапырақ», «бұтақ», «отын»

Бұл әдіс сөздердің мағыналық байланысын түсінуге көмектеседі.

5) «Екі ұшты сөздер» тапсырмасы

Бұл тапсырма балаларға омоним сөздерді үйретуге бағытталған.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға екі мағынасы бар сөздер беріледі, олар осы сөздермен сөйлем құрайды
• «Аяқ» – көшенің аяғы, адамның аяғы
• «Кілт» – есіктің кілті, мәселенің шешімі

Бұл тапсырма балалардың сөздерді дұрыс қолдануына көмектеседі.

6) «Қиялдап көр» тапсырмасы

Бұл тапсырма балалардың шығармашылық ойлауын дамыта отырып, сөздік қорын кеңейтеді.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға бір затты немесе құбылысты алып, оны басқаша елестетуді сұрау
• «Егер бұлттар кәмпиттен жасалса, не болар еді?»
• «Егер сулар түрлі түсті болса, қалай өзгерер едік?»

Бұл тапсырма балалардың қиялын дамытып, сөйлеу қабілетін жақсартады.

7) «Әріптен сөз құра» тапсырмасы

Бұл тапсырма арқылы балалар сөздерді құрастырып, жаңа сөздерді үйренеді.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға белгілі бір әріп беріледі, сол әріптен басталатын сөздерді табу керек
• «К» әрпінен басталатын сөздерді ойлап табу – «кеме», «қар», «көңіл», «көбелек»
• Кім көп сөз тапса, сол жеңімпаз болады

Бұл тапсырма балалардың сөздік қорын кеңейтіп, ойлау қабілетін дамытады.

8) «Сөздер пирамидасы» тапсырмасы

Бұл тапсырма арқылы балалар сөздерді ұзарту дағдыларын қалыптастырады.

Қолдану тәсілі:
• Бірінші бала қысқа сөз айтады, келесі бала соған қосымша қосып, сөзді ұзартады
• «Үй» – «үйші» – «үйшікті» – «үйшіктегі»
• «Күн» – «күншуақ» – «күншуақты» – «күншуақта»

Бұл тапсырма балалардың сөздерді өзгерту дағдысын жетілдіреді.

9) «Сөйлем құра» тапсырмасы

Бұл тапсырма балалардың байланыстырып сөйлеу қабілетін жетілдіреді.

Қолдану тәсілі:
• Балаларға үш сөз беріледі, сол сөздерді қолдана отырып сөйлем құрау қажет
• «Кітап, бала, мектеп» – «Бала мектепте кітап оқып отыр»
• «Гүл, су, күн» – «Күннің жылуы гүлдерге қуат береді»

Бұл тапсырма балалардың сөйлем құрастыру дағдысын жетілдіреді.

3. Шығармашылық тапсырмалардың маңызы

Шығармашылық тапсырмалар арқылы балалар:

• Жаңа сөздерді жылдам меңгереді
• Сөздік қорын көбейтеді
• Сөйлемдерді дұрыс құруға үйренеді
• Ойлау қабілетін дамытады
• Қарым-қатынас жасау дағдыларын жетілдіреді

Сөздік қорды байыту жұмысы үздіксіз және жүйелі жүргізілгенде ғана нәтиже береді.Балалардың сөздік қорын молайтуға арналған шығармашылық тапсырмалар олардың сөйлеу мәдениетін, логикалық ойлау қабілеттерін және байланыстырып сөйлеу дағдыларын дамытуға көмектеседі. Әртүрлі ойындар мен жаттығуларды қолдану арқылы балалар жаңа сөздерді тез меңгеріп, оларды күнделікті өмірде белсенді қолдануға дағдыланады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Сөйлеу шеберлігі – баланың жан-жақты дамуына ықпал ететін маңызды қабілеттердің бірі. Бұл әдістемелік құралда ертегілер мен шығармашылық әңгімелер арқылы балалардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру жолдары қарастырылады. Баланың тіл байлығын арттыру, ойын анық жеткізуі үшін жүйелі түрде жұмыс істеу қажет.

Балалардың сөйлеу шеберлігін дамыту – бастауыш сынып педагогикасының маңызды бағыттарының бірі. Тілдік қарым-қатынас – тек ақпарат алмасу құралы ғана емес, баланың ойлау қабілетінің, шығармашылық әлеуетінің және әлеуметтік бейімделуінің негізі болып табылады. Сондықтан балалардың сөздік қорын байыту, мәнерлі сөйлеуін жетілдіру, байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыру – кешенді әрі жүйелі жұмыс жүргізуді талап етеді.

Бұл әдістемелік құралда сөйлеу шеберлігін дамытудың тиімді әдістері қарастырылды. Балалардың сөздік қорын арттыруда ертегілерді оқыту мен сахналау, драматизация ойындары, шығармашылық әңгімелер құрастыру, рөлдік ойындар мен диалогтық жаттығулардың маңызы ерекше екені көрсетілді. Сонымен қатар, баланың қиялын, логикалық ойлауын, сөйлеу мәнерін дамытуға арналған шығармашылық тапсырмалар мен креативті ойлау жаттығулары ұсынылды.

Әдістемелік құралдың негізгі нәтижелері:
✔ Балалардың сөздік қоры кеңейеді, жаңа сөздерді белсенді қолдануға үйренеді
✔ Байланыстырып сөйлеу дағдылары жетіледі, оқиғаларды логикалық түрде баяндау қабілеті дамиды
✔ Эмоцияны дұрыс жеткізу, дауыс ырғағын реттеу, сахналық мәнерлі сөйлеу қабілеттері артады

✔ Шығармашылық ойлау дамиды, стандартты емес шешімдер табуға машықтанады
✔ Коммуникативтік дағдылары жетіліп, өз ойын еркін әрі түсінікті жеткізуге үйренеді

Осы әдістемелік құралды тиімді пайдалану үшін педагогтар мен ата-аналар:
• Балалармен жиі қарым-қатынас жасап, олардың сөйлеу белсенділігін арттыруға жағдай жасауы қажет
• Ертегілерді оқыту мен сахналауды күнделікті тәжірибеге енгізгені жөн
• Драматизациялық ойындар мен рөлдік қойылымдарды ұйымдастырып, балалардың шығармашылық әлеуетін дамытуға көңіл бөлуі керек
Сөйлеу мәдениеті – табысты қарым-қатынастың негізі. Олай болса, балаларды еркін, анық және әсерлі сөйлеуге үйрету – олардың болашағы үшін жасалған маңызды қадам. Бала өз ойын дұрыс әрі еркін жеткізе алса, ол өзіне сенімді, жан-жақты тұлға болып қалыптасады.

Бұл әдістемелік құрал педагогтар мен ата-аналарға балалардың сөйлеу қабілетін дамытуда нақты көмекші құрал болады деп сенеміз. Әдістер мен тапсырмалар тиімді қолданылған жағдайда, балалардың сөйлеу шеберлігі жоғары деңгейге жетіп, олардың шығармашылық және коммуникативтік дағдылары дамиды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Выготский Л. С. Ойлау мен сөйлеу. – Алматы: Рауан, 2002.

2. Леонтьев А. А. Қарым-қатынас психологиясы. – Мәскеу: Педагогика, 1996.

3. Жұмабаева Ә. Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеуін дамыту әдістемесі. – Алматы: Білім, 2010.

4. Құрманбаева Ш. Шығармашылық сөйлеуді дамыту технологиялары. – Нұр-Сұлтан: Педагогика, 2018.

5. Бабаева З. М., Байрамова З. А. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі. – Мәскеу: Академия, 2013.

6. Әмірова Қ. Балалардың сөйлеу дағдыларын қалыптастырудағы ертегілердің рөлі. – Алматы: Дарын, 2015.

7. Мұқанов М. Балалар психологиясы. – Алматы: Мектеп, 1982.

8. Әбенова Г. Мектепке дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту жолдары. – Астана: Білім әлемі, 2016.

9. Назарова Н. Ф. Балалар сөйлеуінің психологиялық ерекшеліктері. – Мәскеу: Просвещение, 2001.

10. Сейтбекова А. Рөлдік ойындар арқылы байланыстырып сөйлеуді дамыту. – Қарағанды: Болашақ, 2017.

11. Жүсіпова Г. Балалардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру әдістері. – Шымкент: Оқулық, 2019.

12. Қазақстан Республикасының Мектепке дейінгі білім беру стандарты. – Нұр-Сұлтан, 2020.

13. Тілеубердиева Г. Шығармашылық әңгіме құрастыру жолдары. – Алматы: Рауан, 2014.

14. Токарева Т. А. Ертегілер және олардың тәрбиелік мәні. – Мәскеу: Академия, 2009.

15. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі. Мектепке дейінгі ұйымдардағы сөйлеу мәдениетін дамыту бойынша әдістемелік нұсқаулық. – Нұр-Сұлтан, 2021.

ТҮСІНІК ХАТ

Бұл әдістемелік құрал «Сөйлеу шеберлігі: ертегілер мен шығармашылық әңгімелер» тақырыбында дайындалған және мектепке дейінгі ұйымдар мен бастауыш сыныптарда балалардың сөйлеу дағдыларын дамытуға бағытталған. Құралда балалардың тілдік қорын байыту, байланыстырып сөйлеуін жетілдіру, шығармашылық ойлауын дамыту әдістері ұсынылады.

Балалардың сөйлеу шеберлігін қалыптастыру – тек педагогикалық емес, сонымен қатар психологиялық тұрғыдан қарастыруды қажет ететін маңызды процесс. Сондықтан әдістемелік құралда балалардың жас ерекшеліктері, сөйлеу психологиясы, тілдік қарым-қатынас, шығармашылық ойлау және сөйлеуді дамыту әдістері жан-жақты қарастырылған.

Құралдың мақсаты:

Балалардың сөйлеу дағдыларын дамытуға арналған тиімді әдістерді ұсыну, ертегілер мен шығармашылық әңгімелер арқылы олардың сөздік қорын кеңейту, байланыстырып сөйлеуін жетілдіру, ойын еркін әрі логикалық түрде жеткізуге үйрету.

Міндеттері:

✔ Балалардың сөздік қорын байытуға арналған әдістерді көрсету
✔ Байланыстырып сөйлеуді дамытуға арналған белсенді тәсілдерді ұсыну
✔ Ертегілер мен шығармашылық әңгімелерді қолдану арқылы сөйлеу мәдениетін жетілдіру
✔ Ойын, сахналау, диалогтық жаттығулар арқылы балалардың сөйлеу белсенділігін арттыру
✔ Драматизация және рөлдік ойындар арқылы шығармашылық қабілеттерін дамыту

Құралдың құрылымы:

Әдістемелік құрал кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Негізгі бөлім:

• 1-тарау – сөйлеу шеберлігінің маңызы мен қалыптасу жолдары

• 2-тарау – ертегілер арқылы сөйлеу дағдыларын дамыту әдістері

• 3-тарау – шығармашылық әңгіме құрастыру әдістері

• 4-тарау – драматизация ойындары, рөлдік ойындар мен диалогтық жаттығулар

Қолдану саласы:

Бұл әдістемелік құрал мектепке дейінгі ұйым тәрбиешілері, бастауыш сынып мұғалімдері, логопедтер, педагог-психологтар, ата-аналар үшін дайындалған. Құралда ұсынылған әдістерді балалардың сөйлеу дағдыларын дамыту мақсатында күнделікті оқу-тәрбие үдерісінде қолдануға болады.

Күтілетін нәтижелер:

Әдістемелік құралды тиімді қолдану арқылы:
✔ Балалардың сөздік қоры кеңейеді
✔ Байланыстырып сөйлеу дағдылары жетіледі
✔ Интонация, дауыс ырғағы, сөйлеу мәнері жақсарады
✔ Шығармашылық ойлау қабілеті артады
✔ Балалар өз ойын еркін әрі түсінікті жеткізе алатын болады

Бұл құрал балалардың сөйлеу қабілеттерін дамытуға бағытталған кешенді әдістерді ұсына отырып, педагогтар мен ата-аналарға тиімді көмекші құрал бола алады.