Сөзіне қарай кісіні ал, кісіге қарап сөз алма...

Сөзіне қарай кісіні ал, кісіге қарап сөз алма...

Сырттай қарағанда мұның өзі бір түрлі, тосын естілуі мүмкін, өйткені кісіні сөзіне қарай бағалама, ісіне қарай бағала дейтін үйреншікті пікірге қарама-қарсы келетін секілді. Ал, байыппен қарасақ, мұнда терең мағына жатыр. Бұл өлең жолдары Абайдың «Ғылым таппай мақтанба» деген өлеңінде айтылған. Кісіні сөзіне қарай, яғни, ақылына, ойына қарай бағала, кісіге қарап, оның мансабына, дәулетіне қарап ақылға сыймайтын, қисынға келмейтін сөзіне иланып алданып қалма, «надандықпен кім айтса, ондай түпсіз сөзге ерме...» деген даналық пікірді аңғартады. Абай надандыққа, қандай да болсын теріс, кертартпа ықпалға қарсы тура алатын оқыған, біліммен қаруланған адамды құрметтеу керек деп санайды. Ең алдымен білімді, ғалым адам мақтан тұтуға лайықты. Ақылды, парасатты адамның идеал бейнесін ұсына отырып, Абай оған жақсылықты жамандықтан ажырата білмейтін, ағыммен ілесіп жүре беруге бейімделген надан, қараңғы адамды қарсы қойды. Топас, кертартпа адамның осы жағымсыз типі ақынның шығармашылық жолына өте тән және ағарту ісін, өнер-білімді жақтаушы Абайдың алдыңғы қатарлы көзқарасын білдіреді.

Кез келген адамның ой-өрісінің, білімінің, мәдениеті мен рухани дүниесінің қаншалықты екені оның жазған жазуынан, сөйлеген сөзінен байқалады. «Кісіге қарап сөз алма, сөзіне қарап кісіні ал», — деген ұлы Абай ескертуін ойдан шығармағанымыз абзал. Ана тілінің мол байлығын игерген, құдіретін түсінген, күшіне тағзым етіп, бас иген адам өзіне де, өзгеге де талап қоя алады, сөзді қалай болса солай қолдануға жол бермейді.

Шешен сөйлеу – адамның тұлғалық қасиеттерінің көрінісі. Дәстүрлі әдеп жүйесіндегі әдептілік, имандылық, ізеттілік ұғымдарымен үндес. Адамның ұлттық мәдениет пен дәстүрлі құндылықтарды құрметтеуі және оны әрі қарай дамытудың басты белгісі де сөз сөйлеу шеберлігінде жатыр. Қазіргі қоғам адамының өз мақсатына қол жеткізуі үшін терең білім алумен бірге, көпшілікпен қарым-қатынас жасау, сөз сөйлеу, ойын жүйелі жеткізе алу қабілетін меңгеруі жоғары мәдениеттіліктің белгісі болып табылады. Сөзді тыңдай білмеу. Кейбір адамдарда басқаның сөзіне құлақ қоймайтын, өзіне айтылған сөзді аяғына дейін тыңдай білмейтін, өзгелердің сөзіне ретсіз араласып, әңгіменің шырқын бұзатын ерсі мінездер кездеседі. Соның салдарынан сөйлеп отырған адам кейде қақалып-шашалып, тұтығып та қалады. Әрбір адам өз басындағы осы кемшіліктер мен күресе білсе, біздің сөйлеу мәдениетіміз де одан әрі дами түсер еді. Шешендік өнер – құрастыру және көпшілік алдында айту өнері тыңдаушы аудиторияға қажетті әсер ету үшін нанымды және түрлі-түсті сөздер қолдану. Сенімділік мәнерлеп сөйлеудің маңызды белгілері болып табылады. Сенімділік дәлелдеу жүйесі қалыптастырады. Ал эмоцияны білдіру және материалды берудің тиімді әдістері сөйлеуді жандандырады, аудиторияның назарын аударуды қамтамасыз етеді, демек, сөздің әсерін

күшейтеді. Сөйлеу жай ғана айтылмайды. Көпшілік алдына шығып сөйлейтін болсаң, онда сізде алға қойған мақсат болу керек. Бұл былай болады: кейбіреулер керемет сөз мәтінін жазады, ол оқығанда дауыс ырғағын түрлендіруді біледі, өздерін сенімді түрде ұстайды, бірақ мұның бәрі пайдасыз. Өйткені олар басты нәрсені – мақсатты ұмытады. Абыржып қалмас үшін және сіздің тамаша сөзіңіз жебенің көзіне тиюі үшін «негізгі идея» деген шешендік техниканы білген жөн. Сөйлеу мәтінін жазбас бұрын, мақсатты нақты белгілеп, монологтың негізгі идеясын анықтау керек. Оны өте қысқаша, афористік түрде тұжырымдаңыз: сіз жазғанның бәрі негізгі ойды түсіндіруі немесе ашуы керек. Бұл кішкентай психологиялық тәсіл сізге тиімді сөздерді жазуға ғана емес, сонымен қатар негізгіні маңызды еместен бөлуге мүмкіндік береді. Жаңадан бастағандар сөздің әдемілігіне оның айқындылығының есебінен әуестенуге бейім: олар метафора үшін метафораларды, әзіл үшін әзілдерді және басқа да сөздік айшықтарды қолданады. Негізгі ойдың тұжырымы сізді осы кең таралған шешендік қатеден сақтайды.