Шыңғыс ханның қазақ жеріне
жасаған жорығы: ғылыми көзқарас.
Н. Ондасынов атындағы № 38
мектеп-гимназиясы
9-«Ә» сынып оқушысы Әділбек
Балсая.
Ө.Жәнібеков атындағы
Оңтүстік Қазақстан педагогикалық
университеті
Жетекші студент-практикант:
Кенжебай Байкен.
Моңғол империясының аты аңызға
айналған негізін қалаушы және билеушісі Шыңғыс хан 13 ғасырда бүкіл
Еуразиядағы әскери ерлігі мен стратегиялық жаулап алуларымен
танымал. Оның көптеген жорықтарының ішінде оның қазақ жеріне
жасаған жорығы Орталық Азияның геосаяси ландшафтын қалыптастыратын
тарихтағы шешуші сәт ретінде ерекшеленеді. Бұл мақалада біз Шыңғыс
ханның қазақ жеріне жасаған жорығын ғылыми тұрғыдан сараптап, оның
тарихи жағдайын, географиялық маңызын, Моңғол империясына да,
өлкеге де тигізген әсерін зерттейміз.Тарихи контекст:Қазақ жеріне
жорық 1219-1223 жылдар аралығында, Шыңғыс ханның шығысқа қарай
тынымсыз экспансиясы кезінде болды. 13 ғасырдың басында Моңғол
империясы Қытайдан Парсыға дейінгі Азиядағы ұлан-ғайыр аумақтарға
үстемдік құрып үлгерді. Алайда Шыңғыс хан қазақ даласындағы көшпелі
тайпаларды нысанаға алып, өз билігін батысқа қарай кеңейтуге
ұмтылды. Орта Азия даласының ұлан-ғайыр кеңістігін құрайтын қазақ
жерін түрлі түркі және моңғол тайпалары, соның ішінде қыпшақтар,
кундар, оғыз түріктері мекендеген. Бұл тайпалар жартылай көшпелі
өмір салтын ұстанып, мал бағу мен мал шаруашылығына сүйенді. Шыңғыс
хан қазақ жерінің стратегиялық маңызын мойындады, ол өз империясы
мен әлеуетті жаулары арасындағы буферлік аймақ ретінде де,
экспансия мен тонау үшін пайдалы аймақ ретінде де танылды.
Экспедиция: Шыңғыс ханның қазақ жеріне жасаған жорығы шапшаң әрі
шешуші тактикамен ерекшеленетін әскери жорықтармен ерекшеленді.
1219 жылы Шыңғыс ханның өзі басқарған моңғол әскерлері Яксартес
өзенінен (қазіргі Сырдария) өтіп, Орта Азияның көп бөлігін
бақылауында тұрған қуатты мемлекет Хорезм империясының аумағына
кірді. Хорезм билеушісі Шах Мұхаммед II бұдан бұрын Шыңғыс ханға
елшілерін өлтіріп, моңғол көсемінің қаһарын тудырған еді.
Моңғолдардың Хорезм империясына шабуылы Бұхара, Самарқанд және
Үргеніш сияқты ірі қалалардың құлауымен аяқталатын ұзаққа созылған
қақтығыстың басы болды. Шыңғыс хан әскерлері батысқа қарай
ілгерілеп бара жатқанда, моңғол шапқыншылығына тойтарыс беру үшін
хорезмдіктермен одақтас болған қазақ даласының көшпелі
тайпаларымен, соның ішінде кундар мен қыпшақтармен кездесті.
Шайқастар мен батырлар: Қазақ жеріне жасаған жорық моңғол
жауынгерлерінің де, қазақ руларының да бірнеше айтулы шайқастары
мен қаһармандық ерліктерін көрді. Сондай шайқастардың бірі 1220
жылы Тараз қаласының маңында болып, Шыңғыс хан әскерлері қыпшақ
және хорезм әскерлерінің коалициясымен қақтығысты. Қатты қарсылыққа
тап болғанына қарамастан, моңғолдар жеңіске жетіп, аймақтағы
бақылауды қамтамасыз етті. Шыңғыс ханның қазақ жеріне жасаған
жорығына қатысқан батырлардың ішінде айлакер тактикасымен, шайқаста
ерлігімен танылған атақты моңғол генералы Жебе де бар. Жебе кундер
мен қыпшақтардың одақтас әскерлерін жеңіп, талқандауда шешуші рөл
атқарып, ұрыс даласындағы шапшаңдығы мен дәлдігі үшін «Жебе» атағын
алды. Тағы бір көрнекті тұлға – Шыңғыс ханның сенімді
қолбасшыларының бірі Сүбұтай болды, оның әскери данышпандығы мен
стратегиялық қырағылығы экспедицияның сәтті өтуіне елеулі үлес
қосты. Субұтайдың жасанды шегініс, қоршау, психологиялық соғыс
сияқты тактиканы меңгеруі моңғолдарға айбынды қарсыластарын жеңіп,
кең-байтақ аумақтарды бағындыруға мүмкіндік берді. Әсері: Шыңғыс
ханның қазақ жеріне жасаған жорығы Моңғол империясы үшін де,
Орталық Азия аймағы үшін де үлкен зардаптарға әкелді. Хорезм
империясының жаулап алуы және қазақ тайпаларының бағыныштылығы
моңғолдардың даладағы үстемдігін нығайтып, одан әрі Еуропа мен Таяу
Шығысқа кеңеюіне жол ашты. Қазақ жерінің Моңғол империясына қосылуы
елеулі мәдени, экономикалық және саяси өзгерістерге әкелді. Жібек
жолы сияқты сауда жолдарының құрылуы Шығыс пен Батыс арасындағы
тауарлар мен идеялардың алмасуын жеңілдетіп, Pax Mongolica деп
аталатын экономикалық өркендеу кезеңін тудырды. Сонымен қатар,
моңғолдардың әкімшілік жүйелері мен институттарының қабылдануы
аймаққа басқарудың жаңа формаларын енгізіп, оның болашақ дамуын
қалыптастырды. Қорытынды: Қорыта келгенде, Шыңғыс ханның қазақ
жеріне жорығы жаулап алумен, қақтығыстармен және мәдени алмасумен
сипатталатын тарихтағы шешуші кезең болып табылады. Тарихи
оқиғаларды, географиялық факторларды және негізгі тұлғаларды ғылыми
тұрғыдан сараптау арқылы біз экспедицияның Моңғол империясы мен
Орталық Азия аймағына тигізген әсерін тереңірек түсінеміз.
Экспедицияны ғылыми көзбен зерттей отырып, біз оның тарих бағытын
қалыптастырудағы маңыздылығын және қазіргі әлемдегі мәңгілік
мұрасын бағалай аламыз.
