Табиғаттағы зат айналымы.

Мақсаты

Білімділік: табиғаттағы тірі және өлі заттар арасында алмасу процестері туралы түсінік беру арқылы, оқушылардың қоректік тізбек, зат және энергия алмасу туралы білімдерін тереңдету. 
Дамытушылық: адамның іс-әрекетінің табиғаттағы зат және энергия алмасуына әсері жайлы білімдерін дамыту. 
Тәрбиелік: адам әрекетінен пайда болған экологиялық апаттар туралы мәлімет жинақтау арқылы, оқушыларды табиғатты аялауға, қорғауға, сүюге және әр түрлілігін сақтап қалуға тәрбиелеу. 

Күтілетін нәтиже

Табиғаттағы тірі және өлі заттар арасында алмасу процестері туралы білімдерін тереңдетеді

Сабақтың  түрі

Аралас

Құрал-жабдықтар

оқулық, кесте, суреттер

Қолданылатын тәсіл

ауызша, өзіндік жұмыс, кесте, тірек сызба белгілер

Пәнаралық байланыс

Экология, тарих

Сабақ барысы

Эпиграф: «Табиғаттағының бәрі ақиқат, бәрі заңды, бәрі орынды, бәрі шындық, ал адасу мен жаңылысу тек қана адамда болады» (Гете) 
Барлық тіршіліктің қоныс мекені, құт-берекесі – табиғат адамзат баласы үшін ең қасиетті ұғым. Өйткені ол адамның өзін дүниеге келтіретін аяулы анасы. 

І. Ұйымдастыру

Сәлемдесу, психологиялық жағдай туғызу

ІІ. Білу

Ой қозғау.

1. «Экология» терминін ғылымға енгізген ғалым? (Э.Геккель) 
2. Зат алмасуы және энергия алмасуы негізінде тірі организмдер мен оны қоршаған абиотикалық ортаны біріктіретін жүйе? (биогеоценоз) 
3. Экологияның негізгі бөлімдері: (аутоэкология, синэкология, демоэкорлогия) 
4. Жеке организмдерді қоршаған ортамен байланыстырап зерттейтін бөлімі: (аутоэкология) 
5. Популяцияның арақатынасын, даму заңдылықтарын табиғи ортамен байланыстырып зерттейтін 
бөлімі : (демоэкология) 
6. Бірлестік экологиясы, түраралық өзара қатынасты зерттейтін бөлімі: (синэкология) 
7. Адамның табиғатқа көзқарасының, білімінің және дағдысының жиынтығы: (экологиялық саналылық) 
8. «Табиғат, адам – олардан құпия не бар?» - деп толғанған жаҺангер ағартушы : (Ш.Уәлиханов) 
9. Жер шарының барлық сыртқы қабатын алып жатқан біртұтас аймақтар жүйесі: (георграфиялық қабық) 
10. Геграфиялық қабықтың жоғары деңгейдегі табиғи жүйесі: (ландшафт) 
11. «Туған жердің тағдыры толғантпаған, жаны тебіреніп, ол туралы ойланбаған жігіььі қайтіп азамат дейміз? Туған жердің қара тасын мақтан ете білмеген азамат бөгде жердің алтын тасын да мақтап жарытпақ емес», - деген кім еді? 

ІІІ. Түсіну

Мағынаны тану

Өсімдік ауадан көмірқышқыл газын, ал топырақтан су, түрлі тұз және басқа қоректік заттар сіңіреді. Алынған қоректік заттардан күн сәулесінің әсерімен жапырақта қант мен крахмал түзіледі. Олар өсімдіктің өсуіне жағдай жасайды. Өсімдікпен адамдар мен жануарлар қоректенеді. Қорытылмаған тамақ қалдықтары, өлген жануарлар мен өсімдіктер топыраққа түседі. Олар топырақта қарашірікке айналады, микробтар оларды минералдық тұздарға ажыратады. Минералдық тұздармен қайтадан өсімдіктер қоректенеді. Тізбек тұйықталды. Осылайша табиғаттағы зат айналымы жүреді.
Шірінді
Микроорганизмдердің ықпалы
Тұздар
Өсімдіктер қорегі
Жануарлар қорегі
Өсімдіктер, жануарлар өледі
Топыраққа түседі.
Міне, табиғаттағы заттар осылайша шеңбер бойымен тіршілік етеді.
Өзекті сұрақ. Жер бетінен осы тіршілік шеңберіндегі құрамдас бөліктерінің бірі жойылса не болады:
** «Өсімдіктер жойылса»
** «Жануарлар құрып кетсе»
** «Топырақ жойылса»
Бұл сұрақтарды алдымен топ ішінде талқылап, содан соң дауыстап айтылады.
Жалпы сұрақ: «Саңырауқұлақтар мен бактериялар жойылса»
Мұғалім: Жердегі барлық тіршілік иелері бір - бірімен қорек тізбегі арқылы байланысады. Сарышұнақ егістікте өсетін дәнмен қоректенеді. Саршұнақтың өзін түлкі ұстап жеуі мүмкін. Яғни, «дән - саршұнақ - түлкі» қорек тізбегі пайда болды.
Бұғы шөп жейді. Бұғының өзі - қасқырдың жемі. «Шөп - бұғы - қасқыр» қорек тізбегі пайда болды. Жәндіктер өсімдік жейді. Көлбақа жәндіктермен қоректенеді. Көлбақаны құтан жейді. Қорек тізбегі: «өсімдік - жәндік - көлбақа - құтан».
Бірінші буыны - өсімдік
Екінші буыны - өсімдікпен қоректенетін жануарлар
Үшінші буыны - жыртқыштар

ІV. Қолдану

Тест сұрақтары: 
1. Экология нені зерттейді? 
А) Тірі организмдер өмір сүретін өзара байланыс, қарым-қатынас жасайтын табиғи ортаны. 
Б) Тірі организмдерді. 
С) Тірі организмдердің тіршілік ету жағдайын. 
Д) Тірі организмдердің тіршілік ортасын. 
Е) Тірі организмдердің өзара байланыстарын. 
2. Экология терминін енгізген ғалым: 
А) Ж.Буффон Б) Ч.Элтон С) Ж.Ламарк Д) А.ГумбольдЕ) Э.Геккель 
3. Жеке ағзаның арасындағы қарым- қатынастарды оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттейтін экологияның бөлімі: 
А) Аутэкология Б) Демоэкология С) Синэкология Е) Экожүйе туралы ілім. 
4. Бір түрге жататын организмдер тобын, яғни популяцияларды оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттейтін экологияның бөлімі: 
А) Аутэкология Б) Демэкология С) Синэ Д) Биосфера туралы ілім Е) Экожүйе туралы ілім 
5. Организм тікелей және жанама қатынаста болатын табиғи денелермен құбылыстар қалай аталады? 
А) Фактор Б) Орта С) Биоценоз Д) Экожүйе Е) Биогеоценоз 
6. Бір түрге жататын организмдер тобын, яғни популяцияларды оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттейтін экологияның бөлімі: 
А) Аутэкология Б) Демоэкология С) Синэкология Д) Биосфера туралы ілім Е) Экожүйе туралы ілім 
7. Мына төмендегілердің қайсысы абиотикалық факторға жатады? 
А) Өзеннің көктемгі тасуы Б) Орманды шабу немесе отау 
С) Топыраққа тыңайтқыш енгізу Д) Пестицидтерді қолдану Е) Жануарлардың көбеюі 
8. Өмір тіршілігін анықтаушы абиотикалық жағдай: 
А) Ылғалдылық Б) Қысым С) Минералды заттар Д) Ауа Е) Температура 
9. Биотикалық фактор дегеніміз 
А) Адамдардың организмге әсері Б) Тірі организмдердің ара қатынасы 
С) Өлі табиғат факторы Д) Мұхиттар ағысы Е) Күн радиациясы 
10. Экожүйе құралдары: 
А) Продуценттер, консументтер, редуценттер Б) Продуценттер, консументтер 
С) Продуценттер, редуценттер Д) консументтер, редуценттер Е) Автотрофтар, консументтер 
11. Бейорганикалық заттардан органикалық заттар түзетіндер: 
А) Автотрофтылар Б) Гетеротрофтылар С) Консументтер Д) Редуценттер 
12. Органикалық заттар өндіретін жасыл өсімдіктер қалай аталады? 
А) Продуценттер Б) Консументтер С) Редуценттер Д) Экологиялық пирамида Е) Қоректену тізбегі. 

V. Талдау

Биотикалық фактор дегеніміз не? 
Биотикалық фактор деп тірі ағзалардың біріне-бірінің себепші болған факторларын айтады. Бұған жыртқыштық, селбесу және паразатизм жатады. 
Зат айналымы дегеніміз не? 
Табиғаттағы заттардың азды-көпті айналымы мен олардың бірінің орнын бірі басуды қайталайтын үдерісті заттар айналымы деп атайды. Заттар айналымында тірі ағзалар орасан зор рөл атқарады. 
Биосфераның тұрақтылығына ағзалардың үш тобының – автотрофтылар, гетеротрофтылар мен сапротрофтылар себепкер болады. 

VI. Жинақтау

Тірі ағзалардың экологиялық топтарын тізбелеп беріңіз . 
Продуценттер (түзушілер) Консументтер (тұтынушылар) Редуценттер (ыдыратушылар) 

Пирамида ережесін тақырып мәтінінен тауып жаз. 
10г - ____4 трофикалық деңгей (редуцент); 
1 кг - ___3 трофикалық деңгей (консумент – 2); 
100 кг - ____2 трофикалық деңгей (консумент -1); 
10 т - _____1 трофикалық деңгей (консумент) 

VII. Қорытынды

Сөйлемдердегі түсіп қалған сөздерді тауып жаз: 
А.Белгілі бір аумақта нақты көлем бірлігіндегі популяциялардың өнімділігінің 
биомассасы________________________ деп аталады. 
Ә. Жануарлардың қолайсыз температура жағдайында қысқы ұйқыға кетуін 
____________________ деп аталады. 

VIII. Үй тапсырмасына нұсқау беру

§49 оқу.

Табиғаттағы зат айналымы эссе жазу