«Тарих пәнін оқытуда жасанды интеллектті қолдану мүмкіндіктері».

Тулебаева Маржан Саяновна

«Қостанай әлеуметтік-техникалық колледжі»

Арнайы пәндер оқытушысы

Кіріспе.

Тарих ғылымының деректерге, фактілерді салыстыруға, интерпретациялауға негізделген күрделі құрылымы жасанды интеллект технологияларын тиімді қолдануға кең өріс ашады. Зерттеу барысында білім беру саласындағы ІТ-технологиялар, адаптивті оқыту жүйелері, цифрлық картография, автоматтандырылған дерек талдау құралдары қарастырылады. Жасанды интелекттің тарих мұғалімінің қызметіне ықпалы, оқушылардың зерттеушілік құзыреттерін дамытудағы рөлі, тарихи деректермен жұмыс жасау мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктері талқыланады. Сонымен қатар жасанды интеллект қолданудың этикалық және әдістемелік мәселелері көрсетіліп, мектеп жағдайында қолдануға болатын практикалық мысалдар келтіріледі. Тарих пәнін цифрлық трансформациялау жолындағы жаңа әдістемелік шешімдер іздеген педагогтерге, әдіскерлерге, студенттерге арналған.

Қазіргі қоғам жаһандық цифрлық трансформация жағдайында өмір сүруде. Білім беру саласы да бұл үдерістен тыс қалған жоқ. Жасанды интеллект технологиялары соңғы жылдары білім беру ортасына кеңінен еніп, оқыту тәсілдерін жаңғыртудың қуатты құралдарының біріне айналды. Әсіресе тарих пәні – күрделі деректерге негізделген, кең хронология мен көпқырлы интерпретацияны қажет ететін сала – жасанды интеллект қолдануға ең қолайлы бағыттардың бірі.

Мектеп мұғалімдері тарихты оқытуда жаңа әдістерді, цифрлық құралдарды пайдалануға талпынуда. Алайда олардың көпшілігі жасанды интеллекттің нақты мүмкіндіктерін толық түсіне бермейді. Сондықтан жасанды интеллект тарих сабағындағы рөлі мен әлеуетін жүйелі түрде негіздеу маңызды.

Бұл мақалада жасанды интеллект технологияларының теориялық негіздері, тарих пәніндегі практикалық қолдану бағыттары және оларды тиімді интеграциялау жолдары жан-жақты қарастырылады.

Жасанды интеллект – адамның когнитивті іс-әрекетін модельдеуге бағытталған технологиялар жиынтығы. Ол мәтінді талдау, болжам жасау, бейне немесе аудионы тану, ақпаратты құрылымдау секілді әрекеттерді орындай алады.

Білім беру жүйесінде жасанды интеллектт келесі бағыттарда қолданылады:

1. Адаптивті оқыту – оқушының деңгейіне қарай тапсырмаларды автоматты түрде өзгерту;

2. Автоматты бағалау – тест, эссе, жазба жұмыстарының бір бөлігін интеллектуалды тексеру;

3. Деректер талдауы – оқушының оқу траекториясын зерттеу;

4. Цифрлық ассистенттер – оқушыларға ақпарат табуға, түсіндіруге көмектесу;

5. Оқу контентін генерациялау – тапсырмалар, презентациялар, тесттер құрастыру.

Тарих пәнінде бұл бағыттар мазмұнды терең меңгертудің жаңа мүмкіндіктерін ашады.

Тарих пәнін оқытудағы жасанды интеллекттің мүмкіндіктері ретінде кең көлемді тарихи деректерді талдау жатқызылады. Жасанды интеллект тарихи даталар, оқиғалар, тұлғалар арасындағы байланысты жылдам анықтай алады.
Мысалы:

• Хронологиялық тізбектер құру;

• Оқиғалар арасындағы себеп-салдар байланыстарды көрсету;

• Бір мезгілде әртүрлі аймақта болған тарихи процестерді салыстыру.

Бұл оқушыларға тарихи ойлау қабілетін дамытуға мүмкіндік береді.

Жасанды интеллектке негізделген картографиялық платформалар:

• тарихи өзгерістерді динамикада көрсетуге;

• этникалық, саяси карталарды автоматты түрде құрастыруға;

• империялардың кеңеюін, миграция жолдарын визуализациялауға көмектеседі.

Оқушы тарихты тек мәтін түрінде емес, кеңістіктік-уақыттық тұрғыдан қабылдайды.

Оқытушы жасанды интеллект арқылы:

• тесттер;

• реферат, эссе тақырыптары;

• шығармашылық тапсырмалар;

• карталық немесе дереккөздік материалдар;

• тарихи тұлғаларға сұхбат форматындағы тапсырмалар жасай алады.

Бұл уақытты үнемдейді және сабақтың сапасын арттырады.

Жасанды интеллект көздері арқылы тарихи дереккөздермен де жұмыс жасау тиімді:

• мәтіндерді транскрипциялау (ескі жазулар);

• мәтіннен кілт сөздерді, идеяларды, ұғымдарды бөліп алу;

• тарихи құжаттарды салыстыру;

• деректердің шынайылығын тексеруге арналған аналитикалық құралдарды қолдану мүмкін.

Бұл оқушының зерттеушілік қабілетін дамытуға ықпал етеді.

Жасанды интеллект арқылы тарихи оқиғалар, қалалар, жауынгерлік шайқастар компьютерлік модельде жаңа форматта көрсетіледі.
Мысалы:

• Қарағандының көмір өнеркәсібінің дамуының 3D моделі;

• Ұлы Жібек жолы бағыттарының интерактивті картасы;

• Түркі қағанаты қалаларының визуалды реконструкциясы.

Бұл оқыту процесін қызықты әрі есте қаларлық етеді.

Жасанды интеллект қолданудың педагогикалық артықшылықтарына оқытуды ерекшелендіру жүзеге асады.

Әр оқушыға жеке тапсырма беру – тарих сабағында ерекше тиімді.
Жасанды интеллект оқушының өткен тақырыптарды меңгеру деңгейін, қызығушылық бағытын, қай бөлікте қателесетінін анықтап, жеке оқу траекториясын жасай алады

Сонымен қатар оқытушының де жұмысын жеңілдетеді. Оның ішінде құжаттар дайындау, тесттер жасау, бағалау сияқты уақыт алатын жұмыстарды жасанды интеллект арқылы жартылай автоматтандырады.

Оқушыларға деректерді салыстыру, талдау, гипотеза жасау, дәлелдеу дағдыларын үйретуге болады.

Жасанды интеллект күрделі деректерді жүйелеуге көмектесетіндіктен, оқушының сыни ойлауы қалыптасады.

Жасанды интеллект қолданудың әдістемелік мысалдарына келетін болсақ:

Біріншіден, «Орта ғасырлар» бөлімін оқытуда ChatGPT немесе басқа ЖИ платформасын қолдану. Оқушылар Жасанды интеллект арқылы тарихи тұлға рөлінде жауап беруді сұрайды (рөлдік симуляция). Жасанды интеллект тұлғаның көзқарасын, саяси жағдайды, сол дәуірдің тұрмысын түсіндіреді. Оқушылар ақпараттың қаншалықты шынайы екенін дереккөздермен салыстырады.

Екіншіден, хронология құрастыру бойынша жасанды интеллектпен бірге «Ұлы Дала өркениеті» бойынша уақыт сызығын құру: оқушы оқиғаны енгізеді, жасанды интеллект автоматты түрде оның тарихи контекстін береді, картамен сәйкестендіреді.

Үшіншіден, дереккөздік талдау да жасалынады.

Оқушыларға тарихи құжат беріледі, ал жасанды интеллект талдау сұрақтарын немесе мәтіннің негізгі идеясын шығаруға көмектеседі.

Төртіншіден, тест құрастыруда да жасанды интеллект қолданылады.

Мұғалім тақырыпты енгізеді → жасанды интеллект Bloom таксономиясы бойынша бірнеше деңгейдегі сұрақтар дайындайды.

ЖИ қолданудың қиындықтары мен шектеулері де болады

ЖИ кейде қате дерек ұсынуы мүмкін. Сондықтан мұғалім ақпараттың дұрыстығын тексеруі қажет. Оқушылар ЖИ-ды дайын жауап алу үшін пайдалануы мүмкін. Сондықтан: тапсырмалар сараланған, зерттеуге бағытталған, жеке шығармашылықты талап ететін болуы тиіс. ЖИ-ды тиімді қолдану үшін мұғалім жаңа технологияларды меңгеруі керек.

ЖИ кейде тарихи контекст nuances-тарын толық түсінбейді. Тарих сабағында жасанды интеллектті қолдануды жүзеге асыру жолдарын қарастыратын болсақ.

Әдістемелік модель жасау арқылы: сабақ құрылымына ЖИ элементтерін кезең-кезеңмен енгізу, жасанды интеллект қолдану мақсаты мен нәтижесін нақтылау.

Педагогке арналған курстар – жасанды интеллект құралдарын пайдалану, цифрлық деректермен жұмыс, академиялық адалдық мәдениеті.

Мектеп ішінде фильтрленген ЖИ құралын енгізу.

Оқушылар ЖИ көмегімен шағын ғылыми жобалар жасап, презентация жасайды.

Тарих пәнін меңгеру – тек фактілерді есте сақтау емес, тарихи ойлау операцияларын (талдау, салыстыру, интерпретация, себеп-салдарлық байланыс құру, бағалау) дамытуға бағытталған күрделі когнитивті процесс. Жасанды интеллект бұл процестің бірнеше аспектісін күшейтеді:

Жасанды интеллект құралдары интерактивті материалдар, симуляциялар, реконструкциялар арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын күшейтеді.
Зерттеулер бойынша (OECD, 2021) визуалды-динамикалық контентке сүйенген сабақтар есте сақтау көрсеткішін 30–40% арттырады.

Әр оқушының дайындық деңгейі әртүрлі. ЖИ осы айырмашылықтарды ескеріп: тапсырмаларды күрделендіреді немесе жеңілдетеді, оқушының қателіктерін талдап, кері байланыс береді, оқу қарқынын реттейді.

Бұл дәстүрлі әдістерде сирек мүмкін.

Жасанды интеллект ұсынған ақпарат әрқашан нақты бола бермейді. Сондықтан оқушылар: дереккөздерді тексеруді, шынайы мен жалған ақпаратты ажыратуды, дәлел келтіруді үйренеді.
Бұл – тарихшыға қажетті басты құзыреттердің бірі.

Жасанды интеллект технологиялары тарихи оқиғаларды модельдеуге мүмкіндік береді: оқиға барысын 3D модельдеу. Мұндай модельдер оқушыларға бұрын тек мәтінде оқитын күрделі оқиғаларды визуалды түрде көруге мүмкіндік береді.

Альтернативті тарих сценарийлері жасауда ЖИ «Егер…?» принципімен жұмыс істей алады: «Егер Қазақ хандығы XVII ғасырда сыртқы саясатын өзгертсе не болар еді?», «Егер Наполеон Ресейге жорыққа шықпағанда…»

Бұл тәсіл оқушылардың логикалық және шығармашылық ойлауын дамытады.

Тарихи деректердің шынайылығын тексеруде (fact-checking) жасанды интеллекттің маңызды мүмкіндіктерінің бірі – деректерді жылдам салыстыру және талдау.

Жалған тарихи ақпаратқа қарсы тұруда жасанды интеллект даталарды тексереді, оқиғалардың географиялық сәйкестігін анықтайды, қай дерек қай кезеңге жататынын салыстырады, тарихнамада танылған тұжырымдармен сәйкестігін тексереді.

Жасанды интеллект әр кезеңнің тарихшыларын, түрлі мектептердің көзқарастарын салыстырып бере алады. Мысалы: кеңестік дәуір тарихнамасы, батыс зерттеушілерінің көзқарасы, отандық тарих ғылымы.

Бұл жоғары сынып және ЖОО студенттері үшін маңызды.

ЖИ көмегімен тарихи құжаттарды өңдеу де болады: ескі жазуды тану (OCR).

Орхон-Енисей жазулары, араб графикасымен жазылған қазақ мәтіндері, орыс дореформалық мәтіндері жасанды интеллект арқылы цифрланады. ЖИ тарихи құжаттың оқиғасын, басты ойларын, қатысушыларын, уақытын, бағасын автоматты түрде бөліп бере алады.

Салыстырмалы талдау бойынша мысалы, «Қасым ханның қасқа жолы» мен «Есім ханның ескі жолы» сияқты заң кодекстерін салыстыру.

Жасанды интеллект тарих пәнін оқытуда үлкен ғылыми-әдістемелік мүмкіндік береді. Ол оқушының тарихи ойлауын, зерттеушілік дағдыларын дамыта отырып, оқу процесін жекелендіруге жағдай жасайды. ЖИ мұғалім еңбегін жеңілдетіп, күрделі тарихи деректерді түсінікті форматта ұсына алады. Дегенмен оның қолданылуы жауапкершілік пен кәсіби құзыретті талап етеді. Сондықтан ЖИ технологияларын тарих сабағына ғылыми және этикалық тұрғыдан сауатты енгізу – қазіргі білімнің басты міндеттерінің бірі.

Әдебиеттер тізімі:

1. Әбілқасымова А.Е. Білім берудегі инновациялық технологиялар. – Алматы: Қазақ университеті, 2021.

2. Жұмағұлов Қ. Жасанды интеллекттің білім беру жүйесіне ықпалы. – Нұр-Сұлтан: БҒМ Ғылыми орталығы, 2020.

3. Құнанбаева С.С. Инновациялық педагогика және білім беру технологиялары. – Алматы: Arman-PV, 2019.

4. Назарбаев Зияткерлік мектептері. Цифрлық білім беру ресурстарын пайдалану әдістемесі. – Астана: НЗМ ДББҰ, 2021.

5. Смирнов С. А. Педагогика: теория и практика. – Москва: Юрайт, 2022.

6. Тұрғынбаева Б.Ә. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. – Алматы: Bilim, 2020.