Тіл мәдениеті және сөйлеу мәдениеті: қазіргі қоғамдағы рөлі.Сыни эссе

Қазіргі жаһандану дәуірінде тіл мәдениеті мен сөйлеу мәдениетінің маңызы күн санап артып келеді. Кез келген қоғамның өркениеттілігі оның мүшелерінің тілдік сауаттылығымен, өз ойын нақты әрі көркем жеткізе алуымен өлшенеді. Бүгінгі таңда қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейту, оның мәдени деңгейін көтеру мәселесі өзекті болып отыр. Бұл эсседе тіл мәдениеті мен сөйлеу мәдениетінің қоғамдағы рөліне сыни тұрғыдан талдау жасап, оның себептері мен салдарын қарастырамын.

Менің ойымша, біріншіден, тіл мәдениетінің төмендеуі – қоғамдағы ақпараттық өзгерістермен тығыз байланысты. Әлеуметтік желілердің, мессенджерлердің, қысқа хабарламалар алмасудың кең таралуы тіл нормаларының сақталуына кері әсерін тигізуде. Белгілі ғалым Рәбиға Сыздық: «Тіл мәдениеті дегеніміз – сөздерді дұрыс қолдану, мағыналық дәлдікті сақтау, орынды сөйлеу» деп атап көрсеткен (Сыздық, 2004). Алайда бүгінде жастардың арасында қысқартылған сөздер, жаргондар, бөгде тілдік элементтерді орынсыз қолдану белең алып барады. Бұл құбылыс ана тіліміздің табиғи дамуына кедергі келтіріп қана қоймай, сөйлеу мәдениетінің де төмендеуіне ықпал етеді.

Екіншіден, сөйлеу мәдениеті – тек тілдік сауаттылық емес, ол тұлғаның ойлау деңгейі мен ішкі мәдениетін де айқындайды. Қазақтың көрнекті жазушысы Ғабит Мүсірепов: «Адамның ататегі ғана емес, оның сөйлеген сөзі де тектілігін білдіреді» деген. Өкінішке қарай, қазіргі қоғамда көпшілік алдында сөйлеу мәдениеті қалыптаспаған, сауатты сөйлей алмайтын тұлғалар жиі кездеседі. Әсіресе, бұл мәселе бұқаралық ақпарат құралдарында, теледидар мен интернеттегі контентте айқын көрінеді. Сөйлеудің қарапайым нормалары сақталмайды, орфоэпиялық заңдылықтар ескерілмейді, диалог жүргізу мәдениеті төмендеп барады. Бұл қоғамда тілге деген жауапкершіліктің әлсіреуіне әкеліп соғады.

Бұдан бөлек, тіл мәдениеті мен сөйлеу мәдениетінің әлсіреуіне білім беру жүйесіндегі кейбір кемшіліктер де әсер етуде. Мұғалімдердің тіл тазалығын сақтауға жеткілікті мән бермеуі, оқушылардың сөздік қорының кедейлігі, әдеби шығармаларды аз оқуы – осы мәселені одан әрі ушықтырады. Ахмет Байтұрсынұлы: «Тілі жоғалған халықтың өзі де жоғалады» деп тілдің ұлт өміріндегі маңызын ерекше атап өткен (Байтұрсынұлы, 1991). Егер білім беру жүйесінде тіл мәдениетін қалыптастыруға жеткілікті көңіл бөлінбесе, болашақ ұрпақтың тілдік деңгейі әлсіреуі мүмкін.

Қорытындылай келе, тіл мәдениеті мен сөйлеу мәдениеті – қоғамның интеллектуалдық және рухани дамуының айнасы. Біріншіден, қазіргі ақпараттық технологиялар тіл нормаларының бұзылуына әсер етуде, екіншіден, сөйлеу мәдениетінің төмендеуі қоғамның ойлау деңгейіне де әсер етеді. Сондықтан тіл мен сөйлеу мәдениетін сақтау үшін бұқаралық ақпарат құралдарында, білім беру мекемелерінде, қоғамдық орындарда сауатты сөйлеу дағдыларын насихаттау маңызды. Тіл – халықтың рухани байлығы, ал оны таза әрі көркем сақтап, келер ұрпаққа жеткізу – әрбір саналы азаматтың парызы.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Байтұрсынұлы, А. (1991). Ақ жол: Өлеңдер мен мақалалар жинағы. Алматы: Жалын.

2. Мүсірепов, Ғ. (1989). Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы.

3. Сыздық, Р. (2004). Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. Алматы: Ана тілі.

Педагогтардың заманауи дизайнды қолдануындағы шығармашылықтың рөлі" Себеп - салдар эссесі

Қазіргі таңда білім беру саласы қарқынды дамып, жаңа технологиялар мен әдіс-тәсілдер оқыту үдерісіне кеңінен енгізілуде. Осы өзгерістер аясында педагогтардың заманауи дизайнды қолданудағы шығармашылығы маңызды орын алады. Себебі дизайн – білім беру ортасының эстетикалық, әдістемелік және функционалдық ерекшеліктерін қалыптастырудың бірден-бір құралы. Бұл эсседе педагогтардың заманауи дизайнды қолдануындағы шығармашылықтың маңыздылығын қарастырып, оның себептері мен салдарын саралаймын.

Біріншіден, шығармашылық заманауи дизайнды тиімді қолданудың негізгі тетігі болып табылады. Оқытушы оқу материалын түсінікті, көрнекі әрі тартымды ұсыну үшін түрлі графикалық элементтерді, мультимедианы және анимацияны қолдануы керек. Мәселен, белгілі педагог-ғалым Джон Дьюи: "Оқытудың басты мақсаты – білім алушыны белсенді ету, оны қызықтыру" деген. Демек, заманауи дизайн тек эстетикалық безендіру емес, ол оқушылардың білім алуға деген қызығушылығын арттырудың бір жолы. Мысалы, инфографикалар, интерактивті слайдтар мен бейнематериалдар – білім алушылардың ақпаратты тез әрі тиімді қабылдауына ықпал етеді.

Екіншіден, заманауи дизайнды қолданудағы шығармашылық оқыту үдерісінің тиімділігін арттырады. Егер педагог өз пәнін оқытудың жаңа тәсілдерін іздестірсе, ол студенттермен интерактивті қарым-қатынас орната алады. Бұл тұрғыда финляндиялық білім беру реформаторы Паси Сальберг: "Жаңашыл мұғалім – шығармашылықпен жұмыс істейтін, үнемі ізденісте жүретін маман" деп атап өткен. Мысалы, сандық білім беру платформалары, AR (кеңейтілген шындық) және VR (виртуалды шындық) технологиялары оқушыларға күрделі тақырыптарды жеңіл әрі қызықты түрде меңгеруге мүмкіндік береді. Егер педагог бұл мүмкіндіктерді тиімді пайдаланбаса, оқыту үдерісі бірсарынды болып, білім алушылардың қызығушылығы төмендеуі мүмкін.Дегенмен, заманауи дизайнды қолданудағы шығармашылық белгілі бір қиындықтарға да әкелуі мүмкін. Кейбір педагогтар жаңа технологияларды меңгеруге қиналуы немесе дизайн жасауға уақыт таппауы мүмкін. Алайда бұл қиындықтарды арнайы курстар мен тәжірибе арқылы шешуге болады. Осы орайда қазақ ағартушысы Ахмет Байтұрсынұлының "Білімді болудың түбі – еңбек, егер ерінбей еңбек етсең, талабына жетесің" деген сөзі ойға оралады. Яғни, педагог үнемі өз біліктілігін жетілдіріп, шығармашылық қабілетін дамытып отырса, заманауи дизайнды қолдану оның кәсіби шеберлігінің бір бөлігіне айналады.

Қорыта айтқанда, педагогтардың заманауи дизайнды қолданудағы шығармашылығы – қазіргі білім беру жүйесінде аса маңызды құбылыс. Біріншіден, шығармашылық оқушылардың білімге деген қызығушылығын арттырып, оларды белсенді оқуға ынталандырады. Екіншіден, тиімді дизайн оқыту үдерісін жеңілдетіп, ақпаратты қабылдау мен есте сақтауды жақсартады. Сонымен қатар, педагогтардың бұл бағыттағы үздіксіз ізденісі олардың кәсіби дамуына ықпал етеді. Әрине, жаңа технологиялар мен заманауи дизайн элементтерін меңгеру белгілі бір қиындықтарды тудыруы мүмкін, бірақ бұл – уақыт пен еңбекті қажет ететін үдеріс. Ұлы педагог Ыбырай Алтынсарин: "Маған жақсы мұғалім бәрінен де қымбат, өйткені мұғалім – мектептің жүрегі" дегендей, педагогтың шығармашылығы мен ізденісі – білім берудің басты тірегі. Сондықтан заманауи дизайнды тиімді пайдалану – сапалы білім берудің, нәтижелі оқытудың және болашақ ұрпақтың жан-жақты дамуының кепілі. Әрбір педагог өз кәсібіне жаңашылдық енгізуге ұмтылса, білім беру үдерісі жаңа деңгейге көтерілері сөзсіз.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Байтұрсынұлы, А. (1991). Ақ жол: Өлеңдер мен мақалалар жинағы. Алматы: Жалын.

2. Алтынсарин, Ы. (1988). Таңдамалы шығармалары. Алматы: Ғылым.

Балалар әдебиеті:ұрпақ тәрбиесіндегі рөлі.Дәлелді эссе

Қай халықтың болсын болашағы – оның өсіп келе жатқан жас ұрпағы. Сол себепті балалардың санасына ұлттық құндылықтарды сіңіріп, олардың мінез-құлқын қалыптастыруда әдебиеттің маңызы зор. Балалар әдебиеті – тек көркем сөз өнері ғана емес, тәрбиенің қуатты құралы. Ол баланың тілін дамытып, ойлау қабілетін арттырып қана қоймай, оны адамгершілікке, отансүйгіштікке тәрбиелейді. Бұл эсседе балалар әдебиетінің ұрпақ тәрбиесіндегі маңызын дәлелдеп, оның қажеттілігіне тоқталамын.

Біріншіден, балалар әдебиеті баланың тілдік қорын байытып, сөздік қорының дамуына әсер етеді. Белгілі ғалым Рәбиға Сыздық: «Сөз құдіретін бала ерте жастан сезінуі керек. Көркем әдебиет – тіл ұстартудың ең тиімді құралы» деген. Бұл пікірдің дұрыстығын дәлелдей келе, егер бала жастайынан көркем әдебиетті оқыса, оның ойлау қабілеті мен сөйлеу мәнері жақсарады. Мысалы, қазақ ертегілерін тыңдаған бала бай сөздік қорды меңгеріп, сөйлеу мәнерін дұрыс қалыптастырады. Ал кітап оқымайтын баланың тілі жұтаң, ойын жеткізуі әлсіз болуы мүмкін.

Екіншіден, балалар әдебиеті – адамгершілік қасиеттерді қалыптастыратын маңызды құрал. Ахмет Байтұрсынұлы: «Әдебиеттің басты мақсаты – адамның ішкі дүниесін тәрбиелеу» деген. Шынында да, балалар әдебиеті арқылы жас ұрпаққа ізгілік, әділдік, еңбексүйгіштік сияқты қасиеттер сіңіріледі. Бұл пікірді нақты мысалдармен дәлелдей келе, Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым Қожа» шығармасын атап өткім келеді. Бұл туынды балаға жауапкершіліктің маңыздылығын көрсетеді. Қожа өзінің қателіктерін түсініп, түзелуге ұмтылады, бұл арқылы оқырман да өзіндік ой түйеді. Егер бала мұндай тәрбиелік мәні бар шығармаларды оқымаса, оның мінез-құлқының қалыптасуы кездейсоқ жағдайларға тәуелді болуы мүмкін.

Сонымен қатар, балалар әдебиеті ұлттық құндылықтарды дәріптеуде маңызды рөл атқарады. Мұхтар Әуезов: «Біздің халқымыздың тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін танытатын ең үлкен құрал – оның әдебиеті» деген (Әуезов, 1959). Дәлелдей келе, қазақ ертегілері, батырлар жыры мен аңыз әңгімелер жас ұрпақты отансүйгіштікке, елін қорғауға тәрбиелейді. Мысалы, «Алпамыс батыр» жырын оқыған бала батырлық пен әділдік қасиеттерін ұғынады. Егер балалар әдебиетінде ұлттық сипат әлсіресе, ұрпақ өз халқының мәдениетінен алыстап кетуі мүмкін.Алайда бүгінгі таңда балалар әдебиетіне деген қызығушылық төмендеп бара жатқаны жасырын емес. Балалар көбіне ғаламтордан анимациялық видеолар мен шетелдік комикстерді көп қарайды. Бұл олардың қазақ әдебиетінен алшақтауына әкеліп соғады.Егер балалар әдебиеті насихатталмаса, болашақ ұрпақ ана тілінде дұрыс сөйлей алмауы мүмкін. Сондықтан мектеп бағдарламасында қазақ балалар әдебиетін көбірек оқыту, кітапханаларда балаларға арналған кітаптардың қолжетімділігін арттыру қажет.

Қорытындылай келе, балалар әдебиеті – ұрпақ тәрбиесінің маңызды бөлігі. Біріншіден, ол баланың тілдік қабілетін дамытса, екіншіден, адамгершілік құндылықтарды қалыптастырады. Сонымен қатар, ұлттық мәдениетті дәріптеу мен жас ұрпақтың рухани дамуына да тікелей ықпал етеді. Егер біз балалар әдебиетін дамытуға, оны оқытуға ерекше көңіл бөлсек, болашақта рухани бай, тәрбиелі ұрпақ өсіп шығатыны сөзсіз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Байтұрсынұлы, А. (1991). Ақ жол: Өлеңдер мен мақалалар жинағы. Алматы: Жалын.

2. Әуезов, М. (1959). Әдебиет тарихы. Алматы: Ғылым.

3. Сыздық, Р. (2004). Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. Алматы: Ана тілі.