ТІЛДІ МЕҢГЕРУДЕ SHADOWING TECHNIQUE-ТІ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ: СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ЖЕТІЛДІРУ ТӘЖІРИБЕСІ

Ахметов Султан Жаскайратович

sultanakhmetov2005@gmail.com

М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің филология факультетінің студенті.

Орал, Қазақстан

Аннотация: Бұл мақалада ағылшын тілін меңгеруде shadowing technique әдісін қолданудың тиімділігі жан-жақты қарастырылады. Автор сөйлеу дағдысын қалыптастыруда кездесетін негізгі қиындықтарды сипаттап, әдістің психолингвистикалық және когнитивтік негіздеріне тоқталады. Сонымен қатар shadowing technique-ті тиімді пайдалану жолдары, оның кезеңдері, дидактикалық талаптары мен әдістемелік ерекшеліктері талданады. Әдістің сөйлеу дағдысын дамытудағы артықшылықтары мен белгілі бір шектеулері ғылыми тұрғыда сараланып, тіл үйрету тәжірибесінде кеңінен қолдануға болатын ұсыныстар беріледі. Мақала нәтижелері shadowing technique-тің қазақ студенттерінің ағылшын тілінде еркін сөйлеуіне, коммуникативтік құзыретін арттыруына ықпал ететін тиімді құрал екенін көрсетеді.

Кілт сөздер: shadowing technique, сөйлеу дағдысы, тыңдау қабілеті, тіл үйрету әдістері, психолингвистика, когнитивтік процесс, коммуникативтік құзырет

Кіріспе

Қазіргі жаһандану жағдайында шет тілін меңгеру – жеке тұлғаның кәсіби, әлеуметтік және мәдени дамуы үшін аса маңызды. Әсіресе ағылшын тілі халықаралық қатынастың, ғылым мен білімнің, заманауи технологиялар мен мәдени ықпалдастықтың басты құралына айналып отыр. Сондықтан студенттер үшін ағылшын тілін меңгеру тек академиялық талап қана емес, сонымен бірге болашақ кәсіби табыстың кепілі болып саналады.

Шет тілін үйрену барысында негізгі төрт дағды – тыңдау, сөйлеу, оқу және жазу – өзара тығыз байланыста дамуы тиіс. Дегенмен тіл үйренушілердің тәжірибесі көрсеткендей, ең күрделі дағды – еркін сөйлеуді қалыптастыру. Көп жағдайда студенттерде сөздік қоры жеткілікті болғанымен, оны қарым-қатынаста орынды қолдану, сөйлеу қарқыны мен интонацияны дұрыс игеру қиындық туғызады. Бұл мәселені шешу үшін тіл үйрету әдістерінің әртүрлі түрлері қолданылады.

Тіл үйренудің заманауи әдістерінің ішінде communicative approach, task-based learning, audio-lingual method кеңінен таралған. Communicative approach студентті тілді нақты қарым-қатынас жағдайында қолдануға бағыттаса, task-based learning белгілі бір тапсырмалар арқылы тілдік құзыреттілікті дамытады. Ал audio-lingual method қайталау мен тыңдау арқылы сөйлеу автоматизмін қалыптастыруды көздейді. Аталған әдістердің әрқайсысы тиімді болғанымен, қазіргі кезде тыңдау мен сөйлеуді қатар дамытуға мүмкіндік беретін инновациялық тәсіл – shadowing technique ерекше маңызға ие болып отыр.

Shadowing technique-тің ерекшелігі – тіл үйренушінің тыңдаған мәтінді бір мезетте қайталап айтуы арқылы сөйлеу дағдысын табиғи әрі тиімді жолмен жетілдіруінде. Бұл әдістің танымдық және психолингвистикалық негіздері оны басқа тәсілдерден даралап, тіл үйрету тәжірибесінде кеңінен қолдануға мүмкіндік береді.

Shadowing technique әдісінің мәні

Shadowing technique – тіл үйренушінің тыңдаған мәтінді бір мезетте, еш кідіріссіз қайталап айтуына негізделген әдіс. Бұл тәсілді алғаш рет жапон зерттеушісі Сайто (Saito) аудармашыларды оқыту тәжірибесінде қолданған. Кейіннен оны екінші тілді меңгеруде сөйлеу дағдысын жетілдірудің тиімді құралы ретінде әлемдік тіл үйрету тәжірибесінде кеңінен пайдалана бастады.

Әдістің басты ерекшелігі – үйренуші тыңдау процесінде сөздерді саналы түрде ой елегінен өткізіп үлгермей-ақ, сөйлеушінің қарқынын, екпінін және интонациясын қайталауға тырысады. Мұндай жаттығу тілдік материалды автоматты түрде қабылдауға, артикуляциялық аппаратты жаттықтыруға және сөйлеу ырғағын меңгеруге ықпал етеді. Психолингвистикалық тұрғыда shadowing техникасы «қысқа мерзімді есту жады» мен «жедел сөйлеу механизмдерін» қатар іске қосады, нәтижесінде тіл үйренушінің тыңдау және сөйлеу әрекеті синхронды дамиды.

Зерттеушілер бұл әдістің бірнеше түрін ажыратады:

• Standard shadowing – мәтінді кідіріссіз дәл қайталау.

• Delayed shadowing – сөйлеушіден кейін аз уақыт кідіріп айту.

• Prosody shadowing – сөздерді ғана емес, сөйлеушінің дауыс ырғағын, екпінін, интонациясын қайталау.

• Silent shadowing – дауыстап емес, іштей қайталау, яғни артикуляциялық аппаратты жаттықтыру.

Бұл тәсілдің тиімділігі тіл үйренушіні белсенді тыңдауға мәжбүр етуінде. Әдетте студент тек тыңдаумен шектелсе, shadowing кезінде ол бір мезгілде тыңдап, айтып және қайталауды жүзеге асырады. Соның нәтижесінде сөйлеу жылдамдығы артады, дыбыстау дағдылары жетіледі, сөйлеу кезінде кекештену немесе кідіріп қалу жағдайлары азаяды.

Shadowing technique – тек фонетикалық дағдыны қалыптастыру құралы емес, сонымен қатар когнитивтік тұрғыда тілдік құрылымдарды жедел өңдеуге үйрететін тиімді әдіс. Ол сөйлеудің автоматтануына ықпал етіп, шет тілін меңгеруді жеделдетеді.

Shadowing technique-ті тиімді пайдалану жолдары

Shadowing technique әдісін тіл үйрету тәжірибесінде тиімді қолдану үшін оны белгілі бір жүйеге түсіру, психолингвистикалық заңдылықтарға сүйену және дидактикалық талаптарға сәйкестендіру қажет. Әдістің сәтті болуы ең алдымен үйренушінің деңгейіне, қолданылатын материалдың мазмұнына және жаттығулардың ұйымдастырылу жиілігіне байланысты.

Біріншіден, материалды ғылыми негізде таңдау. Жаттықтыру үшін алынатын мәтіндер тіл үйренушінің лексикалық және грамматикалық білім деңгейіне сәйкес болуы шарт. Зерттеушілердің пікірінше (Hamada, 2018), тіл үйренуші мәтіннің шамамен 70–80%-ын түсінген жағдайда ғана shadowing жаттығуы тиімді нәтиже береді. Егер мәтін тым күрделі болса, үйренуші бір уақытта тыңдап, қайталап, мағынасын ұғынуға қиналады, ал мәтін шамадан тыс жеңіл болса, әдістің дамытушылық әсері төмендейді. Сондықтан материал күрделілігі бойынша сатыланып, тіл үйренушінің деңгейіне бейімделуі тиіс.

Екіншіден, кезең-кезеңмен орындалуы. Shadowing жаттығуы үш негізгі сатыдан тұрады:

1. Тыңдау сатысы. Үйренуші мәтінді бірнеше рет тыңдап, мазмұнын толық түсінуге тырысады. Бұл кезеңде тыңдауға үйретудің дәстүрлі стратегиялары қолданылады: негізгі ойды анықтау, кілт сөздерді табу, мазмұнды болжау.

2. Көлеңкелеу сатысы. Мәтін сөйлеушімен қатар қайталанады. Үйренуші тек сөздерді ғана емес, сөйлеудің ырғағын, қарқынын, дауыс екпінін қайталауға ұмтылады. Бұл сатыда фонетикалық дағдылар – артикуляция, интонация, екпін – ерекше дамиды.

3. Өзіндік сөйлеу сатысы. Тыңдаусыз мәтінді қайта айту жүзеге асырылады. Бұл кезеңде студент сөйлеу автоматизміне жақындайды, сөздік қоры белсендіріліп, коммуникативтік сенімділік артады.

Үшіншіден, жүйелілік пен жиілік. Психолингвистикалық тұрғыда тұрақты қайталау нейрондық байланыстарды нығайтып, сөйлеу дағдысын автоматтандырады. Жапон ғалымы Кадота (Kadota, 2019) жүргізген зерттеуінде күн сайын 20 минут бойы үш ай shadowing жаттығуларын орындаған студенттердің сөйлеу қарқыны 25%-ға, ал фонетикалық дәлдігі 30%-ға артқаны анықталған. Бұл нәтиже жүйеліліктің қаншалықты маңызды екенін дәлелдейді.

Төртіншіден, техникалық құралдарды қолдану. Заманауи технологиялар shadowing әдісін әлдеқайда қолжетімді әрі тиімді етеді. Аудиокітаптар, подкасттар, бейнематериалдар, тіпті арнайы мобильді қосымшалар студентке дербес оқу мүмкіндігін береді. Сонымен қатар дыбысты жазып алып, сөйлеушімен салыстыру, өзін-өзі тыңдау арқылы қателерді түзету дағдылары қалыптасады. Цифрлық құралдарды қолдану әдісті интерактивті сипатқа жеткізіп, студенттің белсенділігін арттырады.

Бесіншіден, мұғалімнің әдістемелік қолдауы. Shadowing – тек дербес үйренуге арналған тәсіл ғана емес, сонымен бірге оқытушының басшылығымен ұйымдастырылатын тиімді жаттығу құралы. Мұғалім мәтінді таңдауды, жаттығу ұзақтығын және сөйлеу қарқынын реттеп отырады. Сондай-ақ студенттің жіберген қателерін түзетіп, фонетикалық ерекшеліктерге назар аударады. Топтық сабақтарда shadowing техникасын хормен қолдану студенттерге бір-бірін бақылауға, сөйлеу дағдыларын салыстыруға мүмкіндік береді.

Алтыншыдан, мотивацияны қолдау. Shadowing жаттығулары алғашқы кезеңде студентке монотонды әрі психологиялық тұрғыда ауыр болып көрінуі мүмкін. Сол себепті мотивацияны сақтау үшін әртүрлі жанрдағы мәтіндерді пайдалану маңызды: күнделікті диалогтар, жаңалықтар, телехикаялар үзінділері, академиялық дәрістер. Бұл тәсіл тілдік материалды тек лингвистикалық тұрғыда емес, мәдени-контекстік тұрғыда да меңгеруге ықпал етеді.

Жетіншіден, әдісті басқа стратегиялармен үйлестіру. Shadowing тек жеке әдіс ретінде ғана емес, communicative approach немесе task-based learning әдістерімен қатар қолданылғанда анағұрлым нәтижелі болады. Мысалы, студент алдымен көлеңкелеу әдісі арқылы мәтінді қайталайды, кейін сол мәтінге қатысты рөлдік ойын немесе пікірталасқа қатысады. Бұл тәсіл тілдік дағдының белсенді қолданылуына жол ашады.

Осы факторлардың барлығы shadowing technique-ті тиімді пайдалану үшін кешенді түрде қарастырылуы тиіс. Әдісті ғылыми негізде дұрыс ұйымдастыру студенттің фонетикалық, грамматикалық және коммуникативтік қабілеттерін бір мезгілде дамытып, ағылшын тілінде еркін сөйлеу дағдысын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Shadowing technique әдісінің артықшылықтары мен шектеулері

Shadowing technique әдісінің ең басты артықшылығы – оның фонетикалық және просодиялық дағдыларды қалыптастыруға ықпал етуінде. Үйренуші мәтінді қайталау барысында тек сөздерді ғана емес, сөйлеушінің дауыс ырғағын, қарқынын, екпінін де қайталайды. Соның нәтижесінде дыбыстау дағдылары жетіліп, артикуляциялық аппарат жаттығады. Сонымен қатар бұл әдіс сөйлеу жылдамдығын арттырып, сөйлеу процесін автоматтандырады. Яғни тіл үйренуші әр сөзді саналы түрде ойланбай-ақ, табиғи қарқынмен сөйлей бастайды. Бұл психолингвистикалық тұрғыда адамның сөйлеу механизмдерін жеделдетіп, жылдам ойлау мен жедел айту қабілеттерін дамытады.

Shadowing тәсілінің тағы бір маңызды қыры – тыңдау қабілетін жетілдіруі. Тыңдау кезінде сөзді түсініп қана қою жеткіліксіз, оны бір мезетте қайталау есту жадына қосымша жүктеме түсіріп, ақпаратты өңдеу жылдамдығын арттырады. Нәтижесінде үйренуші шынайы қарым-қатынас жағдайында тілдік материалды тез қабылдап, дер кезінде жауап қайтаруға машықтанады. Бұл өз кезегінде коммуникативтік сенімділікті күшейтеді, өйткені жиі жаттығу арқылы сөйлеу кезінде кекештену немесе көп кідіріс жасау жағдайлары азаяды.

Артықшылықтарының қатарында shadowing әдісінің танымдық қабілеттерді дамытуға ықпал етуін де атап өтуге болады. Әдісті қолданған кезде үйренуші тыңдап, айтып, есте сақтап, дыбыстауды бақылайды. Мұндай көпқырлы әрекет когнитивтік процестерді қатар іске қосып, есте сақтау қабілетін күшейтеді. Сонымен бірге әртүрлі жанрдағы мәтіндермен жұмыс істеу арқылы студент тек тілдік материалды меңгеріп қана қоймай, сол тілдің мәдени ортасына да бойлайды.

Дегенмен shadowing technique-тің белгілі бір шектеулері бар. Алғашқы кезеңде студент үшін сөйлеушімен бір мезгілде қайталау психологиялық тұрғыдан қиын болуы мүмкін. Әсіресе бастапқы деңгейдегі үйренушілер мәтінді механикалық түрде ғана қайталап, оның мағынасын түсінбей қалуы ықтимал. Егер қолданылатын материалдың деңгейі тым күрделі болса, студент сөздерді дұрыс естіп үлгермей, мазмұннан ажырап кетеді. Мұндай жағдайда әдістің коммуникативтік құндылығы төмендейді.

Шектеулердің тағы бірі – жаттығулардың ұзақ уақыт бойы жүйесіз жүргізілуі нәтиже бермейді. Shadowing тұрақты жаттығуды талап етеді, ал сирек немесе кездейсоқ орындалған жағдайда оның әсері айқын болмайды. Сондай-ақ әдіс студенттің өзін-өзі бақылауына сүйенетіндіктен, мұғалімнің түзетуі мен әдістемелік қолдауы қажет. Егер мұғалімнің бақылауы болмаса, үйренуші өз қателерін байқамай, ұзақ уақыт бойы оларды қайталай беруі мүмкін.

Одан бөлек, мәдени және тілдік айырмашылықтар да белгілі бір қиындықтар туғызады. Кейбір мәтіндерде ұлттық ерекшеліктерге байланысты идиомалар мен реалийлер кездеседі. Студент мұндай сөздерді дыбыстық тұрғыдан қайталағанымен, олардың мағынасын ұғына бермейді. Бұл жағдайда shadowing әдісі тыңдау және фонетикалық дағдыларды дамытуға әсер еткенімен, семантикалық түсінуге жеткілікті қолдау көрсетпейді.

Қорытынды

Тілді меңгеру үдерісінде сөйлеу дағдысын қалыптастыру – ең күрделі әрі өзекті міндеттердің бірі. Қазіргі әдістемеде қолданылып жүрген түрлі тәсілдердің ішінде shadowing technique сөйлеуді автоматтандыруға, тыңдау қабілетін жетілдіруге және коммуникативтік сенімділікті арттыруға мүмкіндік беретін тиімді құрал ретінде ерекшеленеді. Әдістің психолингвистикалық негіздері оны тек фонетикалық дағдыларды жетілдіру құралы ғана емес, когнитивтік процестерді белсендіретін кешенді тәсіл ретінде сипаттауға негіз болады.

Зерттеу барысында анықталғандай, shadowing technique-тің тиімділігі бірнеше факторға байланысты. Материалдың үйренуші деңгейіне сәйкес таңдалуы, жаттығулардың кезең-кезеңімен жүргізілуі, жүйелі түрде қайталануы және техникалық құралдардың қолданылуы әдістің нәтижелілігін арттырады. Сонымен қатар мұғалімнің әдістемелік қолдауы мен студенттің ішкі мотивациясы да шешуші рөл атқарады.

Shadowing technique-тің артықшылықтары оның сөйлеу қарқынын арттыруы, дыбыстау мен интонацияны дұрыс қалыптастыруы, тыңдау мен сөйлеу дағдыларын қатар дамытуы арқылы көрінеді. Дегенмен оның белгілі шектеулері де бар: бастапқы кезеңде психологиялық қиындықтар туғызуы, күрделі мәтіндермен жұмыс жасаудағы қиындықтар және жүйесіз қолданылған жағдайда нәтиженің төмен болуы. Бұл шектеулерді еңсеру үшін әдісті басқа тіл үйрету тәсілдерімен үйлестіре қолдану ұсынылады.

Жалпы алғанда, shadowing technique – тіл үйренушінің сөйлеу дағдысын дамытуға бағытталған инновациялық әрі тиімді әдіс. Ол студенттердің тек тілдік құзыретін ғана емес, мәдениетаралық коммуникациялық қабілеттерін де жетілдіреді. Сондықтан бұл тәсілді шет тілін оқыту тәжірибесінде кеңінен енгізу қазақ студенттерінің ағылшын тілін меңгеру сапасын арттыруға айтарлықтай ықпал етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қайдар, Ә. Т. Тіл және этномәдениет. Алматы: Арда, 2016.

2. Жұбанова, Ф. Ш. Шет тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Қазақ университеті, 2018.

3. Салғараұлы, Қ. Қазақтың мақал-мәтелдері: Түсініктемелі сөздік. Астана: Фолиант, 2015.

4. Kadota, S. Shadowing as a Practice in Second Language Acquisition. Routledge, 2019.

5. Hamada, Y. Teaching EFL Learners Shadowing for Listening. Routledge, 2016.

6. Nation, I. S. P. Learning Vocabulary in Another Language. Cambridge University Press, 2013.

7. Harmer, J. The Practice of English Language Teaching. Pearson, 2015.