«Тілдік дағдыларды дамытуда қолданылатын әдістер»

әдістемелік құралы

(әдістемелік құрал қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдеріне арналған)

Автор: Арыстанбек Айнұр Бекболатқызы

Тілдік дағдыларды дамыту — бүгінгі білім беру жүйесінде ерекше маңызды орын алатын мәселелердің бірі. Тіл — адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы ғана емес, сондай-ақ адамның ой-санасын, мәдениетін, дүниетанымын, жеке тұлғасын қалыптастырудағы негізгі фактор болып табылады. Тілдің дұрыс қолданылуы мен дамуы білім алушылардың ақыл-ойы мен әлеуметтік бейімделуіне үлкен әсер етеді.

Бұл әдістемелік құрал тілдік дағдыларды тиімді дамытуға бағытталған түрлі әдістер мен тәсілдер туралы ақпарат ұсынады. Мұндағы мақсат — оқушылардың сөйлеу, тыңдау, оқу және жазу дағдыларын жетілдіру, сондай-ақ тіл үйренушілердің тілдік қорын кеңейту. Әдістемелік құралда тілдік дағдыларды қалыптастыруда қолданылатын заманауи әдістер мен технологиялардың тиімділігі қарастырылып, оқыту процесіне жаңа тәсілдерді енгізу жолдары талқыланады.

Тіл үйретудің әртүрлі әдістемелері мен тәсілдері тек теориялық тұрғыдан ғана емес, практикалық тұрғыдан да маңызды. Осы құрал арқылы мұғалімдер мен оқытушылар өз жұмысына жаңа идеялар мен тәсілдер енгізе алады. Сонымен қатар, әрбір әдіс оқушының жеке ерекшеліктері мен қажеттіліктеріне сәйкес қолданылуы тиіс.

Мазмұны

1. Кіріспе 2. Тілдік дағды ұғымы, түрлері 3. Тыңдалым дағдысы 4. Тыңдалым дағдысын дамытуға бағытталған әдістер 5. Оқылым дағдысы 6. Оқылым дағдысын дамытуға бағытталған әдістер 7. Айтылым дағдысы 8. Айтылым дағдысын дамытуға бағытталған әдістер 9. Жазылым дағдысы 10. Жазылым дағдысын дамытуға бағытталған әдістер 11.Тыңдалым дағдысын дамытуға бағытталған тапсырмалар 12. Оқылым дағдысын дамытуға бағытталған тапсырмалар

4 5 5 6 8 11 12 13 14 14 18 21

13. Айтылым дағдысын дамытуға бағытталған тапсырмалар

14. Жазылым дағдысын дамытуға бағытталған тапсырмалар

15. Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

1. Мақсаты:

• Бұл әдістемелік құралдың негізгі мақсаты – тілдік дағдыларды тиімді дамытуға арналған заманауи әдістер мен тәсілдер туралы ақпарат беру. Оқушылардың тілдік қабілеттерін жетілдіруге, тілдің барлық компоненттерін (лексика, грамматика, фонетика, интонация) меңгеруге бағытталған оқу процестерін тиімді ұйымдастыруды қамтамасыз ету.

2. Міндеттері:

• Тілдік дағдыларды дамытуға арналған қазіргі заманғы әдістер мен тәсілдерді талқылау.

• Тіл үйренушілердің қарым-қатынас қабілеттерін арттыру үшін арнайы әдіс-тәсілдерді ұсыну.

• Әдістемелік құралдың мазмұнын пәндер арасында интеграциялап, түрлі оқыту деңгейлерінде қолдануға болатын жүйелі ұсыныстар жасау.

• Әдістерді шығармашылық тұрғыдан қолдануға мүмкіндік беретін сабақ жоспарларын ұсыну.

3. Өзектілігі:

• Қазіргі білім беру жүйесінде тіл үйрену және тілдік дағдыларды дамыту мәселесі өзекті болып табылады. Оқушылардың коммуникативтік дағдыларын дамыту – оларды көптілділікке үйрету, тілдік қарым-қатынасқа икемді ету маңызды.

• Заманауи білім беру саласында ақпараттық технологиялар мен инновациялық әдістердің кеңінен қолданылуы тілдік дағдыларды дамытуға жаңа мүмкіндіктер туғызуда.

• Осы құрал арқылы педагогтар мен оқытушыларға тілдік дағдыларды дамытудағы тиімді әдістер мен технологиялар туралы толық ақпарат беріліп, оларды практикада қолдану мүмкіндігі артады.

4. Жаңашылдығы:

• Әдістемелік құралда жаңа педагогикалық әдістер мен тәсілдер ұсынылған. Әсіресе, технологиялар мен мультимедиялық құралдарды пайдалану арқылы тілдік дағдыларды дамыту әдістемесі жаңашыл болып табылады.

• Оқушылардың қызығушылығын арттыру мақсатында заманауи интерактивті әдістер мен тапсырмалар қолдану ұсынылады, мысалы, ойын технологияларын енгізу, диалогтық оқыту әдістері.

5. Жаңалығы:

• Әдістемелік құралда тіл үйретудің жаңа тәсілдері мен технологиялары, соның ішінде виртуалды және кеңейтілген шындықты пайдалану арқылы тілдік дағдыларды дамыту идеясы енгізілген.

• Тілдік дағдыларды дамытудың теориялық негіздері мен практикалық ұсыныстарды біріктіретін жаңа модельдер ұсынылған.

• Педагогтер мен оқытушыларға арналған тиімді және қолдануға ыңғайлы әдістемелік ұсыныстар, сондай-ақ үлгілік жоспарлар мен әдіс-тәсілдер жинақталған.

2. Тілдік дағды ұғымы, түрлері

Тілдік дағды дегеніміз – адамның тілін дұрыс және тиімді қолдана білу қабілеті. Бұл дағды тілдің әртүрлі аспектілерін (айтылым, тыңдалым, жазылым, оқылым) игеруге байланысты қалыптасады. Тілдік дағдылар адамның өз ойын түсінікті әрі нақты жеткізе білуін, басқалардың тілін түсініп, оған жауап қайтаруын қамтамасыз етеді.

Тілдік дағдыларды дамыту — тілдің қолдану аспектілерін меңгеру және оларды нақты жағдайларда қолдану үшін қажетті машықтар мен тәсілдерді қалыптастыруды білдіреді. Бұл дағдылар мектепте және өмірде қарым-қатынас жасау барысында маңызды рөл атқарады.

2. Тыңдалым дағдысы

Тыңдалым дегеніміз — дыбысталған мәтінді мағыналық тұрғыда қабылдауға бағытталған сөйлеу әрекетінің рецептивті түрі, яғни сырттан келетін ақпаратты есту арқылы қабылдау.

Тыңдалым дағдысы — адамның есту арқылы ақпаратты қабылдау және түсіну қабілеті. Бұл дағдыны дамыту оқушылардың тіл байлығын арттыруға, коммуникативтік қабілеттерін жақсартуға, сөйлеу дағдыларын жетілдіруге мүмкіндік береді. Тыңдалым дағдысын дамытуда қолданылатын әдістер мен тәсілдер мыналар:

1. Тыңдалым жаттығулары: Оқушыларға мәтін немесе әңгіме тыңдатылып, оның мазмұнын түсініп, сұрақтарға жауап беруге үйрету. Бұл әдіс оқушының назарын аударуға, мәтінді түсінуге, маңызды мәліметтерді еске түсіруге көмектеседі.

2. Тыңдалымнан кейін сұрақтар қою: Оқушылар тыңдаған материалдың негізінде сұрақтарға жауап береді. Мұндай сұрақтар мәтіннің мазмұнын, негізгі ойларын және кейіпкерлерін анықтауға бағытталған болуы мүмкін.

3. Тыңдаған ақпаратты қайта айту: Тыңдалған мәтін немесе әңгіме туралы қысқаша немесе толық айтып беру. Бұл әдіс оқушылардың тыңдалымнан кейін ақпаратты өңдеу және қайта айтып жеткізу қабілетін дамытады.

4. Тыңдау бойынша түсініктеме жасау: Оқушылар тыңдаған материал бойынша өз түсініктемелерін береді, ой-пікірлерін айтып, талдау жасайды. Бұл әдіс сыни ойлауды және талдау дағдыларын дамытады.

5. Мазмұнды сурет салу немесе диаграмма құрастыру: Оқушылар тыңдаған мәтіннің негізінде мазмұнды сурет салып немесе диаграмма құрастырып, ақпаратты бейнелеуге мүмкіндік алады.

6. Рөлдік ойындар: Тыңдалған материалды талқылау немесе өз ойларын білдіру мақсатында рөлдік ойындар ұйымдастыру. Бұл әдіс балалардың коммуникативтік дағдыларын және тыңдалым бойынша түсінігін арттыруға көмектеседі.

7. Сұхбат жүргізу: Тыңдалған материал негізінде оқушыларға сұхбат жүргізу ұсынылады. Бұл әдіс тыңдалым мен сөйлеу дағдыларын қатар дамытуға мүмкіндік береді.

8. Тыңдалған материалды жазбаша түрде шығару: Тыңдалған мәтіннен кейін оқушылар жазбаша түрде негізгі ойларды, фактілерді немесе мәліметтерді жазып шығады. Бұл әдіс тыңдалған ақпаратты дұрыс қабылдауға, түсінуге және өңдеуге көмектеседі.

Тыңдалым дағдысын дамыту барысында оқушылардың көңіл аудару қабілетін жақсартуға, сөйлеу мен тыңдау арқылы қарым-қатынас орнатуға, сондай-ақ мәтіннің құрылымы мен мән-мағынасын толық түсінуге үлкен мән беріледі.

3. Тыңдалым дағдысын дамытуға бағытталған әдістер

Тыңдалым дағдысын дамытуға арналған бірнеше әдістерді атап өтуге болады:

1. Әңгімелер мен мәтіндерді тыңдау:

• Тыңдалым дағдысын дамыту үшін әртүрлі тақырыптар бойынша әңгімелер, радиобағдарламалар, подкасттар тыңдау өте пайдалы. Әртүрлі стильде және деңгейде тыңдау, сөздік қорын кеңейтеді.

2. Тыңдалған мәтінді талдау:

• Тыңдалған мәтін бойынша сұрақтар дайындау немесе өз ойларыңды айтып беру. Осылайша тыңдалым мәтініне қатысты түсінікті тереңдетуге болады.

3. Кейіннен түсінгені туралы сұрақ қою:

• Тыңдағаннан кейін мәтіннің мазмұны туралы сұрақтар қою. Мысалы, “Нені түсіндіңіз?”, “Не болды?”, “Неге бұл жайт маңызды?” деген сияқты сұрақтар тыңдалған мәтіннің мағынасын нақтырақ түсінуге көмектеседі.

4. Қайталау әдісі:

• Тыңдаған мәтінді бірнеше рет қайталап тыңдап, әр жолы жаңа мәліметтерді анықтауға тырысу. Бұл әдіс тыңдалым дағдысын жетілдіруге көмектеседі.

5. Диктант әдісі:

• Тыңдаған мәтінді жазып алу, яғни диктант жазу тыңдалым мен жазу дағдыларын бір уақытта дамытуға ықпал етеді.

6. Тыңдаудан кейінге тапсырмалар:

• Тыңдаған мәтінге қатысты тапсырмалар беру, мысалы, мәтінді қысқаша мазмұндап айту немесе сұрақтарға жауап беру.

7. Визуализация әдісі:

• Тыңдаған мәтін бойынша суреттер немесе кестелер құру. Бұл әдіс тыңдалымға қатысты ойларды әрі жақсырақ түсінуге мүмкіндік береді.

8. Динамикалық тыңдау:

• Тыңдаушыға тек мәтінді ғана тыңдауға емес, оны түсінуге және анықтауға да мүмкіндік беру. Мысалы, мәтінді тыңдап, қандай жағдайларда белгілі бір сөздер қолданылады, соны анықтау.

9. Тыңдалым тестілері:

• Тыңдалым дағдыларын тексеретін арнайы тестілер арқылы тыңдаған мәтін бойынша студенттер өздерінің деңгейін анықтай алады.

Осы әдістерді жүйелі түрде қолдану тыңдалым дағдыларын тиімді түрде дамытуға көмектеседі.

Тыңдалым дағдысын дамытуға арналған әдістер:

1. «Үй құрылысы» әдісі

Әдіс бойынша оқушыларға тыңдалым мәтіні ұсынылады. Тыңдалым мәтінін тыңдағаннан кейін оқушыларға арнайы стикерлер таратылады. Оқушылар түсінген ақпаратты жазып, тақтадағы үйдің суретіне жабыстырады. Әдісті өткізу форматы: жеке жұмыс.

2. «Өз ойым» әдісі

Әдіс бойынша оқушыларға тыңдалым мәтіні қойылады. Тыңдалым мәтінін тыңдағаннан кейін оқушылар арнайы формулаға салып, өз ойын айтады.

3. «Түртіп алу» әдісі

Әдіс бойынша оқушыларға тыңдалым мәтіні қойылады. Тыңдағаннан кейін оқушылар маңызды ақпаратты жазып алады.

4. «Сұлба» әдісі

Әдісті әдебиет сабағында қолдануға болады. Әдіс бойынша бейнеролик қойылады. Тыңдағаннан кейін оқушылар сол кейіпкердің сұлбасын салып, мінездеме айтады.

4.Оқылым дағдысы

Оқылым – графикалық таңбалар арқылы қағаз бетіне түскен сөздер мен тіркестердің мағынасы мен мазмұнын ой мен сананың нəтижесінде қабылдай отырып, сауатты, дұрыс, мəнерлеп, ұғынықты оқу жəне одан қажетті деректі түсініп, сұрыптап алу

Оқылым дағдысы — бұл мәтінді түсініп оқу, ақпаратты тиімді және дұрыс қабылдау қабілеті. Оқылым дағдысы адамның мәтіндерді талдап, маңызды ақпаратты бөле білуін, мәтіннің құрылымын түсінуді және тілдік құралдарды дұрыс пайдалануды қамтамасыз етеді. Бұл дағды оқу барысында:

1. Мазмұнды түсіну – оқылған мәтіннің негізгі ойы мен мәнін ұғыну.

2. Ақпаратты сараптау – мәтінде ұсынылған деректер мен пікірлерді талдау.

3. Көзқарас пен пікір қалыптастыру – оқығаннан кейін өз ойларын жүйелеп, мәтін бойынша пікір білдіру.

4. Тілдік құралдарды қолдану – мәтінде кездесетін жаңа сөздер мен терминдерді түсіну және қолдану.

Оқылым дағдысы — оқу мен үйренудің негізі, өйткені ол адамның ақпарат алуға және оны өңдеуге қабілетін арттырады.

Отандық ғалымдар тілді үйрену барысындағы оқылымның бірнеше түрін анықтайды: аналитикалық оқу, синтетикалық оқу, дайындықты оқу, дайындықсыз оқу, аударма арқылы оқу, аудармасыз оқу, негізгі оқу, қосымша оқу,т.б. Ал Ф.Оразбаева өз еңбектерінде оқылымның танымдық, зерделік, ізденімдік, көрсетімдік оқылым сияқты түрлерін жіктеп көрсетеді. Сонымен оқылымның бірнеше түріне тоқтала кетсек. Алдымен қарастыратынымыз танымдық оқылым – бұл, көбінесе, оқушылардың жас ерекшелігі мен таным қызығушылығын ескере отырып ұйымдастырылатын оқылым түрі. Мұндай оқылым түрі жалпы өмірден хабардар болу үшін жүргізіледі. Бұл жерде оқушыға қойылатын басты талап -барлық мәтінді есте сақтау емес, өзіне қажетті ең маңыздысын ұғып пайдалану. Бұл оқылымның негізгі идеясын ашуға мүмкіндік беретін оқылым түрі болып саналады.

Екіншісі, зерделік оқылым оқушы берілген материалды, не мәтінді бастан аяқ толық түсініп оқуы талап етіледі. Бұл жерде оқушыға қазіргі жаңарған білім беру мазмұны аясында қолданылып жүрген хикаят картасы, венн диаграммасы, уақиға тізбегі, т.т. тәсілдерді тиімді пайдалануға болады. Зерделілік оқылым кезінде қиын сөздер, қажетті оқиғаларды символдық белгілер арқылы белгілеп, соған оқушының назарын аударуға болады.

Үшіншісі - ізденімдік оқылым. Бұл РISA халықаралық зерттеулері аясында қолданып жүрген әдіс-тәсілдерге көбірек сүйенуге мүмкіндік береді. Оқушы өізне керекті фактіні, хабарды, сілтемені іздеп тауып, пайдалана білу. Бұл жерде көбінесе, оқушыдан көз жүгіртіп оқу талап етіледі. Оқушы өзіне қажетті материалды сызба, графикалық органайзерлердің көмегімен тауып алады. Бұл оқушыда ізденімпаздық қасиеттерді дамытады, оқушының назарын негізгі материалдарға бірден көңіл аударуды көздейді.

Төртіншісі – көрсетімдік оқылым. Оқушы мәтінді тұтас оқып шыққаннан кейін оны абзацтарға бөліп, тақырыпша қояды, негізгі ойларды анықтайды. Бұл жерде оқушы мәтінмен жұмыс істеп үйренеді, мазмұнды ашатын негізгі ойларды, негізгі ойды ашатын сөйлемді, негізгі сөйлемді көрсететін кілтті сөзді табады

Бесіншісі – аналитикалық оқылым. Бұл жерде мәтіннен гөрі мәтінді құрап тұрған тілдік единицаларға, формаларға назар аудара отырып, талдау жасау және оқу. Таңбалық және мағыналық ерекшеліктеріне қарай оқылымның екі жағы болады десек, аналитикалық оқылым техникалық жағына баса назар аударады [3;99]. Оқылым кезінде тілдік дағдыларға тән ерекшеліктерді «Прожектор моделі» арқылы үйрету сөзді «шешуге», не мәнмәтіннен болмаса сөйлемнің құрылысынан ол сөзді түсінуге немесе осының алдындағы білімнің негізінде сөз формасын немесе дыбысталуын тануға ынталанады. Прожектор моделі оқылымға үйретудің фонетикалық әдісіне, грамматиканы білуге, сөздерді анықтау және символдарды білуге, мазмұнды білуге жүйелі түрде жетелейді. Фонетикалық әдіс сөздердің артикуляциялық айтылуына баса назар аударады, сол арқылы грамматиканы танып-біледі.

Оқылымды біз әдетте екі түрлі жолмен жүзеге асырамыз: іштей оқу, дауыстап оқу. Іштей оқу – көз жүгіртіп оқу, Дауыстап оқу – мәнерлеп оқу.

Оқылымды жақсарту оны жүзеге асыру үшін таңдалынып алынған әдіс-тәсілдерге тікелей байланысты. Кейбір ғалымдар шет тілін үйрету кезінде оқылымды үйрету аясында оқушылардың оқыған мәтінді түсінуін жақсарту мақсатында тиімді оқылым әдіс-тәсілдерін үйретуге болатынына назар аударады. Вендэн (1985) оқылым әдіс-тәсілдерінің оқушыларға білім алу үшін жауапкершілікті өздеріне алып, осыған байланысты мәселелерді шешуіне көмектеседі деген тұжырым жасады [1;16].

Осы тұрғыдан алып қарағанда ойын технологиясының элементтерін, қарлы кесек, қай сөз жоқ, «оқуға саяхат», swot талдау, диалог құрастыру, төрт сөйлем, ПОПС, , болжау жасау, аудиовидео құралдары арқылы миға шабуыл тәсілдерін өте тиімді пайдалануға болады және осы өз тәжірибемде қолданудамын. Әркім өз тәжірибесі арқылы оқылым мақсатына қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Оқушыға кез келген мәтінді бергенде оған қойылатын басты талап яғни, бейтаныс сөздердің тек 2 %-ды ғана құрауын мұғалім қадағалау керек. Өкінішке орай, жаңа оқу бағдарламасы бойынша құрастырылған оқулықтардағы мәтін көлемі үлкен болғандықтан, бұл жағдайдан шығудың амалын жасаймын. Мәселен, оқушы әдеттегідей бейтаныс сөздерге емес, таныс сөздерге назар аудара отырып, мәтіннің негізгі ойын түсінуге тырысу керектігіне көңіл аударамын. Себебі оқылым үдерісі кезінде мұғалімнің оқушы әрекетін дұрыс ұйымдастыруы аса маңызды деп ойлаймын. Оқылым кезінде кіріспе, тексеру стратегиясы, өз бетінше оқылым, мәтінге қайта оралу, мәтінге жауап беру кезеңдерін жоспарлауды іске асырып отырамын. Мысалы,  кіріспе кезеңінде оқушыларға мақсаттарды нақты белгілеп, негізгі сөздерге көңіл аудартамын. Әдіс-тәсілдерді іріктеу кезеңінде оқушылар білетін немесе жаңа әдіс-тәсілдердің көмегімен жаңа сөздермен жұмыс жасауға тырысамын. (ойын) Оқылым кезеңінде өз бетінше оқу да маңызды орын алады. Бұл кезеңде оқушының жеке оқуына мүмкіндік беремін. Әр оқушының білімін тереңдету үшін қосымша сұрақтар құрастырады. Мәтінге оралу кезеңінде алынған әдіс-тәсілдерді қайтадан қарап шығып, оны жетілдіре алады. Мәтінді талдау кезінде оқушы өзінің пікірін жеткізуге мүмкіндік алады.

5. Оқылым дағдысын дамытуға бағытталған әдістер

Оқылым дағдысын дамытуда қолданылатын әдістер әр түрлі, бірақ негізгі мақсат — оқушының мәтінді түсініп, талдап, әсерлі оқи білуін қамтамасыз ету. Кейбір әдістер мыналар:

1. Кейіпкерлерді талдау: Оқушы мәтіндегі кейіпкерлерді танып, олардың мінезін, әрекеттерін түсініп, осы арқылы мәтіннің негізгі идеясын ашады.

2. Мәтін бойынша сұрақтар құрастыру: Оқушы мәтінді оқып болған соң, мәтін бойынша сұрақтар құрастырып, сол сұрақтарға жауап береді. Бұл әдіс оқушының мәтінді түсіну деңгейін арттырады.

3. Әңгіме құрастыру: Оқылған мәтіннен кейін оқушы өз ойларын еркін түрде жазып немесе айтып шығуы керек. Бұл әдіс шығармашылық қабілетті дамытады.

4. Қысқаша мазмұндама жазу: Оқушы мәтіннің қысқаша мазмұнын жазып, басты ойларды анықтауға тырысады. Бұл әдіс мәтінді тереңірек түсінуге көмектеседі.

5. Мәтін бойынша пікірталас ұйымдастыру: Оқушылар бір-бірімен мәтін бойынша пікірталас жүргізеді. Бұл әдіс сыни ойлауды дамытуға ықпал етеді.

6. Рефлексия әдісі: Оқушылар өздерінің оқу тәжірибелері туралы пікірлерін айтады. Бұл әдіс оқушының оқу процесін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.

7. Жеке және топтық жұмыс: Оқушылар жеке немесе топ болып мәтінді талдайды, ол өз кезегінде оқудың тереңдігін арттырады және пікір алмасуға мүмкіндік береді.

Әдістер:

1. «Цифрлық талдау» әдісі

Оқушылар оқылым мәтінімен жұмыс жасайды. Мәтінде қолданылған сандарды жазып алып, талдау жасайды.

2. «Жылдар сөйлейді» әдісі

Оқушылар оқылым мәтінімен жұмыс жасайды. Оқылым мәтініндегі жылдарды дәптерлеріне жазып алып, анықтамасын жазады.

3. «Жоғалған сөздер » әдісі

Оқушылар оқылым мәтінімен талдау жасайды. Оқылым мәтініндегі кілт сөздерді алып тастап, оқушыға орнына қоюға мүмкіндік береді.

4. «Глоссарий» әдісі

Оқушылар оқылым мәтінімен талдау жасайды. Оқылым мәтінінен кілт сөздерді анықтап, сол сөздердің анықтамасын жазады.

«Үш жақты күнделік толтыру»

Жүзеге асыру қадамдары:

1-қадам: Сабақ тақырыбы айтылады, оқылатын мәтін таныстырылады.

2-қадам: Мәтінді оқу барысында әрқайсысы жеке күнделік толтырады.

3-қадам: Жұмыс нәтижесін жұпта, топта талқылау.

Күнделік сол жақтан бастап толтырылады.

Мәтіннен ерекше әсер еткен немесе ой салған дәйексөз келтіру	Жеке түсінік беру: осы дәйексөзді жазуға не мәжбүр етті? Қандай ой тудырды? Осыған байланысты қандай сұрақ туды?	«Мұғалімге хат» - сұрақтар

Бұл әдістер оқушыларға тек оқылым дағдысын ғана емес, сондай-ақ өз ойларын дұрыс білдіру, талдау жасау дағдыларын да дамытуға ықпал етеді.

6. Айтылым дағдысы

Айтылым – ауызша вербалды қарым-қатынас арқылы жүзеге асырылатын тілдік әрекеттің өнімді түрі, яғни айтылым әр адамның жеке өнімі. Айтылым арқылы сол айтушы адамның білімі, түсінгендігі яғни әлеуеті(потенциал) көрініс табады.

Айтылым дағдысы – бұл адамды сөйлеу барысында өз ойларын нақты, түсінікті және тиімді түрде жеткізе білу қабілеті. Бұл дағды ауызша коммуникацияны қалыптастыруға байланысты, яғни сөйлесу, пікір алмасу, ақпарат беру, сұрақтарға жауап беру сияқты әрекеттерді қамтиды.

Айтылым дағдысының маңызы өте зор, себебі ол адамның қоғамдық өмірде тиімді қарым-қатынас жасауына мүмкіндік береді. Бұл дағдыны дамыту үшін бірнеше маңызды аспектілерге назар аудару қажет:

1. Сөздік қор: Сөйлеуде сөздердің дұрыс және тиімді қолданылуы үшін сөздік қорды үнемі кеңейтіп отыру қажет.

2. Дыбыстық дағды: Сөйлеуде дыбыстарды дұрыс айту, сөздерді анық және түсінікті етіп айту дағдыларын дамыту.

3. Грамматикалық дағды: Тілдің грамматикалық ережелерін дұрыс пайдалану арқылы сөйлеуде қателіктерді болдырмау.

4. Риторикалық дағды: Әр түрлі аудиториялармен қарым-қатынас кезінде сөздер мен сөйлемдерді нақты әрі түсінікті түрде құру.

5. Тынымсыз сөйлеу дағдысы: Адамның сөйлеген сөзі логикалық және жүйелі болуы тиіс. Әрбір сөйлеу барысында пікірдің бірізділігі мен дәлдігі сақталуы керек.

Айтылым дағдысын дамытуға бағытталған әдістерді қолдану арқылы адамның коммуникативті қабілеттері нығайып, қоғамдық ортада өзін сенімді сезінуіне көмектеседі.

Мазмұны: Ауызша сөйлеу, пікір білдіру, сұрақ қою.

Дамытудың жолдары:

• Топтық пікірталастарға қатысу.

• Диалогтар мен рөлдік ойындар өткізу.

• Сөйлеу жаттығулары мен сөздік қорды кеңейту.

7,8. Айтылым дағдысын дамытуға бағытталған әдістер

Айтылым дағдысын дамыту үшін қолданылатын әдістердің бірнеше түрі бар. Олар оқушылардың сөйлеу дағдысын жетілдіруге және тілдік шығармашылықтарын арттыруға бағытталған. Міне, айтылым дағдысын дамытуға арналған кейбір әдістер:

1. Рөлдік ойындар: Оқушыларға түрлі рөлдер мен жағдайларды беру арқылы сөйлеу дағдысын дамыту. Бұл әдіс олардың коммуникативті қабілеттерін арттырады және өз ойларын еркін жеткізуге мүмкіндік береді.

2. Топтық пікірталастар: Топ ішінде тақырып бойынша пікірталас ұйымдастыру арқылы оқушылардың ойларын жүйелі түрде жеткізу дағдысын дамыту. Бұл әдіс тыңдау және сөйлеу қабілеттерін бірдей жақсартады.

3. Жаттығулар мен диалогтар: Оқушыларға белгілі бір жағдайларға байланысты диалогтар құрастыруды немесе жаттығулар орындауды ұсыну. Бұл олардың сөйлеу мен тыңдау дағдысын шыңдайды.

4. Құрылымды сұрақтар қою: Оқушыларға сұрақтарды дұрыс, құрылымды түрде қоюды үйрету. Сұрақтардың түрлері мен мағынасына сәйкес жауап беруді үйрену олардың сөйлеу шеберліктерін дамытады.

5. Суреттер немесе бейнемазмұн арқылы сөйлеу: Суреттер немесе бейнемазмұн беріп, оқушыларға солардың негізінде өз ойларын жеткізуге мүмкіндік жасау. Бұл әдіс тілдік кедергілерді жеңуге және сөздік қорды кеңейтуге көмектеседі.

6. Тілдік ситуациялар жасау: Тілдік ситуацияларды, яғни күнделікті өмірде кездесетін жағдайларды модельдеу арқылы оқушылардың табиғи сөйлеу дағдыларын дамыту.

7. Шығармашылық тапсырмалар: Оқушыларға түрлі шығармашылық тапсырмалар беріп, оларды сол тақырыпта сөйлету. Мысалы, ертегі айту, эссе немесе пікір жазу.

Әдістер:

1. «Төрттік» әдісі.

Әдіс бойынша оқушыларға арнайы кесте таратылады. Сол кестені толтыра отырып, оқушылар бірнеше сұрақтарға жауап береді.

2. «Сұрақтар» әдісі.

Оқушыларға арнайы мәтіндер таратылады. Мәтінді оқығаннан кейін арнайы сұрақтар құрап, жұбына қояды.

3. «Жатқа айт» әдісі.

Оқушылар өлеңді жатқа айтады.

4. «Ой қозғау » әдісі

Оқушыларға тақырыпқа қатысты сұрақтар қойылады. Жауап береді.

Бұл әдістер оқушылардың сөздік қорын кеңейтіп, өз пікірін дұрыс әрі еркін білдіруге дағдыландырады.

9,10 . Жазылым дағдысы

Жазылым - төрт дағдының ішінде оқушының нәтиже көрсететін, мұғалімнің өнім алатын дағдысы болып табылады. Жазылым продуктивті дағдылар қатарына жатады. Яғни, продуктивті дағды дегеніміз тілді қолданып сөйлеу немесе жазу. Қарапайым тілмен айтқанда, жазылым хабарды қағаз бетіне түсіруді қамтамасыз етеді.

Жазылым дағдысы – бұл жазбаша түрде өз ойларын жеткізу қабілеті. Жазылым дағдысын дамыту үшін қолданылатын әдістердің бірнеше түрін ұсынамын:

1. Күнделікті жазу:

• Күн сайын белгілі бір тақырыпта қысқа жазбалар жазу. Мысалы, «Күнің қалай өтті?» немесе «Бүгін не үйрендің?» деген сұрақтарға жауап жазу.

2. Жазба күнделігі жүргізу:

• Әр күні немесе аптасына бір рет өз ойларыңды, сезімдеріңді, немесе күнделікті өмірде орын алған маңызды оқиғаларды жазу. Бұл жазылымды тұрақты дамытуға мүмкіндік береді.

3. Қысқаша мазмұндау:

• Тыңдалған мәтінді немесе оқыған кітапты қысқаша мазмұндап жазу. Бұл да жазылымды жақсартуға және мәтінді жүйелі түрде беруге көмектеседі.

4. Тақырыптық эсселер жазу:

• Белгілі бір тақырып бойынша эссе жазу. Тақырыпты терең зерттеп, аргументтер келтіріп, қорытынды жасау қажет. Бұл әдіс жазылымда логикалық ойлау мен құрылымдық дағдыларды дамытуға ықпал етеді.

5. Жоспар құру:

• Жазу алдында жоспар жасау. Мәтінді құрылымға салып, әрбір бөлімде не жазатыныңды анықтап алу. Бұл жазудың айқын әрі түсінікті болуына септігін тигізеді.

6. Қателіктерді түзету:

• Жазылған мәтіндердегі грамматикалық, орфографиялық қателіктерді түзету. Бұл әдіс жазылымды дамытуда маңызды роль атқарады, себебі ол жазуға деген сауаттылықты арттырады.

7. Біріктірілген тапсырмалар:

• Оқу және жазу дағдыларын біріктіру. Мысалы, бір мәтінді оқу, содан кейін сол мәтін бойынша пікір немесе талдау жазу.

8. Әр түрлі жанрлар бойынша жазу:

• Әр түрлі жанрларда жазу (эссе, хат, пікір, баяндама, шығарма). Әртүрлі жанрлар бойынша жазу жазылым дағдысын дамытып, түрлі мәтін түрлерінде өз ойларын дәл және нақты білдіруді үйретеді.

9. Жазылым бойынша кері байланыс алу:

• Жазған мәтіндерге кері байланыс алу, мысалы, мұғалімнен немесе сыныптастардан. Бұл өз жазбаңды жақсартуға мүмкіндік береді.

10. Тапсырмаларды орындау:

• Әртүрлі жазба тапсырмаларын орындау, мысалы, анықтамалық, сипаттамалық немесе түсіндірмелік жазба жасау.

Жазылым дағдысын дамыту үшін үздіксіз жаттығулар мен кері байланыс алу өте маңызды. Бұл әдістер оқушының жазба стилін, тілін, ойлау қабілетін және шығармашылық қиялын жақсартуға көмектеседі.

Мазмұны: Жазбаша мәтіндер дайындау, ойды жеткізу.

Дамытудың жолдары:

• Эссе, хат, күнделік жазу.

• Жазбаша жұмыстарды редакциялау, түзету.

• Жазылған мәтіндерді талдау, конструкция мен стильді зерттеу.

Әдістер:

1. «Хат жазысу»

Шәкірт пен ұстаз арасында терең байланыс орнатуға, түсіністікке, достық қарым-қатынасқа тәрбиелейді. Баланың креативті-шығармашылық мүмкіндіктерін ашады. Сабақ кезінде еркіндік пен сенім артқан хаттар тақырып аясында қалып қойып отырады, ал сабақтан тыс уақытта жазылған хаттар шәкірт көңіліндегі алаңдататын сұрақтар мен сабақ кезінде ашылмаған ойларды қамтиды.

Қарапайым қарым-қатынас хаттары уақыт өте келе мәнді де маңызды, сауатты пікір жазбалары ретінде қарастырылуы қамтылады. Сонымен қатар, мұндай хаттар – ұстаз тарапынан ой салу, бағдар беру, шәкірт тарапынан жарқын ойлар мен еркін пікірлерді тізетін «идеялар аралы» болып табылады.

2. «Топтық эссе» әдісі

Оқушылар берілген тақырыпқа байланысты топпен эссе жазады. Эссені бірнеше критерийлерге сүйеніп жазады.

1. Жоспар құру.

2. Аргумент келтіру.

3. Дәлел келтіру.

4. Тірек сөздерді анықтау.

3. «Қабырғадағы рөл» әдісі

Оқушылар қабарғадағы бірнеше суреттерге көңіл аударып, сол бойынша мәтін құрайды.

4. «Балық қаңқасы» әдісі

«Фишбоун» немесе «Балық қаңқасы»

Жүзеге асыру қадамдары:

1-қадам: Мәтінді әр оқушыға жеке оқу.

2-қадам: Оқу үрдісінде қаңқаның басына мәтін қарастырылатын проблема белгіленеді.

3-қадам: Жоғарғы «қосымша бұтақтарында» проблеманың себебі белгіленеді, төменгі «сүйекшелерінде» оқу барысында себепті нақтылайтын дәйектер жазылады.

4-қадам: Балықтың «құйрығына» қорытынды жазылады.

5-қадам: Жұпта, топта жұмысты талқылау.

6-қадам: Топ жұмысын аудиторияда презентациялау.

Себептері

Қорытынды

Мәселе

Дәйектері

3. Тілдік дағдыларды дамытуға бағытталған тапсырмалар

11. Тыңдалым дағдысын дамытуға бағытталған тапсырмалар

Тыңдалым дағдысын дамытуға арналған тапсырмалар өте маңызды, өйткені бұл дағды тілдің дұрыс түсінілуіне, сөйлеу қабілетін жетілдіруге көмектеседі. Міне, тыңдалым дағдысын дамытуға арналған бірнеше тапсырма үлгілері:

1. Тыңдаған мәтінге сұрақтар қойыңыз

Оқушыларға қысқа мәтін немесе диалог тыңдатыңыз, сосын сол мәтінге қатысты бірнеше сұрақтар қойыңыз. Мысалы:

• Мәтіннің негізгі тақырыбы қандай?

• Қандай кейіпкер бар? Оның сипаты қандай?

• Мәтінде не айтылған?

2. Тыңдаған мәтіннен негізгі ақпаратты бөліп алу

Тыңдалған мәтіннен маңызды ақпаратты табу тапсырмасы. Мысалы, оқушыларға белгілі бір кезеңге немесе оқиғаға қатысты ақпараттарды тапқызып, жазып алуды сұрау.

3. Кілт сөздер бойынша мәтінді түсіну

Оқушыларға мәтін тыңдатылғаннан кейін, мәтінде кездесетін негізгі кілт сөздерді тауып, олардың мағынасын түсіндіруді тапсырсаңыз болады.

4. Тыңдау және сол бойынша тапсырмалар орындау

Оқушыларға мәтінді тыңдаған соң, оның мазмұнына байланысты іс-әрекеттер жасау ұсынылады. Мысалы:

• Мәтінге байланысты сурет салу.

• Мәтіннің мазмұны бойынша қысқаша қорытынды жазу.

5. Тыңдаған мәтіннен жалғастыру

Оқушыларға мәтінді тыңдатқаннан кейін, оның соңын жалғастыруды немесе кейбір орындарын өз бетімен толықтыруды сұрау. Мысалы:

• Мәтін аяқталғаннан кейін “Не болады?” деген сұрақ қойып, өз ойларын айтуды сұрау.

6. Тыңдалым бойынша тізім құрастыру

Оқушыларға тыңдаған мәтіннің негізгі бөлімдерін немесе кезектілігін тізіп жазуды тапсырсаңыз, бұл олардың логикалық ойлау қабілетін дамытады.

7. Тыңдау және пікір айту

Тыңдаған мәтіннің мазмұнына немесе тақырыбына қатысты өз пікірін айту тапсырмасы. Оқушылар өз ойларын дәлелдермен қоса жеткізуі керек.

8. Қайталап тыңдау

Оқушыларға мәтінді бірнеше рет тыңдату арқылы олардың тыңдалым дағдыларын жақсарту. Әр тыңдаудан кейін бір нәрсені сұрау немесе түсінгенін тексеру.

№ 1,2,3 тыңдалым. «Дұрыс/бұрыс» әдісі 7 сынып

Тақырыбы: «Ұлы Жібек жолы»

Мақсаты: Оқушылардың мәтін мазмұнын меңгеру деңгейін анықтау.

Тапсырма: Мәтінді тыңдау барысында берілген ақпараттардың қайсысы дұрыс немесе бұрыс екенін белгілеңіз.

1 тыңдалым. Біздің заманымызға дейінгі ІІ ғасырдың ортасында Еуропа мен Азияны біріктірген Ұлы Жібек жолы пайда болды. Ұлы Жібек жолы – Қытай мен Еуропаны байланыстырған сауда жолы. Осы уақытқа дейін негізінен, «лазурит жолы», «нефрит жолы» және «құндыз жолындағы» сауда қызып тұрды. «Лазурит жолы» - Мысыр, Иран, Вавилон елдеріне Памир тауларында өндірілген лазурит тасы тасымалданған жол. «Нефрит жолымен» Қытай патшалары мен бай-шонжарларына арналып жасалатын зергерлік бұйымдарға қажетті гауһар тас, нефрит Қашқардан Қытайға тасымалданған. «Құндыз жолымен» бағалы аң терілері әртүрлі елдерге таралған.

2 тыңдалым. Біздің заманымызға деінгі І мыңжылдықтың ортасында «Дала жолы» іске қосылды. «Дала жолы» арқылы Қытай жібегі мен Иран кілемі жеткізіліп тұрды. Ұлы Жібек жолы Еуропа мен Азия елдерінің бір-біріменқарым-қатынас жасауына мүмкіндік туғызып, ондағы халықтарды біріктірді. Жолдың бұлай аталуына сауданың негізгі заты – Қытайдан шығарылған жібек мата себеп болды.

Еуропа мен Азияны біріктірген бұл жол адамзатты ғажайып жетістіктерге жеткізді. Дамыған елдердің саудамен айналасуына, ғылымның дамуына, дін мен мәдениеттің қалыптасуына ықпал етті.

3 тыңдалым. Ұлы Жібек жолы ежелгі Қазақстан жерімен де өткен. Ең неегізгі сауда жолы Сырдария, Талас, Шу, Іле арқылы Қытайға ұласқан. Жолдың ендігі бір бөлігі «Яқсарт», «Сейхун» деп аталған Сырдария, Орал (Жайық) өзендерін жағалап, ары қарай Қара теңіз маңы, Византия мен Батыс Еуропа жерлеріне дейін созылып жатты.

Жібек жолы Орталық Қазақстан далаларына, Сарыарқа мен Ертіске, Алтай мен Моңғолияға қарай жалғасты. Осы жолдардың бойында Испинджап, Усбаникент, Отырар, Түркістан, Тараз, Сауран, Сығанақ, Сарайшық, Жаңакент сияқты ірі қалалар болған. Бұл қалалардың өркендеуіне Ұлы Жібек жолының тигізген әсері мол.

Ақпарат	Дұрыс +	Қате -
І бөлім
Ұлы Жібек жолы –Қытай мен Еуропаны байланыстырған сауда жолы	+	-
Гауһар тас, нефрит Қашқардан Қазақстанға тасымалданған		+
«Құндыз жолымен» бағалы тастар әр түрлі елдерге таралған	+
ІІ бөлім
Біздің заманымызға дейінгі ІІ мыңжылдықтың ортасында «Дала жолы» іске қосылды.		+
Жолдың бұлай аталуына сауданың негізгі заты –Қытайдан шығарылған жібек мата себеп болды	+
Жібек жолы Еуропа мен Азияны біріктірген	+
ІІІ бөлім
Ұлы Жібек жолы ежелгі Қазақстан жерімен де өткен.	+
Негізгі сауда жолдары Есіл, Ертіс, Еділ арқылы Қытайға ұласқан.		+
Ұлы Жібек жолы арқылы Отырар, Түркістан, Тараз, Сауран сияқты ірі қалалар өркендеді.	+

тыңдалым. 8 сынып.

Тақырыбы: «Қазақ операсы»

Мақсаты: Оқушылардың мәтін мазмұнын меңгеру арқылы тестік тапсырмаларды орындау деңгейлерін анықтау.

Қазақстанда екі опера және балет театры бар. Біріншісі – Абай атындағы қазақ мемлекеттік академиялық опера және балет театры. Ол театр 1934 жылы 13 қаңтарда ашылып, өз репертуарын Мұхтар Әуезовтың либреттосына жазылған «Айман-Шолпан» музыкалық спектаклінен бастады. 1945 жылы театрға Абай есімі беріліп, «Амангелді» қойылымы көрсетілді.

Екіншісі - «Астана-Опера» Мемлекеттік опера және балет театры. Бұл театр тікелей Елбасының бастамасымен бой көтерген. Театрда тұңғыш рет Мұқан Төлебаевтың «Біржан-Сара» спектаклі қойылды. «Астана-Опера» театрының директоры болып Төлеген Мұхамеджанов тағайындалды. «Астана-Опера» залына 1250 көрермен сияды. Оның партері 450 көрерменге арналып жасалған.

1. Қазақстанда неше опера және балет театры бар?

1. 2

2. 3

3. 4

4. 5

5. 1

2. Абай атындағы опера және балет театры қай жылы ашылды?

1. 1933 жылы

2. 1932 жылы

3. 1934 жылы

4. 1935 жылы

5. 1945 жылы

3. 1945 жылы театрға кімнің есімі берілді?

1. Абай

2. Ыбырай

3. Мұхтар

4. Ахмет

5. Біржан

4. «Астана Опера» театрында алғаш рет қойылған спектакль?

1. «Айман-Шолпан»

2. «Қыз Жібек»

3. «Біржан-Сара»

4. «Абай»

5. «Қарагөз»

5. «Астана Опера» залына қанша көрермен сыяды?

1. 1200

2. 1220

3. 1300

4. 1250

5. 1350

Осындай тапсырмалар оқушылардың тыңдалым дағдыларын тиімді түрде дамытуға көмектеседі.

12. Оқылым дағдысын дамытуға бағытталған тапсырмалар.

Оқылым дағдысын дамытуға арналған тапсырмалар әртүрлі деңгейлерде және мақсаттарға сай болуы мүмкін. Міне, олардың кейбір мысалдары:

1. Мазмұнды түсіну тапсырмалары

• Мазмұнды оқып, сұрақтарға жауап беріңіз: Оқушыға мәтін беріледі, ал ол мәтінді оқып, кейін сол бойынша сұрақтарға жауап береді.

• Мысалы: «Бұл мәтіннің негізгі идеясы қандай?» немесе «Мәтінде айтылған басты оқиғаларды ретімен атап шығыңыз.»

2. Кілт сөздерді табу тапсырмалары

• Мәтіндегі маңызды сөздерді белгілеу: Оқушы мәтінді оқып, онда кездесетін негізгі кілт сөздерді немесе терминдерді табуы керек.

• Мысалы: «Оқып шыққан мәтіндегі бес маңызды сөзді немесе фразаны белгілеңіз.»

3. Мәтіннен ақпаратты нақты табу

• Мәтіннен нақты ақпаратты іздеу: Оқушыға мәтін беріледі, және оның ішінде белгілі бір ақпаратты табу тапсырмасы беріледі.

• Мысалы: «Мәтіннен белгілі бір тұлғаның туған күнін немесе оқиғаның уақытын табыңыз.»

4. Қысқаша мазмұн жазу

• Мәтіннің қысқаша мазмұнын жазу: Оқушы мәтінді оқып, сол мәтіннің қысқаша мазмұнын жазуы керек.

• Мысалы: «Оқылған мәтіннің негізгі ойларын 5 сөйлеммен сипаттаңыз.»

5. Сөздік қорды байыту тапсырмалары

• Белгісіз сөздерді анықтау: Оқушы жаңа сөздерді мәтіннен табу және олардың мағынасын түсіндіріп жазу керек.

• Мысалы: «Мәтіннен үш белгісіз сөзді тауып, олардың мағынасын түсіндіріңіз.»

6. Сәйкестендіру тапсырмалары

• Мәтіндегі негізгі идея мен бөлшектерді сәйкестендіру: Оқушы мәтіннің негізгі ойлары мен қосымша мәліметтерді сәйкестендіру керек.

• Мысалы: «Мәтіннің әрбір бөлігін негізгі идеямен сәйкестендіріңіз.»

7. Синопсис жасау тапсырмалары

• Мәтінді түйіндеу: Оқушы мәтіннің әр бөлігіне қысқаша шолу жасап, жалпы қорытынды жасауы керек.

• Мысалы: «Мәтінді оқып, әр бөлімнің басты идеясын жазып шығыңыз.»

8. Көркемдік тіл мен стильді талдау

• Мәтіндегі көркем сөздерді талдау: Оқушы мәтіннен көркем сөздерді, метафоралар мен бейнелі сөздерді тауып, олардың мағынасын түсіндіруі керек.

• Мысалы: «Мәтіндегі метафораларды тауып, олардың мағынасын түсіндіріңіз.»

9. Кейіпкерлерді талдау

• Кейіпкерлердің сипаттамасын беру: Оқушы мәтіндегі кейіпкерлерді сипаттап, олардың әрекеттерін түсіндіруі керек.

• Мысалы: «Мәтіндегі басты кейіпкердің мінез-құлқын сипаттаңыз.»

Дегелеңдегі жарылыс

-Айтуар! Айтуар! Ананы қара! Дегелең жақтан саңырауқұлақ шықты. Қара! Қарасаңшы! Саңырауқұлақтың үлкені-ай! Қып-қызыл от...Жалын...Күннен де жарық...Қара, қара деймін! Күн көрінбей қалды. О-охо-хо! Қызыл күн...Қызыл күн шықты...- деп Қажымұрат жартасқа жабыса айғайлайды. Бірақ мен жартас қуысына кіріп, қорыққаннан көзімді тарс жұмып, жер бауырлап жата бердім. Тұла бойым дірілдеп, менімен бірге бүйірімдегі қара жер де солқылдады. Маңайды дүріл басып, бетті жалын жалап, төңіректі жай отындай сәуле шарпыды. Шілде айының аптабынан да ыстық, күшті дауыл тұрды. ...Сол жылы күзде үздік оқитын Қажымұрат мектепке келмеді. Соқыр болып қалған оны әке-шешесі Алматыда емдетуге көшіп кетіпті.

1. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап бер.

1. Қара жер қандай күйге енді?

А) Жылады

Ә) Солқылдады

Б) Қайғырды

В) Еңіреді

Дұрыс жауабы: B) Солқылдады

2. Жартас қуысына тығылған баланың аты кім?

А) Қажымұрат

Ә) Айтуған

Б) Алпамыс

В) Айтуар

Дұрыс жауабы: D)Айтуар

3. Төңіректі қандай сәуле шарпыды?

_____________________________

р\с	Мәтін	Иә	Жоқ
1	Қажымұрат өзінің соқыр болып қалғанына кінәлі ме?
2	Айтуарды қорқақ деп санайсыз ба?
3	Сәуле мен дауылдың ортасында байланыс бар ма?

4. Сізше, Қажымұраттың сауығуына мүмкіндігі бар ма? Жауабыңызды дәлелмен келтіріңіз.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Қазіргі таңда атом станцияларының салынуына сіздің көзқарасыңыз қандай?

«Топтық тергеу» әдісі бойынша мәтінмен жұмыс

Оқушылар төрт топқа бөлінеді. Әр топқа тапсырмалар беріледі:

1- топ. Баяндап берушілер: мәтінді оқып, мазмұнын өз көзқарастарын қосып баяндау.

2- топ. Ақындар: Мәтін мазмұнын ашатын 5 жол өлең дайындайды.

3-топ. Тергеушілер: Мәтән мазмұны бойынша проблемалық сұрақтар дайындап қарсы топтарға ой тастайды.

4- топ. Бейнелеуші- суретшілер: Мәтін мазмұны бойынша сурет салады.

5- топ. Дәнекершілер. Әңгіме оқиғасын бүгінгі өмірмен байланыстырады

Аналық екі бетінен алма кезек сүйіп, өн бойыма аналықтың бір қайталанбас ғажап нұрын құйды. Жер ортасы жасқа жақындаса да, өңін бермеген, келбетті әрі қайратты әйел менің бала кезімде қандай болса, қазір де сол қалпынан таймағандай әсер қалдырды. Тана көзінің айналасын өрмекшінің торындай майда сызықтар торлағанымен, жанарының оты әлі сөнбеген, жарасымды қараспен сәуле шашады. Күлгенде шашау шықпай тізілген аппақ шағала тістері көрінеді де, екі бетінен лыпып қан жүгіріп, бармақ батырғандай пайда болған шұңқырға ұйи іркіледі. Кеудесі шалқақ, қаздиған тіп - тік денесін еркін игеріп қимылдайды да, текті жердің тентек қызындай өзгеше сылқым жүріспен былқ - сылқ адымдайды екен. Бала кезде байқамаппын, аналық ертектер мен халық жырларында суреттелетін қазақ қыздарының ең ақырғы, ең аяулы сарқыншағы секілді, осы әзірде ғана эпостарды бұзып шығып, бүгінгі өмірімізге, бүгінгі ұрпаққа жалт етіп бір көрінгелі, көңілдеріне қаяу салғалы, қазақ қыздарының ең асыл қылық мінездерін көрсеткелі келген сықылданды. Мен енді ғана әкемнің осы кісіге не себептен қызыққанын білдім, әрі әке қылығын кешіре құптадым да.

Осы тапсырмалар оқушылардың оқылым дағдысын жақсартып, мәтінмен жұмыс істеу дағдыларын дамытуға көмектеседі.

13. Айтылым дағдысын дамытуға бағытталған тапсырмалар

Айтылым дағдысын дамытуға арналған тапсырмалардың бірнеше түрі бар. Міне, солардың кейбірі:

1. Тақырып бойынша еркін әңгіме:

• Оқушыға белгілі бір тақырып беріледі (мысалы, «Менің сүйікті кітабым», «Қала мен ауылдың айырмашылығы», «Менің достарым»). Оқушы сол тақырыпқа қатысты өз ойларын еркін айтып береді. Бұл тапсырма сөйлеу қабілетін жетілдіреді.

2. Диалог құрастыру:

• Оқушыларға екі немесе бірнеше адамның арасында болатын диалог құрастыру тапсырмасы беріледі. Мысалы, «Мектепте жаңа сабақ жайлы сөйлесіңіздер» немесе «Дүкенге барып, өнімдер туралы сұрау жасаңыздар». Диалог құрылымын дұрыс құру, тілдік қорды кеңейтуге көмектеседі.

3. Рөлдік ойындар:

• Оқушыларға түрлі рөлдер беріліп, сол рөлдерді орындау ұсынылады. Мысалы, «Дәрігер мен науқас», «Мұғалім мен оқушы», «Турист пен гид» және т.б. Бұл тапсырма тілдік жағынан өзін-өзі көрсетуге және сөйлеу дағдысын жақсартуға мүмкіндік береді.

4. Жаңалықтар айтып беру:

• Оқушылар күнделікті немесе соңғы жаңалықтарды айтып беруге шақырылады. Мысалы, «Қаладағы соңғы оқиға» немесе «Әлемдегі қызықты жаңалықтар». Бұл тапсырма студенттерді өз ойларын жүйелі түрде айтуға дағдыландырады.

5. Суретке қарап әңгімелеу:

• Оқушыларға белгілі бір сурет немесе фотосурет көрсетіледі, содан кейін олар сол сурет бойынша әңгіме құрастырады. Бұл тапсырма сөздерді дұрыс таңдап, көрнекі заттарды сипаттауға көмектеседі.

6. Сұрақтарға жауап беру:

• Оқушыларға белгілі бір тақырыпқа қатысты сұрақтар қойылады, және олар сол сұрақтарға толық, жүйелі жауап беруі керек. Мысалы: «Сенің ең жақсы көретін фильмің қандай?» немесе «Қай елге барғың келеді?». Бұл жаттығу сөйлеу қабілетін нығайтады.

7. Қысқа баяндамалар жасау:

• Оқушыларға бір тақырыпты таңдап, сол тақырып бойынша қысқаша баяндамалар жасау тапсырмасы беріледі. Бұл оларды нақты әрі анық сөйлеуге үйретеді.

8. Пікірталас (дебат):

• Тақырып бойынша екі топ құрылып, пікірталас жүргізіледі. Әр топ өз ұстанымын қорғап, қарсы тараптың пікірлеріне жауап беруі керек. Бұл тапсырма оқушыларды тез ойлап, өз пікірін дәлелдеп айтуға үйретеді.

9. Таспа тыңдау және жауап беру:

• Оқушыларға аудио немесе бейнемазмұн тыңдалып, оған қатысты сұрақтар қойылады. Оқушы тыңдаған мәтінге қатысты өз пікірін айтып, сұрақтарға жауап береді.

Бұл тапсырмалар оқушылардың айтылым дағдысын дамытып, тілде еркін және анық сөйлеуге көмектеседі.

14. Жазылым дағдысын дамытуға бағытталған тапсырмалар.

Жазылым дағдысын дамытуға арналған тапсырмалар оқушылардың ойлау қабілетін, шығармашылықтарын және тілін жақсартуға көмектеседі. Міне, жазылым дағдысын дамытуға арналған бірнеше тапсырма түрлері:

1. Күнделік жазу

Оқушыларға күнделікті қысқаша күнделік жазу тапсырмасы беріледі. Мысалы, әр күнде не істегенін, қандай оқиғалар болғанын сипаттап жазу. Бұл тапсырма жазу дағдысын дамытып, тілін жетілдіреді.

2. Суретке қарап жазу

Оқушыларға түрлі суреттер көрсетіп, сол суретке байланысты әңгіме немесе сипаттама жазуды сұрау. Бұл тапсырма оқушылардың қиялын дамытып, сөздік қорын кеңейтеді.

3. Қысқа эссе жазу

Белгілі бір тақырып бойынша қысқаша эссе жазу тапсырмасы. Мысалы, «Менің сүйікті күнім», «Менің армандарым» сияқты тақырыптарда эссе жаздыру. Бұл жазылымды дамытуға арналған өте тиімді тапсырма.

4. Қателіктерді түзету

Оқушыларға алдын ала жазылған мәтін беріледі, онда қателіктер бар. Олар бұл мәтінді оқып, грамматикалық немесе орфографиялық қателіктерді түзетуі қажет. Бұл тапсырма олардың тіл білімін тереңдетеді.

5. Өз пікірін білдіру

Оқушыларға белгілі бір мәселеге немесе тақырыпқа қатысты өз пікірін жазбаша түрде жеткізу тапсырмасы беріледі. Мысалы, «Кітап оқудың пайдасы», «Жаңа технологиялар мен қоғам» тақырыптары бойынша өз пікірін жазу.

6. Тақырып бойынша жоспар құру

Оқушыларға белгілі бір тақырып бойынша жазу үшін алдын ала жоспар құруды тапсырсаңыз болады. Мысалы:

• Тақырыпты таңдау.

• Негізгі идеялар мен деректерді жинау.

• Әр бөлімге қатысты қысқаша түсініктемелер жазу.

Бұл тапсырма оқушылардың логикалық ойлауын дамытады және құрылымды жазу дағдыларын жетілдіреді.

7. Әңгіме жазу

Оқушыларға қызықты тақырып бойынша шағын әңгіме немесе оқиға жазуды тапсырсаңыз болады. Мысалы, «Менің достарыммен болған қызықты жағдай» деген сияқты тақырыптарда әңгіме жазу.

8. Пошта хабарламасы немесе ресми хат жазу

Оқушыларға ресми хат немесе пошта хабарламасын жазуды тапсырсаңыз, бұл олардың ресми тілде жазу дағдыларын дамытады. Мысалы, «Дүкеннен жоғалған затты қалай іздеуге болады?» немесе «Құттықтау хаты» тақырыптары.

9. Қысқаша ақпараттық мәтін жазу

Оқушыларға белгілі бір ақпаратты қысқа әрі нақты түрде жазуды тапсырсаңыз, бұл олардың жазу шеберлігін дамытады. Мысалы, белгілі бір адам, қала немесе оқиға туралы қысқаша ақпарат жазу.

10. Талқылау үшін сұрақтар жазу

Оқушыларға қандай да бір тақырып бойынша сұрақтар жазуды тапсырсаңыз, бұл олардың жазылым қабілетін дамытып қана қоймай, талқылауға да қатысуына мүмкіндік береді. Мысалы, «Қазіргі қоғамның негізгі проблемалары қандай?» деген сұрақтар жазу.

Бұл тапсырмалар жазылым дағдысын дамытып, оқушылардың тілдік сауаттылығын арттыруға көмектеседі.

8. Қорытынды

Қорыта келгенде, тілдік дағдыларды дамыту — білім беру жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Тіл үйрену процесі тек сөздік қорды арттыру ғана емес, сонымен қатар қарым-қатынас жасау, мәдени құндылықтарды түсіну және сыни ойлау қабілеттерін қалыптастыруды да қамтиды. Бұл әдістемелік құралда ұсынылған әдістер мен тәсілдер білім алушылардың тілдік дағдыларын дамытуда кеңінен қолданылып, тиімді нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Әдістемелік құралының негізгі мақсаты — тілдік дағдыларды дамыту барысында қолданылатын әртүрлі әдіс-тәсілдерді мұғалімдер мен оқытушыларға ұсынып, оларды оқу процесіне енгізу. Әдістердің әрқайсысы оқушының жеке ерекшеліктеріне, оның тіл үйрену деңгейіне, мақсаттары мен қажеттіліктеріне қарай таңдалып қолданылуы қажет.

Оқыту процесінде заманауи әдістер мен технологияларды қолдану, білім алушылардың мотивациясын арттырып, тіл үйренуді қызықты әрі тиімді ете алады. Әдіс-тәсілдердің әртүрлілігі мен икемділігі оқыту сапасын арттырып, оқушылардың тілдік дағдыларын барлық бағыттар бойынша дамытуға мүмкіндік береді. Сондықтан да, педагогтар мен оқытушылардың тіл үйрету әдістемелерін үнемі жаңартып, жетілдіруі маңызды.

Әдістемелік құралда ұсынылған әдістер мен тәсілдер, теория мен тәжірибені біріктіру арқылы тілдік дағдыларды дамытуда үлкен маңызға ие болып, оқыту үрдісінің сапасын арттырады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. 5 сыныпқа арналған Қазақ тілі оқулығы. Алматы «Атамұра» 2017 ж

2. 6 сыныптарға арналған қазақ тілі және әдебиеті оқулығы. Көкжиек-Горизонт 2018 ж

3. 8 сыныптарға арналған қазақ тілі және әдебиеті оқулығы. Көкжиек-Горизонт 2018 ж

4. 10 сыныптарға арналған қазақ тілі және әдебиеті оқулығы. Алматы «Мектеп» 2019 ж

5. 7 сыныптарға арналған қазақ тілі және әдебиеті оқулығы. Көкжиек-Горизонт 2018 ж

6. Ж. Адамбаева «Орыс мектептерінде қазақ тілін оқытудың кейбір мәселелері» 1993 ж

7. Қазақстан Республикасында 12 жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасы,2006 ж.

8. Ахметова, Р. (2014). Қазақ тілін оқытудың әдістемесі. Алматы: Қазақ университеті.

9. Қойшыбаева, Ш. (2016). Тіл білімінің теориясы мен әдістемесі. Астана: Фолиант.

10. Нұржанова, К. (2018). Тілдік дағдыларды дамытуға арналған жаңа әдіс-тәсілдер. Алматы: Мектеп.

11. Балақаев, М. (2002). Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы: Ғылым.

12. Жұмабекова, Ж. (2017). Оқытудың тиімді әдістері: Тәжірибелер мен нәтижелер. Астана: Білім.

13. Иманғалиева, Ж. (2015). Оқушылардың тілдік дағдыларын дамыту әдістері. Алматы: Жазушы.

14. Сүлейменова, А. (2019). Тіл үйретудегі әдістемелік стратегиялар. Шымкент: Отырар.

15. Барлыбаева, Г. (2013). Тіл үйретудің инновациялық әдістері. Алматы: Қазақ университеті

16.Қазақстан Республикасында орта білім мазмұнын жаңарту шеңберінде орыс тілді мектептердегі «Қазақ тілі» пәні бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы. Мұғалімге арналған нұсқаулық. Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы, 2016

17. Қазақстан Республикасында орта білім мазмұнын жаңарту шеңберінде орыс тілді мектептердегі «Қазақ тілі» пәні бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы. Мұғалімдердің біліктілігін арттыру бағдарламасы. Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы, 2016

18.  Оразбаева Ф. Тілдік қатынас. «Сөздік-Словарь» 2005