ВЕБ-ТЕХНОЛОГИЯЛАР САБАҒЫНДА ФРИЛАНС ПЕН КӘСІПКЕРЛІККЕ БАҒЫТТАЛҒАН ОҚЫТУ

Рысбек Назерке Әділханқызы

Түркістан Ахмет Ясауи кәсіби колледжінің

арнайы пән оқытушысы

ТҮЙІНДЕМЕ

Веб-технологиялар сабағында фриланс пен кәсіпкерлікке бағытталған оқыту студенттерге өз жобаларын іске асыруға мүмкіндік береді. Қазақстандағы университеттер мен шетелдік платформалар арасында фриланс және ІТ кәсіпкерлік саласында табысты тәжірибелер бар. Мұндай оқыту моделдері студенттерге нарыққа бейімделуге және өз кәсібін бастауға қажетті дағдыларды береді. Қазақстанда бұл бағытта инновациялық бағдарламалар мен стартап-инкубация жобалары жүзеге асырылуда, ал халықаралық деңгейде Bootcamp және онлайн курстар арқылы студенттерге қысқа мерзімде қажетті дағдыларды меңгерту тәсілдері кеңінен қолданылуда.

Кілт сөздер: Веб-технологиялар, фриланс, кәсіпкерлік, оқыту әдістемелері, онлайн білім беру, IT стартаптары, практикалық оқыту.

КІРІСПЕ

Цифрландыру ғасырында веб-технологияларды меңгеру тек техникалық дағдыларды ғана емес, сонымен қатар бизнестің жаңа түрлерін, әсіресе фриланс пен кәсіпкерлікті дамытуға мүмкіндік береді. Веб-технологиялар сабағында фриланс пен кәсіпкерлікке бағытталған оқыту студенттерге өз жобаларын іске асыруға қажетті теориялық білім мен практикалық дағдыларды береді. Бұл мақалада веб-технологиялар курстарында кәсіпкерлік және фрилансқа бағытталған оқытудың маңызы мен қазіргі кезеңдегі жетістіктер қарастырылады.

Қазақстандағы тәжірибе

Astana IT University (AITU) – IT-кәсіпкерлік атты бакалавриат бағдарламасын іске қосқан. Бұл бағдарлама ІТ саласындағы технологиялық дағдыларды (веб-сайт әзірлеу негіздері, объектіге бағытталған бағдарламалау, т.б.) бизнес және кәсіпкерлік біліммен ұштастырып оқытады. Мақсаты – студенттерді өз стартапын іске қосуға қажет теориялық және практикалық қабілеттермен қаруландыру. Оқу жоспарына веб-бағдарламалау, жобаларды басқару, бизнес модельдерді құру, интеллектуалдық меншік құқығы, менеджмент және көшбасшылық секілді пәндер кіреді. Студенттер оқу барысында командада жұмыс істеу, бизнес-жоспар жасау бойынша тәжірибе алып, өндірістік практикадан өтеді. Бағдарлама соңында түлектер IT-жобалар менеджері, өнім менеджері, фриланс веб-әзірлеуші не өз стартапының негізін қалаушы сияқты әртүрлі ролдерді атқара алатын білікті маман болып шығуы көзделген. AITU сондай-ақ студенттердің кәсіпкерлік бастамаларын қолдау үшін жыл сайын iCode хакатоны, AITU Project Challenge және iTechpreneur Battle сияқты шараларды ұйымдастырады.

Nazarbayev University (NU) – арнайы «фрилансерлік веб-бағдарлама» болмаса да, технологиялық кәсіпкерлікті қолдау экожүйесімен танымал. 2018 жылдан бастап Назарбаев Университетінің NURIS инновациялық кластері студенттер мен жас кәсіпкерлерге арналған тегін стартап-инкубация бағдарламаларын өткізіп келеді. Мысалы, ABC Incubation бағдарламасы аясында бизнес-идеяларды дамытуға арналған демалыс күнгі интенсивтер (ABC Weekend) өткізіліп, үздік жобаларға 2 млн теңгеге дейін пре-сид қаржыландыру беріледі. Университеттің инженерлік және IT мамандықтарында жобалық тапсырмалар мен қорытынды жобалар талап етіледі; көптеген студенттер сол жобаларын шағын стартапқа айналдыруға тырысады. Университет жанындағы Astana Business Campus та инновациялық жобаларды коммерцияландыруға қолдау көрсетеді. Нәтижесінде NU түлектері арасынан миллиондық табысы бар сауықтыру тағамдары желісі сияқты стартаптар шыққан жағдайлар бар. Бұл – университеттің техникалық білімді бизнес дағдылармен ұштастыруының жемісті мысалы.

Халықаралық ақпараттық технологиялар университеті (IITU) – оқу бағдарламаларында ІТ және менеджмент пәндерін қатар ұсынады. Университет қабырғасында IITU Innovation Center жұмыс істейді, ол студенттердің кәсіпкерлік қабілеттерін дамытуға көмектесіп, идеядан прототипке дейін стартап жобаларын сүйемелдейді. Мысалы, осы орталықтың қолдауымен Tazalyk (қалдықтарды қайта өңдеушілер мен қоқыс өндірушілерді байланыстыратын сервис) және GlucoMed (қант деңгейін бақылайтын мобильді қосымша) сияқты студенттік стартап-прототиптер жасалды. Университетте Enactus секілді студенттік кәсіпкерлік ұйымдар белсенді, олар арқылы студенттер нарыққа бағытталған жобалар әзірлейді. IITU оқу үдерісінде де жобалық және практикалық әдістерді қолданады: бітіруші курс студенттері дипломдық жұмыс ретінде веб-қосымша немесе ІТ-жобаларды жасайды, кейбірі оны нарықта фрилансерлік жолмен ілгерілетеді. Бұл университетте фрилансқа қажет IT-құзыреттер мен бизнес негіздері қатар беріледі.

Қарағанды университеті (ҚарУ, Е.А.Бөкетов атындағы) – “IT-кәсіпкерлік және цифрлық экономика” атты білім бағдарламасын ұсынады. Бұл бағдарлама заманауи ақпараттық технологияларды қолдана отырып, экономикалық және кәсіпкерлік міндеттерді шеше алатын мамандарды дайындауға бағытталған. Оқу жоспары ІТ саласындағы пәндерді (бағдарламалау, ақпараттық жүйелер) экономика және кәсіпкерлік пәндерімен үйлестіреді. Студенттер веб-әзірлеу дағдыларын, деректер талдауын үйреніп қана қоймай, қатар стартапты басқару, цифрлық бизнес-модельдер құру, IT-жобалардың тиімділігін бағалау сияқты курстарды оқиды. Мұнда да білім алушылар портфолиоға арналған жобалар жасап, кейбірі оқу барысында-ақ фриланс жобаларды орындауға машықтанады. Бұл бағдарлама елімізде сұранысқа ие, нарыққа бейімделген IT-кәсіпкерлерін шығаруды көздейді.

Шетелдік бастамалар мысалдары

FreeCodeCamp (АҚШ, онлайн) – толықтай тегін веб-дағдылар оқу платформасы, онда өзіндік жүріп өтетін оқу жоспары мен практикалық жобалар арқылы веб-әзірлеуді үйретеді. FreeCodeCamp оқу бағдарламасы бірнеше сертификаттан тұрады, әрқайсысын алу үшін 5 жобаны аяқтау талап етіледі. Студенттер HTML, CSS, JavaScript, т.б. тілдерді интерактивті тапсырмалар арқылы меңгеріп, әр бөлім соңында веб-сайт немесе қолданба түріндегі жобаларды жасап шығады. Нәтижесінде түлектердің жеке портфолиосы қалыптасады. FreeCodeCamp қауымдастығы миллионнан астам адамды қамтиды және 2017 жылғы дерек бойынша платформа 1 миллион студент тартқан, 5 мыңнан астамын junior деңгейіндегі әзірлеуші жұмысқа орналастырған екен. Сондай-ақ 6 мыңдай тәжірибелі бағдарламашы осы арқылы біліктілігін арттырып, жақсы жұмысқа тұрғаны айтылған. FreeCodeCamp әдістемесі – өздігінен проблемалық оқыту (problem-based) және үлкен жаһандық peer-to-peer қауымдастықтың қолдауына сүйену: форумдар мен чатты арқылы студенттер бір-біріне көмектеседі. Мұнда фрилансерлікке бейім дағдылар – өз бетімен үйрену, нақты жобалармен жұмыс, портфолио жинау – тиімді қалыптасады.

Harvard CS50 (АҚШ) – Гарвард университетінің атақты “Кіріспе компьютерлік ғылымға” (CS50) курсы, бүгінде әлемнің түкпір-түкпірінде қолжетімді MOOC ретінде танымал. CS50 курсы студенттерге алгоритмдік ойлау және нақты проблемаларды шешу тәсілдерін үйретеді. Оқу мазмұны С, Python, JavaScript, SQL, HTML/CSS тілдерін қамтып, веб-бағдарламалау негіздерін де үйретеді. Ерекшелігі – барлық теория нақты өмірден алынған жобалық есептермен бекітіледі: мысалы, шифрлау, қаржы, ойындар тақырыбындағы практикалық есептер беріледі. Курстың кульминациясы – студент өз қалауынша финалдық жоба жасап, оны курстың соңында CS50 Fair көрмесінде ұсынады. Бұл жобалар көбіне веб-қосымша, мобильді қолданба немесе басқа инновациялық шешім болып келеді. CS50 оқыту әдістемесі проблемалық оқытуға және жобалық жұмысқа негізделген, сондай-ақ студенттер арасында өзара көмек мәдениеті қалыптасқан (курста жүздеген тәлімгер-студенттер қатысады). Курстың танымалдылығы өте жоғары: Гарвард кампусында ең көп студент саналатын курс (әр жылы мыңдаған студент), ал онлайн нұсқасын әлем бойынша 4 миллионнан астам адам тіркеліп оқыған. CS50 көптеген жасты бағдарламалауға баулып қана қоймай, олардың арасында кейін фрилансер болып табыс тауып жүргендері де, өз стартаптарын құрғандары да кездеседі.

Coursera платформасы (жаһандық онлайн) – түрлі университеттер мен ұйымдар ұсынып отырған курстар арқылы веб-технологиялар мен кәсіпкерлік дағдыларын қатар меңгеруге мүмкіндік береді. Мысалы, Coursera-да University of Michigan дайындаған “Web Design for Everybody” арнайы курстар топтамасы бар, ол веб-әзірлеудің негіздерін үйретіп, соңында студенттердің толық веб-сайт жасап шығуына жағдай жасайды (capstone жобасы). Сол сияқты Калифорния Өнер институты (CalArts) ұсынған “Building Your Freelancing Career” мамандану бағдарламасы фрилансерлерге арналған: бұл бағдарламада қаржы жоспарлау, бизнес жүргізу стратегиясы, клиенттермен жұмыс және құқықтық негіздер бойынша курстар өтіп, соңғы қорытынды жобада тыңдаушылар өздерінің фриланс-бизнес жоспарын әзірлейді. Coursera курстары көбіне өздігімен оқу режимінде жүреді, бірақ кейбір курстарда peer review – тыңдаушылардың бір-бірінің жобаларын бағалауы қарастырылған. Онлайн платформаның артықшылығы – техникалық пәндер (мысалы, Full-Stack Web Development, Python бағдарламалау) мен бизнес пәндерін (мысалы, Кәсіпкерлік негіздері, Фриланс бизнесін жүргізу) бір уақытта меңгеріп, кешенді дағдыларды қалыптастыруға болады. Coursera сертификатталған курстарының көптеген түлектері жаңа жұмыс тапқанын немесе фриланста табыс таба бастағанын көрсететін деректер бар. Мысалы, Coursera дерегі бойынша веб-дағдыларды онлайн игеріп жатқан тыңдаушылардың бір бөлігі оны “мансапты ауыстыру не қосымша табыс үшін фриланс мақсатында үйреніп жатыр” деп көрсеткен. Бұл платформаның икемді оқу құралдары әлемдегі мыңдаған адамдарға өзінің стартапын бастауға немесе фрилансерлік қызметке кіруге жол ашты.

General Assembly (GA) Bootcamp (АҚШ және әлем) – қарқынды оқыту Bootcamp үлгісіндегі жекеменшік оқу орталығы. GA-дың Software Engineering Immersive атты 12 апталық бағдарламасы веб-технологияларды кәсіптік деңгейде үйретуге бағытталған. Оқу жоспары HTML, CSS, JavaScript және React, Node.js, Django сынды заманауи фреймворктарды түгел қамтиды. Ең бастысы – әр модуль бойынша студенттер нақты проектіні жасап, курс соңына қарай бірнеше жеке және топтық жобалардан тұратын портфолио жинақтайды. Мысалы, финалдық capstone-жоба барысында қатысушылар шағын топтарға бөлініп, тапсырыс беруші-тапсырма алушы үлгісінде толық веб-қосымшаны әзірлейді; бұл жобаға сыртқы API қызметін интеграциялау талабы қойылады. Оқыту әдісі өте практикалық – күн сайын кодинг тапсырмалар, pair programming (жұппен код жазу), агыл әдістері қолданылады. Сонымен қатар GA тыңдаушыларына мансаптық қолдау көрсетеді: түйіндеме дайындау, сұхбатқа дайындық, техникалық сынақтарға тренингтер өтеді. General Assembly түлектерінің көпшілігі junior веб-әзірлеуші, фронт-энд немесе фулстек инженер ретінде жұмысқа орналасады. Мәселен, GA өздерінің 2011 жылдан бері толық және жартылай күндізгі курстарды 40 мыңнан астам студент тәмамдағанын және олардың әлемнің алдыңғы қатарлы компанияларына жұмысқа тұрғанын хабарлайды. GA үлгісі Bootcamp форматындағы оқытудың тиімділігін көрсетті: қысқа уақытта қарқынды білім беру арқылы нарықта сұранысқа ие практикалық дағдыларды беру. Мұнда да студенттер бірнеше ай ішінде толық портфолио жасап, сол арқылы жұмысқа не фриланс жобаларға тез кірісуге мүмкіндік алады.

1-кесте: Веб-технологиялар сабағында фриланс пен кәсіпкерлікке бағытталған оқу бағдарламалары

Оқыту әдістері және құралдары

Bootcamp (қарқынды курс) моделін бүгінде тек жеке оқу орталықтары ғана емес, кейбір университеттер мен онлайн платформалар да қолдануда. Оның негізгі ерекшелігі – қысқа мерзімде, жоғары қарқынмен, жобалық тәжірибеге сүйене отырып оқыту. GA, Coursera-ның кейбір бағдарламалары, Astana Hub базасындағы курстар Bootcamp элементтерін қамтиды. Мысалы, Astana Hub IT-стартаптар технопаркі жас программистерге арналған қысқа мерзімді кодинг мектептерін, фрилансерлерге арналған практикумдарды ұйымдастырады (оны AITU және басқа мекемелермен серіктесе өткізуде).

Peer-to-peer (тең-теңімен) оқу – студенттердің өзара үйренуі, бір-біріне тәлімші болуы. Бұл тәсіл әсіресе 42 School (Франция) сияқты кодтау академияларында белгілі: мұнда мұғалімдер жоқ, студенттер жобаларды бірге шешу арқылы оқиды. Қазақстанда peer-to-peer элементтері кейбір үйірмелер мен онлайн қауымдастықтарда көрініс тапқан. Мысалы, FreeCodeCamp және CS50 қауымдастықтарында қатысушылар форумдарда бір-бірінің сұрақтарына жауап беріп, кодтарын қарап береді. IITU және NU-де хакатондар мен командалық жобалар арқылы студенттер бірінен бірі үйренеді. Проблемалық оқыту (Problem-Based Learning) да кең таралған әдіс: нақты өмірден алынған мәселелерді шешу арқылы теорияны меңгеру. CS50 курсының барлық практикумы осы үлгіде құрылғаны бұған мысал бола алады. Сондай-ақ АИТУ мен ҚарУ бағдарламалары да бизнес-кейстерді, ІТ-жобаларға қатысты сценарийлерді талдау арқылы оқытады (мысалы, AITU-де “Business Project (Simulation)” пәні командалық жобада уақыт, қаржы, сапа көрсеткіштерін басқару дағдыларын дамытады).

Оқытуда онлайн құралдар мен платформалар кеңінен қолданылуда: Moodle, Microsoft Teams арқылы қашықтан тапсырмалар беру, Trello, GitHub арқылы жобаларды бірлесіп жасау, Kaggle сияқты платформаларда конкурс-шараларға қатысу – мұның бәрі студенттердің тек теория емес, нақты жұмыс ортасына жақын тәжірибе алуына көмектеседі. Мысалы, Coursera-ның кей курсында студенттер Bitbucket-те кодтап, жобаларын Heroku/Surge сияқты сервистерге орналастырады, ал финалда оны бүкіл сыныпқа презентациялайды – бұл шағын стартапты питчтеумен тең тәжірибе.

Тиімділік және нәтижелілік

Фриланс пен кәсіпкерлікке бағытталған интеграцияланған оқыту түйінді қос дағдыны қалыптастырады: бір жағынан, студент замануаи веб-технологияларды меңгеріп шығады, екінші жағынан – сол дағдыларын нарықта қолдану (қызмет ұсыну не өнімге айналдыру) жолдарын түсінеді. Халықаралық деректер мұндай тәсілдің жемісті екенін көрсетеді. Мысалы, FreeCodeCamp аяқтаған көптеген адамдар ІТ саласына табысты кіргенін айттық (мыңдаған жұмыс орындары). General Assembly түлектерінің де Outcomes Report бойынша, түлектердің едәуір бөлігі 6 ай ішінде жұмысқа орналасатыны не фриланс арқылы табыс таба бастағаны атап өтілген. Гарвардтың CS50 курсын бітірген студенттер тек программалауды үйреніп қоймай, өз жобаларын жасауға машықтанады – бұл тәжірибе олардың кейбірін стартап ашуға жетелеген жағдайлар бар (Гарвард түлегі Марк Цукерберг те бір кездері университеттің практикалық жобасынан Facebook негізін қалағаны белгілі).

Қазақстанда мұндай интеграцияланған бағдарламалар жаңа пайда болып жатыр, сондықтан нақты статистикалық мәліметтер әлі жинақталу үстінде. Дегенмен алғашқы нәтижелер оң: Astana IT University-де оқығандар арасынан фриланс биржаларында табысты жұмыс істеп жүргендер шыға бастады, NU NURIS инкубаторы бірнеше студенттік жобаны нарыққа шығаруға көмектесті (кейбірі шетелдік инвестиция да тартты). IITU инновациялық орталығы қолдаған стартаптар әлеуметтік маңызы бар өнімдер жасауда (мысалы, жоғарыда аталған Tazalyk экожобасы).

Қорытындылай келе, веб-технологияларды үйретуде фриланс және кәсіпкерлік элементтерін қосу – заман талабы. Бұндай тәсіл оқу орнынан шыққан жас маманның нарыққа тез бейімделуіне, тек дайын жұмыс іздеуші емес, өз ісін бастап, жұмыс орындарын құрушы тұлға болуына жол ашады. Қазақстан университеттері Astana IT University сынды бастамалар арқылы осы бағытта қадам жасауда, ал халықаралық тәжірибе (FreeCodeCamp, CS50, Coursera, GA және т.б.) интеграцияланған оқытудың тиімділігін дәлелдеп берді. Ең бастысы – студенттер тек код жазуды емес, сол кодты қалай ақшаға айналдыруды, қалай өз қызметін нарықта сатуды, қалай команда құрып, өнім шығаруды үйренуде. Мұндай үйлескен дағдылар XXI ғасыр маманына аса құнды болып отыр. Веб-технологиялар мен кәсіпкерлікті қатар оқыту тек техникалық дағдыларды меңгерумен шектелмей, студенттерге өз бизнесін құруға мүмкіндік береді. Қазақстанның жоғары оқу орындары мен халықаралық платформалардағы оқыту тәжірибелері бұл бағыттың болашағын айқындап отыр. Студенттер тек бағдарламалауды үйреніп қана қоймай, өздерін фрилансер ретінде қалыптастыруды, стартаптарды басқаруды және кәсіпкерлік дағдыларын дамытуда тәжірибе жинақтайды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі. (2020). «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасының сипаттамасы. Қазақстан Республикасының Үкіметі.

2. Астана IT университеті. (2021). Astana IT University бағдарламалары мен стартап қолдау бағдарламалары. Астана IT университеті.

3. Назарбаев университеті. (2022). NURIS инновациялық кластері мен жас кәсіпкерлерге арналған бағдарламалар. Назарбаев университеті.

4. Халықаралық ақпараттық технологиялар университеті. (2021). IITU Innovation Center және стартап-инкубация. Халықаралық ақпараттық технологиялар университеті.

5. FreeCodeCamp. (2022). FreeCodeCamp-тің мақсаты мен оқу әдістемесі. FreeCodeCamp платформасы.

6. Harvard University. (2021). CS50: Computer Science 50. Harvard University.

7. Coursera. (2021). Web Design for Everybody және фриланс бизнесі. Coursera платформасы.

8. General Assembly. (2021). Software Engineering Immersive курсы мен оқыту әдістемесі. General Assembly.

9. Statista. (2023). Жаһандық фрилансерлер саны және нарықтағы үлес.

10. PwC. (2023). Gig-экономика және фриланс жұмысының болашағы. PwC Research.

11. Global Workplace Analytics. (2022). Кешенді жұмыс пен фриланстың трендтері.

12. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі. (2021). Freelance.enbek.kz платформасы мен фрилансерлерді қолдау шаралары.

13. McKinsey & Company. (2023). Фриланс және цифрлық кәсіпкерлік саласының дамуы. McKinsey Global Institute.

14. Forbes. (2021). Ірі компаниялар мен фрилансерлерді жалдау болашағы.

15. World Economic Forum. (2022). Цифрлық кәсіпкерліктің жаһандық даму тенденциялары.

16. Atameken Ұлттық кәсіпкерлер палатасы. (2021). Жас кәсіпкерлерге арналған білім беру бағдарламалары мен стартап-инкубация.

17. Қазақстан Республикасының Сауда және интеграция министрлігі. (2023). Электронды сауда және маркетплейстердегі кәсіпкерлік.

18. HeadHunter. (2022). Қазақстандағы фрилансерлердің еңбек нарығы.

19. Forrester Research. (2023). Цифрлық экономика және жұмыс орындарының трансформациясы.

20. Kaggle. (2023). Үлкен деректер мен фрилансерлік жұмыс. Kaggle Analytics.