ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИННІҢ БІЗДІҢ ЗАМАҢҒА

ҚАЛДЫРҒАН МҰРАСЫ.

Ибрай Алтынсарин относится к числу замечательных людей из среды казахского народа. Он освещал демократические идеи народного образования в Казахстане и фактически использовал возможности внедрения разработанной им системы организации школьного дела в казахской степи. С его именем связан решающий поворотный момент в деле ознакомления казахского народа с передовой культурой Русского народа.

Ыбырай Алтынсарин қазақ халқының ортасынан шыққан тамаша адамдардың қатарына жатады. Ол Қазақстандағы Халықтық білім берудің демократиялық идеяларын жария етіп, қазақ даласында мектеп ісін ұйымдастырудың өзі әзірлеген жүйесін енгізу мүмкіндіктерін іс жүзінде пайдаланды. Қазақ халқын орыс халқының озық мәдениетімен таныстыру ісіндегі шешуші бетбұрыс оның есімімен байланысты

Ybyrai Altynsarin is one of the outstanding people of the Kazakh people. He popularized the Democratic ideas of public education in Kazakhstan and practically took advantage of the opportunities to implement the system of Organization of school affairs in the Kazakh steppe, developed by him. A crucial turning point in introducing the Kazakh people to the advanced culture of the Russian people is connected with his name

Кәсіптік білім. Ауыл мектептері. Сауаттылыққа оқыту.

Профессиональное образование. Сельские школы. Обучение грамоте.

Professional education. Rural schools. Literacy training.

К.Д. Ушинскийдің педагогикалық жүйесінің табандылығы мен мақсаттылығы Ресейдің шетіндегі басқа халықтардың бірқатар прогрессивті қайраткерлерін басып алды. Қазақстанда Ушинскийдің тікелей ізбасары Ыбырай Алтынсарин болады.

Алтынсарин 5 жыл бойы барлық уездік қалаларда бір-бірден екі сыныптық училище ашты. Олар үшін тас үйлер салынды. Бұл үйлерде әртүрлі жағдай жасалып, қоғамдық шотқа түрлі оқулықтар сатып алынды. Округтік оқу басқармасының өтініші бойынша Орск қаласында қазақтарға арналған мұғалімдер мектебі құрылды, онда үш жыл ішінде отыз бір артық оқушы оқуға түсті, қазақ мұғалімдерінің алғашқы түлектері шығарылды.

Ы. Алтынсарин қазақ мектебіне орыс оқу әдебиетінде болу үшін барлық жақсылықты енгізді. Ол мұғалімдерге тарих, география, жаратылыстану және т.б. бойынша оқулықтарды Мұқият іріктеуді ұсынды, Алтынсарин мектептерінің оқу жоспарлары мен бағдарламалары кәдімгі бастауыш мектептердің оқу жоспарларынан едәуір кең және терең болды.

Алтынсариннің пікірінше, мектептердегі кітапханалардың мақсаты "олардың ішіндегі кітаптарды тек оқушылар мен мұғалімдер қолдануы керек, бірақ курсты бітірген сауатты адамдардың да далада алатын орны болуы керек! пайдалы кітаптар және оларды әрі қарай өздігінен білім алуға арналған нұсқаулық".

Ы.Алтынсарин мектеп жанынан тәжірибелі ауыл шаруашылығы учаскесін, гүл бақшасын, сондай-ақ қолөнер шеберханаларын ашуға талпыныс жасайды. Уездік училищелердің қалалық училищелер болып қайта құрылуына байланысты Орынбор оқу округінде осы жылдары Жеті қалалық училище ашылды. Аптынсарин өз кезегінде қазақ екі сыныптық училищелерін қалалық училищелерге айналдыруға табанды түрде ұмтылды. Алтынсарин болыстық және ауылдық мектептердің түрін әзірлейді. Болыс мектептері болыс аумағында орталық позицияны алатын ыңғайлы пункттерде ашылады. Олар үшін жергілікті материалдардан берік және жылы мектеп ғимараттары салынуы керек, олардың әрқайсысында бір сынып бөлмесі, оқушыларға арналған асхана, мұғалім бөлмесі болуы керек.

Ауыл мектептері жаппай сауаттылық мектебінің жаңа түрі болды. Ауылдық;! екі жылдық оқу мерзімі бар мектептер олардан жақын орналасқан болыстық немесе екі сыныптық орыс - қазақ мектебінде бөлім түрінде ашылды және олардың меңгерушілерінің бақылауында болды. Бұл мектептер ашыла бастады! Алтынсариннен кейін Торғай облысында, одан кейін Қазақстанның басқа облыстарында мектеп инспекторы А.В. Васильевпен кездесті.

Ыбырай Алтынсарин осындай мектептерде оқу процесін дидактикалық қамтамасыз етуге, атап айтқанда - белсенді әдістерді пайдалануға көп көңіл бөлді! оқу, жазу, санау, оқу, көрнекілік құралдарын қолдану, қазақ және орыс тілдерінде балаларға арналған оқулықтар жасау.

Бұл шағын мектептер болды, онда бірнеше балалар контингенті оқыды. Қазір мұндай мектептер шағын жинақталған деп аталады. Және олардағы оқу процесін әдістемелік қамтамасыз ету мәселесі бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ [4, 187 б.].

Қазақ қыздарына арналған алғашқы мектеп 1887 жылы ашылған болатын. 20 орынға есептелген. Қыздарды сауаттылыққа оқыту ол қолөнермен қатар жүргізілді, әйелдер мектептерінде қолөнерді оқыту жақсы жолға қойылды және өте оң нәтижелер берді [2, 127 б.].

Алтынсарин қазақ даласында кәсіптік білімнің негізін қалады. Істі Торғайда я.п. Яковлев атындағы қолөнер училищесін ашудан бастаған соң, ол бірінші әйелдер қолөнер мектебін, екі сыныптық училищелер жанынан қолөнер сыныптарын ұйымдастырды. Қостанайда Ауыл шаруашылығы училищесін ұйымдастыруға қол жеткізіп, қазақ балаларының Красноуфим өнеркәсіп-техникалық училищесіне түсуін ұйымдастырды.

Алтынсарин өзінің ұстаздық қызметі жылдарында педагогикалық жаңалықтарды, халыққа арналған оқу-көпшілік әдебиеттерді қажымай қадағалап отырды, I публицистикалық және педагогикалық журналдарды жазып берді. Ы. Алтынсариннің жеке кітапханасында орыс классиктерінің шығармаларының толық жинағы, сол кездегі ең үздік педагогикалық еңбектері, сонымен қатар шетел авторларының шығармаларының аудармаларында болды [4, 202 бет].

Үлкен қабілеттерге, әдеби талантқа ие және қоғамдық қызметке, әсіресе педагогикалық жұмысқа терең қызығушылық таныта отырып, Алтынсарин оны азаматтық қызметтің әртүрлі салаларында қолданған облыстық әкімшіліктің назарын аударды. Сол кезеңде қазақ тілін, қазақ әдебиетін, өлкенің тарихы мен этнографиясын зерттеу ісінде басталған қозғалыс үлкен ғылыми - зерттеу жұмысының негізін қалады. Ы. Алтынсарин тұсында қазақ тілінің грамматикасын, сөздігін, оқу кітаптарын құрастыруға алғашқы талпыныс жасалды. Содан кейін тарих, Этнография, лингвистика саласындағы жұмыстар басталды.

Мұғалім ретіндегі жұмысының алғашқы қадамдарынан бастап (1861-1864жж) Ы.Алтынсарин мектеп ісін, дидактика және әдістеме мәселелерін жан-жақты зерттейді. Алтынсарин педагогикасындағы негізгі бағыт - оның орыс халқының мәдениеті мен тарихи тәжірибесіне жоғары баға беруі, "бұзылмаған және қабілетті қазақ халқының" экономикалық және адамгершілік-рухани дамуы оны "көршілері алысқа барған" сол прогрессивтік қозғалысқа тартқан жағдайда ғана мүмкін болатынына терең сенімі [2, 226 Б.].

Мемлекеттік мектептердің инспекторы ретінде ол өзін аға жолдас, мұғалімдердің досы деп санады және оларды жұмысқа шебер шабыттандырды. Алтынсариннің пікірінше, педагогикалық жұмыста мұғалімнің оқытудың ең жақсы тәсілдерін табу және балалармен дұрыс қарым-қатынас жасау қабілеті.

Үлгілі түрде құрылған, ақылға қонымды тәртіпті мектеп оқушыларды қызықтыруы керек, оларды мәдениетке, жұмысқа және ақыл-ой жұмысына дағдыландыруы керек, олардың сабаққа деген қызығушылығын және орыс тілін меңгеруін арттырады. Ы.Алтынсариннің мұғалімнің міндеттері туралы нұсқаулары - оларға қалай оқыту керек, оқушыларға қатысты - оларға қалай оқу керек-оның заманауи Әдістемедегі жан-жақты терең хабардарлығын көрсетеді. Ауызша сөйлесулердің, ақыл-ой және жазбаша жаттығулардың әртүрлі әдістері туралы түсінік беру мағынасы мен жүйесін тудырды [2, 120 б.].

Алтынсарин балаларға ана тілінде қарапайым, жанды, қызықты әңгімелер, ертегілер, ертегілер, өлеңдер оқуды ұсынды. Алтынсарин хрестоматиясының мазмұны Тақырып байлығымен және жанрларының сан алуандығымен ерекшеленді. Мектепте оқытуда Алтынсарин алғаш рет орыс графикасы негізіндегі әліпбиді қолданды. Оқушыларға орыс тілін үйрету Алтынсарин, оның замандастары, грузин, армян, татар және чуваш мектептерінің озық қайраткерлері, оқушылар ана тілін меңгергеннен кейін ғана мүмкін деп санады. Орыс тілін алғашқы оқытудың әдістемесі Алтынсариннің "Қырғыздарды орыс тіліне оқытудың бастапқы басшылығында" (1879 жылы Орынборда басылып шыққан)баяндалған.

Қазақ балаларының орыс тілін үйренуі туралы мәселе бойынша Ы.Алтынсариннің әдістемелік идеялары бірінші орынға тыңдау әдетін (есту қабілетін) қалыптастыруды, естігендерін дұрыс айта білуді, дұрыс артикуляцияға қол жеткізуді қояды. Революцияға дейінгі кезеңдегі орыс-қазақ мектебінің тәжірибесінде қазақ балаларын орыс тіліне оқыту әдістемесі сөзсіз үлкен қызығушылық тудырады. Ы.Алтынсарин ұсынған ауызекі сөйлеуді оқытудың бастапқы тәсілдері, жазу бойынша жаттығулар, орыс тілінің грамматикасын зерттеу әдістері К. Д. Ушинскийдің әдістемелік нұсқауларына көп жағдайда сай келеді: көзді, қолды, есту, Тіл және назар аудару, баланың барлық қабілеттерін жаттықтыру, оның дербестігін қоздыру.

Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық мұраттары кең болған, ал оларды жүзеге асыру мүмкіндіктері сол кездегі жағдаймен шектелген. Ы.Алтынсарин алдыңғы қатарлы орыс әдіскерлерінің педагогикалық тәжірибесін қолдана отырып, орыс педагогикасы классиктерінің идеяларын терең түсінуге қол жеткізді және осы идеяларды жұмыс тәжірибесінде жүзеге асырды. Орыс халық мектебін, мектеп ісінің педагогикалық негіздерін терең және жан-жақты зерделеу нәтижесінде Алтынсарин халық ағарту министрінің және өлкенің оқу әкімшілігінің атына қазақ халқы үшін мектеп құрылысы туралы өзінің баяндамалық жазбаларын жасады. Бұл жазбаларда мынадай мақсаттар қойылды:" қазақ халқының өз ортасында берік мәдениет ошақтарын құру"," қалай болғанын үйренбеу",- жақсы білім беру, осы мектептерден білімді жастарды шығару [4, 200 б.].

Әдебиет тізімі:

Казахи. Девятитомный справочник. Исторические личности, Том 2, с. 381-383

Алтынсарин Ыбырай. Өнер-білім бар жұрттар. - А, Жалын, 1991.

Ә. Садықов. Ы Алтынсариннің өмірбаянына қосымша материалдар. - А., Мектеп, 1969.

Материалы областных педагогических чтений по теме: «Идеи гуманизма, патриотизма в творчестве Ибрая Алтынсарина», Аркалык, 2008