Адам анатомиясын оқытудың негізгі қағидалары

Адам анатомиясын оқытудың негізгі қағидалары

Суюбаева Нурия Шаймардановна, № 125 жалпы орта білім беретін мектебінің биология пән мұғалімі

2024 жылдың 2 қыркүйегінде жасалған Президенттің халыққа Жолдауында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев өз сөзінде "Әділетті Қазақстан: Құқықтық тәртіп, экономикалық өрлеу, қоғамдық оптимизм "атты бағдарламаны ұсынды.  Ол қоғам өмірінің жақсаруына және экономикалық өзгерістерге байланысты әртүрлі аспектілерге әсер етті. Экономиканы білікті мамандармен қамтамасыз ету – аса өзекті міндет. Ең алдымен, су, энергетика, құрылыс және басқа да салаларда қатты байқалып отырған кадр тапшылығын жою қажет.

Сондай-ақ болашақта сұранысқа ие болатын кәсіптер үшін білікті мамандар даярлау керек.

Үкімет жоғары білім саласын халықаралық білім беру кеңістігімен ықпалдастырып жатыр. Қазірдің өзінде елімізде шетелдің белгілі 23 жоғары оқу орны жұмыс жүргізе бастады.

Оларға мейлінше қолдау көрсету керек. Атап айтқанда, маман даярлауға берілетін мемлекеттік тапсырысты біртіндеп көбейткен жөн. Бұл тәсілді білім бағдарламасы заман талабына сай келетін өз оқу орындарымызға да қолдануға болады.

Адам анатомиясы (грек тілінен anatemno - бөлшектеймін) – адам ағзасының және оның құрамдас мүшелерінің қызметі мен дамуына байланысты құрылысы мен пішінін зерттейтін ғылым. Ол морфологияның биологиялық ғылымдарының маңызды салаларының біріне жатады. Анатомияның ғылым ретіндегі міндеттері жас, жыныс және жеке ерекшеліктерін ескере отырып, мүшелердің пішінін, құрылысын, орналасуын және олардың өзара байланысын анықтау және сипаттау болып табылады. Анатомия сонымен қатар органдардың құрылысының, формаларының және олардың қызметтерінің өзара тәуелділігін зерттейді, жалпы дененің және оның құрамдас бөліктерінің құрылысының заңдылықтарын ашады. Анатомия морфологияның бір саласы болып табылады, ғылыми қызығушылықтарының ортақтығымен бірқатар басқа ғылымдармен байланысты, мысалы, гистология, цитология, молекулалық биология, эмбриология, салыстырмалы анатомия, антропология және т.б. Адам анатомиясы физиологиямен бірге медицинаның теориялық негізін құрайды, өйткені адам ағзасының құрылысы мен қызметін білу аурудан болатын өзгерістерді түсіну үшін өте маңызды. Осыған байланысты маңызды бағыттардың бірі теориялық және практикалық медицинаның анатомиялық мәселелерін дамытатын қолданбалы немесе клиникалық анатомия болып табылады. Қолданбалы анатомия хирургиялық, стоматологиялық, нейрохирургиялық және т.б. болуы мүмкін. Адам анатомиясын көрсету жоспарына байланысты жүйелі, топографиялық, пластикалық анатомия ажыратылады. Жүйелі – жүйелер бойынша мүшелердің құрылысын, пішінін, орналасуын, өзара байланысын және дамуын сипаттайды. Топографиялық - дененің құрылымы, орналасуы және дене аймақтары бойынша мүшелердің өзара байланысы туралы мәліметтерді қабат-қабат келтіреді.Пластикалық – адам денесінің сыртқы формаларының статикасы мен динамикасы туралы мәліметтер береді. Анатомияның міндеті — адам ағзасының құрылысын жүйелердегі сипаттамалық әдісті (жүйелік тәсіл) және оның мүшелерінің функцияларын (функционалдық тәсіл) ескере отырып, оның формаларын қолдану арқылы зерттеу. Бұл ретте әрбір нақты адамға — индивидке тән белгілер (жеке көзқарас) ескеріледі. Сонымен бірге анатомия адам ағзасына әсер ететін, оның құрылысын анықтайтын себептер мен факторларды (себепті, себепті тәсіл) анықтауға тырысады. Анатомия адам ағзасы құрылысының ерекшеліктерін талдай отырып, әрбір мүшені зерттей отырып (аналитикалық тәсіл) тұтас ағзаны зерттейді, оған синтетикалық жолмен жақындайды. Сондықтан анатомия тек аналитикалық ғылым ғана емес, сонымен қатар синтетикалық ғылым болып табылады.

Адам анатомиясын оқытудың негізі өз ойын сауатты жеткізе білуді, өз ұстанымын жеткізе алуды, қарым-қатынастағы әріптестерінің ақпаратын дұрыс қабылдауды, айғақтарға, үдерістерге баға беруді, топта, командада жұмыс істей білуді, ауызша және жазбаша мәтіндермен жұмыс істеуді, жазбаша бақылау жұмыстарын орындау дағдыларын, баяндама, реферат, ғылыми зерттеу жұмыстарының презентациясын өткізуді үйрену. Бағдарлама жаңартылған білім беру аясында күнделікті өмірде адам денсаулығын нығайтуда анатомиялық білімді пайдалануы, теориялық білімді практикамен ұштастыру, халық медицинасының маңыздылығын танып білуге, лардың ғылыми танымдық көзқарастарын, ойлауларын азаматтық жауапкершілікке, ұлтжандылыққа тәрбиелеу көзделген, сондай-ақ лар ғылыми зерттеу, шығармашылық жұмыстарды орындайды, зерттеушілік қызметтердің негіздерімен танысады, әртүрлі ақпарат көздерімен жұмыс дағдылары дамиды, интернеттен алынған деректермен, ғылыми әдебиеттермен жұмыс істейді. Ақпаратты қабылдаудың жоғары тиімділігі, өзгелермен ынтымақтастықта жұмыс істеу және бүкіл өмір бойында оқып жүретін адам болу талпынысы арқылы ғылыми, сыни ойлаудың жоғары деңгейін көрсетеді.

Анатомияның негізгі әдістері адам денесінің құрылысын зерттеудің әртүрлі әдістерінің үлкен таңдауы бар. Әдісті таңдау зерттеу мақсатына байланысты. Диссекцияның (диссекцияның) ең көне әдісі ірі түзілімдердің сыртқы құрылысы мен топографиясын зерттеуде қолданылады. Инъекция әдісі көбінесе рентгенографиямен біріктіріледі, егер инъекцияланған масса рентген сәулелерін кешіктірсе; арнайы өңдеуден кейін зат мөлдір болып, инъекцияланған тамырлар немесе түтіктер қарама-қарсы, мөлдір емес болған кезде жарықтандырумен. Органның басқа анатомиялық түзілімдерге қатысты орналасуы Пирогов тілімдері деп аталатын мұздатылған дененің кесінділері бойынша зерттеледі. Гистотопографиялық әдіс – гистологиялық бояғыштармен өңделген қалыңдығы бірнеше мкм қималар. Гистологиялық қималар мен гистотопограммалар тізбегі арқылы зерттелетін түзілімді сызбада немесе көлемді түрде қалпына келтіруге болады, мұндай әрекет графикалық немесе пластикалық реконструкция болып табылады. Бірқатар анатомиялық есептерді шешу үшін гистологиялық және гистохимиялық әдістер зерттеу объектісі м.б. микроскопия жасауға мүмкіндік беретін үлкейту арқылы анықталды. Сканерлеуші электронды микроскопия көмегімен зерттеу объектісінің көлемді кескіні кіші және үлкен үлкейтулерде алынады.

3. Анатомияның негізгі әдіснамалық принциптері: организм мен қоршаған ортаның бірлігі, организмнің тұтастығы, жеке және тарихи дамудағы құрылысы мен қызметінің бірлігі, т.б.Қазіргі ғылым адам денесінің құрылысын диалектикалық материализм тұрғысынан қарастырады. Адам анатомиясын зерттеу әрбір мүше мен мүшелер жүйесінің қызметін ескере отырып жүргізілуі керек. Адам денесінің пішіні, құрылысының ерекшеліктерін қызметі мен құрылысын талдамай-ақ түсіну мүмкін емес.

Адам ағзасы көптеген мүшелерден, көптеген жасушалардан тұрады, бірақ бұл жеке бөліктердің қосындысы емес, біртұтас үйлесімді тірі организм. Сондықтан мүшелерді бір-бірімен байланыссыз қарастыруға болмайды.

Анатомиялық зерттеудің негізгі әдістері - бақылау, денені қарау, аутопсия, сонымен қатар бақылау, жеке мүшені немесе мүшелер тобын (макроскопиялық анатомия), олардың ішкі құрылысын (микроскопиялық анатомия) зерттеу.

4. Адам ағзасының дамуының негізгі кезеңдері. Дамудың сыни кезеңдері. Жеке тұлғаның дамуы.Адам ағзасының жатырішілік даму процесін арнайы ғылым – эмбриология зерттейді, соның арқасында ағзалар мен жалпы адам ағзасының түзілу механизмдерін ашуға, тірі организмдердің құрылымын жетілдіру жолдарын анықтауға мүмкіндік туды. Жеке тұлғаның өмір бойы жеке тұлға ретінде даму тарихы онтогенез (onthos – дара) ұғымын құрайды, екі кезеңге бөлінеді: а) жатырішілік - тұжырымдамадан бастап жалғасады және 2 фазадан тұрады: эмбриональды (алғашқы 2 ай.) және ұрық.

б) босанғаннан кейінгі – жеке адамның туғаннан қайтыс болғанға дейін бөлінеді.

Тұжырымдама кезінде аталық жыныс жасушасы – сперматозоид аналық жасушаға – жұмыртқаға еніп, нәтижесінде ұрықтанған жұмыртқа – зигота пайда болады. Ол жасушаның бөлінуінен өтеді – бөліну, онда бір ұрықтанған жұмыртқадан көп жасушалы бастуланы құрайтын көптеген ұсақ жасушалар – бластомерлер түзіледі. Дамудың келесі кезеңі – гаструляция – жасушалардың бөлінуі және одан әрі жылжуы арқылы эндодерма дамитын ішкі ұрық қабаты, эктодерма, мезодерма және нотохорд, сарыуыз және амниотикалық қабықшалар түзілетін сыртқы ұрық қабаты бөлінеді. . Бұл көпіршіктер эмбрионнан тыс мүшелерді тудырады. Гаструляцияның соңында бүршіктен бүршіктердің осьтік кешенін көруге болады.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Бейсенова Ә.С. және т.б. Экология – Алматы, 2001.

2. Әділов Ж.Д. Тұрақты даму және айналадағы орта. – Алматы, 1998.

3. Жатқанбаева Ж.Ж. Биосфера – Алматы, 1978.

4. Экологическое состояние окружающей среды в Казахстане. – Алматы,1992.

5. Шилова В.С. Социально-экологическое образование школьников. – М.,1999.

6. Вернадский В.И. Биосфера и ноосфера. – М.,1989.