Әдістемелік құрал «Жас ерекшеліктеріне сәйкес дене шынықтыруды ұйымдастыру»

Әдістемелік құрал

«Жас ерекшеліктеріне сәйкес дене шынықтыруды ұйымдастыру»

(дене шынықтыру пәнінің мұғалімдеріне арналған әдістемелік құрал)

Құрастырушы: «Алматы облысы білім басқармасының

Еңбекшіқазақ ауданы бойынша білім бөлімі» мемлекеттік мекемесінің

«Масақ орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің дене шынықтыру пәнінің мұғалімі, педагог-сарапшы

Усабаева Айнагуль Сутемгеновна

Түсінік хат

Бұл әдістемелік құрал жалпы білім беретін мектептердің 5-11 сыныптарына арналған дене шынықтыру сабақтарын ұйымдастыру бойынша ұсыныстарды қамтиды. Оқу процесінде оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеру олардың физикалық, психологиялық және әлеуметтік дамуына оң әсер етеді.

Құралда әр жас кезеңіндегі оқушылардың физиологиялық және психологиялық ерекшеліктері сипатталып, тиімді оқыту әдістері мен жаттығу кешендері ұсынылған. Сондай-ақ, дене шынықтыру сабақтарын жоспарлау, жүктемені реттеу, әртүрлі спорт түрлерін меңгерту және оқушылардың денсаулық көрсеткіштерін бақылау бойынша әдістемелік нұсқаулар берілген.

Бұл материал дене шынықтыру пәні мұғалімдеріне, әдіскерлерге және білім беру ұйымдарының қызметкерлеріне пайдалы ресурс болады.

Мазмұны

КІРІСПЕ

Қазіргі білім беру жүйесінде дене шынықтыру пәнінің маңызы зор, себебі ол оқушылардың денсаулығын нығайтып, физикалық дамуымен қатар олардың психологиялық және әлеуметтік жетілуіне ықпал етеді. Дегенмен, әрбір жас кезеңінде оқушылардың физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін ескермеу сабақтың тиімділігін төмендетуі мүмкін. Сондықтан, дене шынықтыру сабақтарын ұйымдастыру барысында оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес әдістер мен тәсілдерді қолдану өте маңызды.

Бұл әдістемелік құрал 5-11 сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып, дене шынықтыру сабақтарын тиімді ұйымдастыруға арналған. Ол мұғалімдерге әр жас кезеңіндегі оқушылардың физикалық дайындығын арттыруға бағытталған әдіс-тәсілдер мен жаттығулар кешенін ұсыну арқылы оқу процесін жақсартуға көмектеседі.

ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛДЫҢ МАҚСАТЫ

Бұл әдістемелік құралдың негізгі мақсаты – 5-11 сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып, дене шынықтыру сабақтарын тиімді ұйымдастыруға арналған ғылыми-әдістемелік негіздер мен практикалық ұсыныстар беру.

МІНДЕТТЕРІ

• Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес дене дамуының физиологиялық және психологиялық негіздерін талдау;

• Әр жас кезеңіндегі оқушыларға арналған дене жаттығуларының ерекшеліктерін анықтау;

• Сабақтың құрылымы мен әдістемесін жас ерекшеліктеріне бейімдеу жолдарын ұсыну;

• Дене шынықтыру сабақтарында оқушылардың физикалық белсенділігін арттыру әдістерін көрсету;

• Оқушылардың денсаулығын нығайтуға бағытталған қауіпсіздік шаралары мен алдын алу шараларын ұсыну.

ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР

Бүгінгі таңда дене шынықтыру пәнін оқытуда бірқатар мәселелер туындауда:

• Оқушылардың физикалық белсенділігінің төмендеуі;

• Дене шынықтыру сабақтарында жас ерекшеліктерін ескермеу;

• Оқушылардың спортқа деген қызығушылығының төмен болуы;

КҮТІЛЕТІН НӘТИЖЕ

Бұл әдістемелік құралды қолдану нәтижесінде:

• Дене шынықтыру сабақтарының сапасы артады;

• Оқушылардың физикалық және психологиялық дамуы жақсарады;

• Сабақ барысында қауіпсіздік деңгейі жоғарылайды;

• Оқушылардың денсаулығы мен спортқа деген қызығушылығы артады;

• Мұғалімдер сабақ өткізудің заманауи әдістерін меңгеріп, оларды тиімді қолдана алады.

Бұл құрал дене шынықтыру пәні мұғалімдеріне, әдіскерлерге және білім беру ұйымдарының қызметкерлеріне пайдалы көмекші материал болады.

1-БӨЛІМ. ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ДЕНЕ ДАМУЫ

1.1. 5-7 СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Физиологиялық ерекшеліктері:

• Бұл кезеңде балалардың қаңқасы әлі толық қатаймаған, сүйек тіндері серпімді, бұлшықеттердің күші әлсіз.

• Жүйке жүйесі белсенді дамиды, бірақ тез шаршау байқалады.

• Жүрек-қан тамыр және тыныс алу жүйелері әлі толық қалыптаспаған, сондықтан ұзақ күш түсіретін жаттығулар қиынға соғады.

• Қимыл-қозғалыс дағдылары қарқынды дамиды, бірақ қозғалыстардың дәлдігі мен үйлесімділігі төмен.

Психологиялық ерекшеліктері:

• Оқушылар ойын түріндегі белсенділіктерге қызығады.

• Назар аудару уақыты қысқа, сабақ барысында жиі ауытқулар болуы мүмкін.

• Ұжымдық әрекетке бейімделу процесі жүреді, достық қарым-қатынас маңызды рөл атқарады.

• Эмоциялық тұрақсыздық байқалуы мүмкін, ынталандыру мен мадақтауға мұқтаж.

Ұсынылатын жаттығулар мен әдістер:

• Қимыл-қозғалыс ойындары, эстафеталар.

• Жеңіл жүгіру, секіру, тепе-теңдік сақтау жаттығулары.

• Жеңіл күш жаттығулары (өз дене салмағымен жұмыс істеу).

• Ұжымдық ойындар арқылы ынтымақтастық пен өзара көмек дағдыларын қалыптастыру.

1.2. 8-9 СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУЫ

Физиологиялық ерекшеліктері:

• Жасөспірімдердің сүйек-бұлшықет жүйесі белсенді түрде дамиды, бұл олардың физикалық мүмкіндіктерінің артуына ықпал етеді.

• Бұлшықеттердің күші арта бастайды, бірақ төзімділік пен икемділік әлі толық жетілмеген.

• Гормоналды өзгерістер орын алады, бұл энергияның тұрақсыз деңгейіне және көңіл-күйдің өзгеруіне әсер етуі мүмкін.

• Жүрек пен тыныс алу жүйесінің дамуы жалғасады, бірақ шамадан тыс жүктеме жүрекке артық салмақ түсіруі мүмкін.

Психологиялық ерекшеліктері:

• Өзіндік пікір қалыптаса бастайды, өзін-өзі бағалау күшейеді.

• Қарым-қатынасқа қажеттілік артып, сыныптастармен өзара қарым-қатынас маңызды рөл атқарады.

• Топтық және жарыс элементтері бар жаттығулар қызықты болады.

• Сын мен әділетсіз бағалауға сезімталдық жоғары.

Ұсынылатын жаттығулар мен әдістер:

• Күшті, жылдамдықты және төзімділікті дамытуға арналған жаттығулар (салмақсыз немесе жеңіл салмақпен).

• Командалық ойындар (баскетбол, волейбол, футбол).

• Күш пен төзімділікті арттыруға бағытталған жаттығулар (орнында және қозғалыста жүгіру, секірулер).

• Мотивацияны арттыру үшін жетістіктерді бағалау және жеке даму көрсеткіштерін бақылау.

1.3. 10-11 СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҒЫ МЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫ

Физиологиялық ерекшеліктері:

• Бұл кезеңде бұлшықет күші, төзімділік пен жылдамдық көрсеткіштері едәуір жақсарады.

• Қаңқаның сүйектері толығымен қалыптасып, бұлшықеттердің массасы артады.

• Энергетикалық жүйе жақсы дамиды, бірақ шамадан тыс жүктеме жарақат алу қаупін тудырады.

• Тыныс алу және жүрек-қан тамыр жүйесі үлкен физикалық жүктемелерге төтеп бере алады.

Психологиялық ерекшеліктері:

• Өзіндік сананың қалыптасуы күшейеді, оқушылар өздерінің физикалық қабілеттерін бағалай бастайды.

• Төзімділік, ерік-жігер және мақсатқа жетуге деген ұмтылыс күшейеді.

• Жарысқа деген қызығушылық артады, спорттық нәтижелерге мән беру басым болады.

• Стресске төзімділік арта түседі, бірақ емтихандар мен болашаққа байланысты алаңдаушылық болуы мүмкін.

Ұсынылатын жаттығулар мен әдістер:

• Күш жаттығулары (гір көтеру, штанга, турник, кроссфит элементтері).

• Спорттық ойындар мен сайыстар (жеке және командалық).

• Жоғары жылдамдықтағы және ұзақ қашықтыққа жүгіру.

• Денсаулыққа бағытталған фитнес жаттығулары (йога, пилатес, функционалдық тренинг).

Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, дене шынықтыру сабақтарын ұйымдастыру олардың физикалық дамуын тиімді қамтамасыз етеді. Әрбір жас кезеңінің физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, дұрыс таңдалған жаттығулар мен оқыту әдістері оқушылардың денсаулығын нығайтып, спортқа деген қызығушылығын арттырады.

ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1. Өзіндік сана мен бағалаудың қалыптасуы

• Бұл кезеңде жасөспірімдер өздерінің сыртқы келбетіне көбірек көңіл бөле бастайды.

• Физикалық жетістіктерін өзге құрдастарымен салыстыру тенденциясы байқалады.

• Спорттық нәтижелер өзін-өзі бағалауға ықпал етеді, сондықтан мұғалімнің қолдауы маңызды.

2. Топтық қарым-қатынас пен көшбасшылық

• Оқушылар ұжымдық ойындар мен командалық жарыстарға үлкен қызығушылық танытады.

• Қарым-қатынас барысында эмоционалдық тұрақсыздық, агрессивтілік немесе өзіне сенімсіздік көрінуі мүмкін.

• Мұғалімнің міндеті – ұжымдық әрекеттер арқылы ынтымақтастық пен өзара сыйластықты қалыптастыру.

3. Жеңіске деген құлшыныс пен мотивация

• Жарыс элементтері қызығушылықты арттырады, бірақ жеңіліс эмоциялық күйзеліске әкелуі мүмкін.

• Оқушылар жетістіктерін көргісі келеді, сондықтан жеке нәтижелерді тіркеу және прогресті көрсету маңызды.

• Кейбір оқушыларға сенімділікті арттыру үшін жеке жаттығу әдістерін қолдану қажет.

ҰСЫНЫЛАТЫН ЖАТТЫҒУЛАР МЕН ӘДІСТЕР

1. Күшті, жылдамдықты және төзімділікті дамытуға арналған жаттығулар

• Жеңіл атлетика элементтері (қысқа және орта қашықтыққа жүгіру, эстафеталар).

• Турник, штанга, медициналық доптармен қарапайым күш жаттығулары.

• Жекпе-жек спорттарының элементтері (өзін-өзі қорғау жаттығулары).

2. Командалық ойындар

• Баскетбол, волейбол, футбол, гандбол, хоккей.

• Командалық жаттығулар мен тактикалық ойындар.

• Топтық жарыстар арқылы ынтымақтастықты дамыту.

3. Жалпы дене дайындығына арналған жаттығулар

• Аэробты жүктемелер (секіртпемен жаттығулар, жүгіру, кросс).

• Координация мен тепе-теңдікті жақсартатын жаттығулар (гимнастика, акробатика).

• Буындардың икемділігін дамытуға арналған жаттығулар (созылу кешендері).

4. Психологиялық қолдау мен ынталандыру әдістері

• Әр оқушының жетістігін жеке бағалау.

• Мотивациялық әңгімелер, спорттық тұлғалардың үлгілерін көрсету.

• Ойын түріндегі жаттығулар арқылы оқушыларды қызықтыру.

8-9 сынып оқушыларының физикалық және эмоционалдық даму ерекшеліктерін ескере отырып, дене шынықтыру сабақтарын дұрыс ұйымдастыру олардың физикалық жетілуіне ғана емес, сонымен қатар психологиялық тұрақтылығын қалыптастыруға көмектеседі. Бұл кезеңде қозғалыс дағдыларын дамыту, денсаулықты нығайту және командалық рухты қалыптастыру маңызды рөл атқарады. Мұғалімдер әр оқушының жеке ерекшеліктерін ескеріп, сабақ барысында ынталандыру мен мотивацияны күшейтуі қажет.

1.3. 10-11 СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҒЫ МЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫ

10-11 сынып оқушылары физиологиялық және психологиялық тұрғыдан ересектікке жақындайды. Бұл кезеңде олардың дене дайындығы жоғары деңгейде дамып, психологиялық тұрақтылық қалыптасады. Алайда, мектеп бітіру, емтихандар мен болашақ мамандық таңдауға байланысты стресстік факторлар олардың психикалық жағдайына әсер етуі мүмкін. Сондықтан дене шынықтыру сабақтары тек физикалық дамуға ғана емес, эмоционалдық тұрақтылықты сақтауға да бағытталуы тиіс.

ФИЗИКАЛЫҚ ДАЙЫНДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1. Бұлшықет күші мен төзімділік

• Бұл кезеңде оқушылардың бұлшықет күші мен төзімділігі айтарлықтай артады.

• Ұлдарда бұлшықет массасы ұлғайып, күштік көрсеткіштері жақсарады.

• Қыздарда икемділік жақсы сақталады, бірақ бұлшықет тонусын ұстап тұру үшін күш жаттығулары қажет.

2. Жүрек-қан тамыр және тыныс алу жүйесі

• Жүрек пен өкпе көлемі ұлғаяды, бұл төзімділікке оң әсер етеді.

• Аэробты және анаэробты жүктемелерді үйлесімді қолдану маңызды.

• Артық стресс жүрек соғысының жиілеуіне және қан қысымының тұрақсыздануына әкелуі мүмкін.

3. Қаңқа жүйесі мен буындар

• Сүйек жүйесі толықтай қалыптасады, бірақ ауыр жаттығулар кезінде жарақат алу қаупі бар.

• Буындардың икемділігі төмендеуі мүмкін, сондықтан созылу жаттығуларына назар аудару қажет.

4. Жалпы қозғалыс дағдыларының жетілуі

• Қозғалыстардың дәлдігі мен үйлесімділігі жоғары деңгейге жетеді.

• Күрделі техникалық дағдыларды меңгеру мүмкіндігі артады.

• Жеке спорттық бағытқа бейімделу қалыптасады (фитнес, жүгіру, командалық ойындар, күрес түрлері және т.б.).

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚ

1. Жауапкершіліктің артуы және эмоционалдық тұрақтылық

• Бұл кезеңде оқушылар болашақтарына үлкен жауапкершілікпен қарай бастайды.

• Емтихандар, мамандық таңдау, өмірлік жоспарлар оқушылардың эмоциялық жағдайына әсер етеді.

• Физикалық белсенділік психикалық тұрақтылықты сақтауға көмектеседі.

2. Өзін-өзі бағалау және сенімділік

• Оқушылар спорттық жетістіктерін өздерінің жалпы қабілеттерімен байланыстырады.

• Физикалық дайындық олардың сенімділігін арттырады.

• Өзінің күш-жігерін бағалау және жетістікке жету қабілеті дамиды.

3. Мотивация және жеке мақсаттар

• Оқушылар дене дайындығын тек мектеп бағдарламасы аясында ғана емес, жеке мақсаттарына сай дамыта алады.

• Жеке спорттық жетістіктерге жетуге деген ынта күшейеді.

• Топтық және жеке спорт түрлеріне қызығушылық жоғарылайды.

НЕГІЗГІ ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ

1. Ойын әдісі

• Ойындар балалардың табиғи қимыл-қозғалысын жетілдіруге көмектеседі.

• «Кім жылдам?», «Қуып жет», «Секіргіштер» сияқты қимылдық ойындар қозғалысты дамытады.

• Топтық және жұптық ойындар әлеуметтік дағдыларды жетілдіреді.

2. Көрнекілік әдісі

• Мұғалім жаттығуларды өзі көрсетіп, балаларды қайталауға ынталандыруы керек.

• Түрлі плакаттар, бейнежазбалар қолдану тиімді.

• Балалардың назарын ұстап тұру үшін қысқа әрі нақты нұсқаулар беру қажет.

3. Имитациялық (еліктеу) әдісі

• Жануарлардың қозғалысына еліктеу арқылы қозғалыс үйлесімділігін дамыту (мысалы, «қоянша секіру», «аюша жүру»).

• Танымал кейіпкерлердің қимылдарын қайталау арқылы қызығушылықты арттыру.

4. Жекелей және топтық әдістер

• Әр баланың деңгейіне сай жекелей тапсырмалар беру.

• Топтық эстафеталар мен жарыстар өткізу арқылы ынтымақтастықты дамыту.

ҰСЫНЫЛАТЫН ЖАТТЫҒУЛАР

1. Жүгіру және секіру жаттығулары

• Қысқа қашықтыққа жүгіру.

• Арқанмен секіру.

• Кедергілерден секіру.

2. Қозғалыс үйлесімділігін дамыту

• Тепе-теңдік сақтауға арналған жаттығулар (бір аяқпен тұру, арқан үстімен жүру).

• Доппен жаттығулар (лақтыру, қағып алу, домалату).

3. Созылу және гимнастикалық жаттығулар

• Қол-аяқты созу жаттығулары.

• Жеңіл акробатикалық элементтер (домалап түсу, көпірше жасау).

ҚОРЫТЫНДЫ

Бұл әдістемелік құралда мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне сәйкес дене шынықтыруды ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік негіздері қарастырылды. Дене шынықтыру сабақтарының мазмұны мен құрылымы әр жас тобының физиологиялық, психологиялық және физикалық даму ерекшеліктеріне негізделе отырып жасалуы қажет.

Әдістемелік құралдың негізгі тұжырымдары мыналар:

Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай жаттығуларды дұрыс таңдау – олардың дене дайындығын тиімді дамытуға ықпал етеді.

Бастауыш сыныптарда қозғалыс белсенділігі мен қызығушылықты арттыру, орта буында күш пен төзімділікті дамыту, жоғары сыныптарда спорттық дағдыларды жетілдіру маңызды.

Дене жүктемелерін дұрыс жоспарлау мен қауіпсіздік ережелерін сақтау – жарақаттанудың алдын алудың басты жолы.

Оқушылардың денсаулығын бақылау мен бағалау арқылы әр балаға жеке тәсіл қолдану қажет.

Дұрыс тамақтану мен дене белсенділігі – салауатты өмір салтының ажырамас бөлігі.

Дене шынықтыру мұғалімдері осы әдістемелік нұсқауларды тиімді қолдану арқылы оқушылардың денсаулығын нығайтып, олардың физикалық мүмкіндіктерін барынша дамытуға ықпал ете алады. Бұл өз кезегінде жас ұрпақтың салауатты өмір салтын ұстануына және жан-жақты дамуына оң әсерін тигізеді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. – Астана, 2007.

2. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Жалпы орта білім. – Астана, 2023.

3. Қазақстан Республикасында дене шынықтыру мен спортты дамытудың 2023-2027 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.

4. Дене шынықтыру пәнінің оқу бағдарламасы (5-11 сыныптар). – Астана: ҚР Білім және ғылым министрлігі, 2023.

5. Әбілғазиев Ж.К. Дене шынықтыру теориясы мен әдістемесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2020.

6. Қойлыбаев Б. Дене шынықтыру теориясы мен әдістемесі. – Алматы: Білім, 2019.

7. Иманқұлов Б. Жас ерекшеліктеріне сай дене тәрбиесі. – Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2021.

8. Сапарбеков Т., Иманбекова А. Дене мәдениеті және спорт. – Алматы: Қазақ университеті, 2022.

9. Жексенбаева А. Балалардың дене тәрбиесі. – Алматы: Раритет, 2018.

10. Матвеев Л.П. Теория и методика физического воспитания. – Москва: Просвещение, 2019.

11. Курамшин Ю.Ф. Теория и методика физического воспитания. – Казань: Казанский университет, 2020.

12. Фарфель В.С. Движение и физическое развитие. – Москва: Советский спорт, 2018.

13. Волков В.М. Физическое воспитание школьников. – Москва: Академия, 2021.

14. Бальсевич В.К. Возрастная физиология и школьная гигиена. – Москва: Просвещение, 2019.

15. Назарова С.А. Основы здорового образа жизни школьников. – Санкт-Петербург: Питер, 2022.

16. Баевский Р.М. Физиологические основы физического воспитания. – Москва: Медицина, 2018.

17. Амосов Н.М. Здоровье человека. – Киев: Наукова думка, 2020.

18. Гутник А. Г. Развитие двигательных качеств у детей. – Минск: Вышэйшая школа, 2021.