АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫ. ЫҚШАМДАЛҒАН СӨЗДЕР ЕМЛЕСІ

Оқыушы: Килыбаева Айзина Муратовна

Аннотация:

Бұл мақалада Алаш қозғалысының тіл саясаты мен ықшамдалған сөздер емлесіне қосқан үлесі қарастырылады. Қазақ тілі емлесіндегі ықшам сөздердің тарихи негізі, олардың түрлері мен қолдану ерекшеліктері сараланып, қазіргі орфографиялық жүйемен байланысы көрсетілген. Мақала тіл тазалығын сақтаудағы Алаш зиялыларының маңызын ашуға бағытталған.

Аннотация:

В данной статье рассматривается языковая политика движения Алаш и ее вклад в правописание сокращенных слов. Анализируются исторические основы сокращенных слов в правописании казахского языка, их виды и особенности использования, а также показывается их связь с современной орфографической системой. Цель статьи – раскрыть значение интеллигенции Алаш в сохранении чистоты языка.

Abstract:

This article examines the language policy of the Alash movement and its contribution to the spelling of abbreviated words. It analyzes the historical foundations of abbreviated words in the spelling of the Kazakh language, their types and features of use, and shows their connection with the modern spelling system. The purpose of the article is to reveal the significance of the Alash intelligentsia in preserving the purity of the language.

Кіріспе

Алаш қозғалысы — XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының азаттық, ұлттық ояну және тәуелсіздік жолындағы күресінің көрінісі. Бұл қозғалыстың басты мақсаты — қазақ елін дербес, өркениетті мемлекет ретінде қалыптастыру еді. Алаш зиялылары тек саясатта емес, тіл мен жазу реформасында да орасан еңбек сіңірді. Соның бірі — емле мен жазу жүйесін реттеу, ықшамдалған сөздерді қолдану арқылы тіл тазалығы мен түсініктілігін арттыру.

Негізгі бөлім

Алаш қайраткерлері қазақ тіліне тән таза, түсінікті жазу жүйесін қалыптастыруда үлкен рөл атқарды. Ықшамдалған сөздер — тілдегі қолданысты жеңілдетіп, сөйлеу мен жазуды икемді етуге ықпал ететін құрал.

Ықшамдалған сөздер дегеніміз — сөздің немесе сөз тіркесінің мағынасы сақтала отырып, қысқартылған нұсқасы. Мысалы: БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымы), АБ (ауа бағаны), т.б.

Алаш қайраткерлері осындай ықшам сөздерді өз еңбектерінде пайдалана отырып, оларды ғылыми стильге енгізуге тырысты. Мәселен, Ахмет Байтұрсынұлы ұсынған жазу үлгісінде қысқа, нұсқа, мағыналы болу – жазу реформасының негізі болды.

Емле нормалары

Ықшамдалған сөздер қазіргі қазақ орфографиясында бірнеше түрге бөлінеді:

1. Буын қысқаруы арқылы жасалған: проф(ессор), ин-т(итут);

2. Бірінші әріптерден құралған: ҚР, БҰҰ, ЖОО;

3. Біріктіру жолымен жасалған: ҚазМУ, ҚазҰПУ.

Алаш идеясы және тіл саясаты

Алаш зиялылары тілдің тазалығы мен ұлттың ұлт ретінде сақталуының тікелей байланысын жақсы түсінді. Сондықтан да тілді шұбарламау, өзге тілдің ықпалынан сақтау үшін ықшам, нақты, өз ұлтына тән тіл үлгісін ұсынды. Бұл бағыт қазіргі орфография мен терминологияда жалғасын тауып отыр.

Қорытынды

Алаш қозғалысының тілді дамытудағы рөлі — тек тарих емес, бүгінгі күн үшін де маңызды. Ықшамдалған сөздердің емлесі — қазақ тілінің икемділігін, оралымдылығын танытатын айғақ. Сондықтан бұл емле үлгісі — өткеннен келе жатқан ұлттың тілдік мәдениетін сақтаудың бір жолы.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Байтұрсынұлы А. «Тіл – құрал». – Алматы: Арыс, 2006.

2. Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». – Алматы: Санат, 1995.

3. Қазақ орфографиясы: Ереже. – Астана: Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық орталығы, 2019.

4. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. «Қазіргі қазақ тілі». – Алматы: Мектеп, 1975.

5. Тілтаным журналы, №3, 2020 ж. – «Алаш зиялылары және қазақ орфографиясы».