АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫ

Алаш – 1917 жылы шілдеде жалпыұлттық партия құрылғанын жариялаған қазақ демократиясының қозғалысы. «Алаш» партиясының мақсаты – 18-19 ғасырларда ыдыраған қазақтардың ұлттық мемлекетін қайта құру, мемлекеттік өзін-өзі басқару жүйесін құру, президенттік басқаруды енгізу, қазақ қоғамын ең жақсы әлемдік тәжірибенің мүмкіндіктерді пайдалана отырып жаңғырту болды.

Алаш партиясының негізгі идеясы – ұлттық мемлекеттілік. Демек, болашағын ойлайтын кез келген халық үшін тәуелсіздік – басты құндылық. Қазақстан Республикасын «Алаш» идеясының нақты іске асуы ретінде бағалау өте орынды. Алаш қозғалысы өз төңірегіне халықтың көпшілігін, әртүрлі таптың, әртүрлі саяси көзқарастардың өкілдерін біріктіруге ұмтылды. Оның идеологиясында демократиялық құндылықтар ұлттық дәстүрмен, жаңғыртуға ұмтылыс – ұлттық бірегейлікті сақтау қажеттілігімен ұштасып жатты.

1917 жылы шілдеде Орынборда бірінші жалпықазақ съезі өтіп, онда мемлекеттік басқару, автономия, Құрылтай жиналысына қатысу, саяси партия құру, жер, халық милициясы, оқу-ағарту, сот және басқа да мәселелер қаралды. Съездің негізгі шешімі: қазақтардың «демократиялық, парламенттік және федеративтік Ресей республикасының» құрамындағы аумақтық-ұлттық автономия құқығын қорғау.

Съездегі айтулы оқиға – съезде Алаш партиясын құру мәселесі шешілді.

Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамедов және басқа да либералдық-демократиялық бағыттағы қазақ зиялыларының өкілдері «Алаш» партиясының ұйымдастырушылары болды және ол жалпықазақ ұлттық демократиялық ұйымы болды. Партия құрамында ғылыми және шығармашылық зиялы қауым өкілдері: М.Тынышпаев, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев және т.б. болды.

Дана халқымыз «Ер есімі – ел есінде» деп тегін айтпаған. Атап айтқанда, Алаш ардақтылары – қазақ халқының ұлттық болмысы мен ұлттық құнлылықтарын сақтап, қараңғы халықтың оқу-білімге деген көзқарастарын қалыптастыруда маңызды рөл атқарды. Осы орайда «Алаш ардақтыларының қазақ халқының қалыптасуындағы орны қандай?», «Ұлт ардақтысы Ахмет Байтұрсынұлы қазақ қоғамының дамуына қалай үлес қосты?» деген сұрақтар туындайды.

Біріншіден, Алаш ардақтыларының алдына қойған асыл мақсаты: қараңғы қазақ халқының оқу-ғылымды игеруге шақыру болды. Сонымен бірге, қазақтың өз шекарасын белгілеп, елдің тұтастығы мен ауызбіршілігін басты орынға қойды.

Екіншіден, Алаш партиясының негізгі идеясы – ұлттық болмыс, ұлттық құндылық. Әр түрлі халық арасында ағарту мен білім беру жүйесі ретке келтіре отырып, ұлттық тәрбиеге баса назар аударды. Қазақ халқы ешкімге тәуелсіз, көзі ашық, көкірегі ояу болуы үшін, ұлттық құндылықтарымызды сақтай білді.

Үшіншіден, Алаш зиялылары елді отаршылдық құлдықтан босату, қазақ қоғамының ортағасырлық мемлекеттен шығып, өркениетті елдер қауымдастығына енуі, қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өміріндегі түбегейлі өзгерістерді жүзеге асыру жолында ұйымшылдықпен, бірлесе әрекет ете білді.

Алаш зиялысы, қазақ елінің намысы мен арын «маса» болып оятуды мақсат еткен Ахмет Байтұрсынұлы. Ол елдің тұрмыс-тіршілігіне жанашырлықпен қарап, қазақ халқының ағартушылық жолының қалыптасуына едәуір үлесін қосты. «Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі» дей келе, «қазақ газетін» шығарып, елдің көкірек көзін ашуға, тағылымды тарихты зерттеп насихаттауға да бар күш-жігерін салды.

Қорыта келе, «Алаштың» саяси тәжірибесі қазақ мемлекетінің бірегей тарихымен тікелей байланысты. Ол бізге нені үйретеді? Этносаяси мақсаттар мен құралдарды халықтың іргелі мүдделерімен, саяси қызметтің заңды және заңды әдістерінің басымдылығымен, әртүрлі саяси күштермен өзара әрекеттесу өнерімен, сыртқы және ішкі тепе-теңдікті таба білумен егжей-тегжейлі тексеру және салыстыруға жетеледі.

20-ғасырдың басында дүниеге келген Алаш идеясы тәуелсіз Қазақстанның мүддесіне қызмет етіп келеді. Уақыт өтер, жаңа ұрпақ келеді, бірақ алдағы онжылдықтар мен ғасырларда Алаш зиялыларының қоғамдық ой-пікірлері мен рухани тәжірибесінің лайықты мұрасы Қазақстан халқының тарих толқынында тірек болары сөзсіз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Аманжолова Д. Партия «Алаш»: история и историография, - Семипалатинск, 1993.

2. Аманжолова Д. Казахский автономизм и Россия. История движения «Алаш», - Москва, 1994.

3. Нурпеисов К. «Алаш» и «Алаш-Орда», - Алматы, 1995.

4. Ашкеева Н. ХХ ғасырдың бас кезіндегі Қазақстандағы саяси әлеуметтік процес лидерлерінің көзқарастары.Автореферат. Алматы: 2004.30б.[№34,7б.]