«Аралас мектептердегі мемлекеттік тілдің оқытылуы сапасын арттырудың мән маңызы»

Түлкібас ауданы

Ә. Науаи атындағы жалпы білім беретін мектеп

коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Баяндама

(Өзбек сыныбындағы өзбек тілі )

Тақырыбы: «Аралас мектептердегі мемлекеттік тілдің оқытылуы сапасын арттырудың мән маңызы»

Аралас мектептердегі мемлекеттік тілдің оқытылуы сапасын арттырудың мән маңызы

Оқыту өзбек тілінде жүргізілетін мектептердің 5-11 сынып оқушылары мемлекеттік тіл қазақ тілін әрқашан құрметтеп, өзбек тілі мен өзбек әдебиеті сабақтарында аударма арқылы салыстырады. Адам баласы дүниеге келгенде алғаш рет ана тілін естиді. Адамгершілік, инабаттылық, Ана арқылы тіл байлығы, ананың ақ сүтімен, тәтті мейірімі мен шексіз махаббаты, адамдық қасиеттер мен ана тіліміздің бар байлығы бойымызға, жанымызға сіңген. Сонымен қатар, мемлекетіміздің тілі саналатын қазақ тілін үйрену, осы тілде адамдармен оңай тіл табыса білу, іс қағаздарын жазу – әрбір өзбек ұл-қызының азаматтық, перзенттік парызы.

Өзбек тілі –менің ана тілім,

Қазақ тілі – мемлекеттік тілім.

Өзбек пен қазақ халқының тарихы мен тұрмысы ерте заманнан ортақ. Бұл жағдай ағайындай қандас осы екі халықтың мінез-құлқы мен тұрақты ұмтылысынан да көрінеді. Сондықтан да тату көршілік, имандылық, ежелден келе жатқан салт-дәстүр, құндылықтар сияқты игі қасиеттер тарих сынынан өткен осы екі халықтың өкілдеріне жарасады.

Өзбек тілі мен өзбек әдебиеті сабақтарының бір бөлігін қазақ тілі сабақтарымен байланыстырамын. Өзбек тілінің фонетикасын, грамматикасын қазақ тілімен салыстыра отырып түсіндіруге тырысамын. Өзбек әдебиеті сабағында оқушылармен бірге ақын-жазушылардың өмірі мен шығармашылығының ұқсас жақтарын анықтаймыз.

6-сыныптың «Ұлылар достығы – халықтар достығы» тақырыбы өзбек тілі оқулығының 1-бөлім, 180-бетінде берілген. 128-жаттығуда Науаи мен Абай деген екі ақынға мансап туралы ойларын айтып, ойларының жақындығын дәлелдеуге тапсырма беріледі.

Екі ақын да халыққа адал қызмет етуді, адами қасиеттерді, әділеттілікті, таза махаббатты кез келген мансаптан жоғары қояды.

Науаи:

Мансабдан мансабсизликка бургин юз,

Ҳар мансабдан мансабсизлик дуруст,-

Мансаптан мансапсыздыққа бұрғын жуз,

Әр мансаптан мансапсыздық дұрыс, -

Абай:

“Буюк мансаб баланд қоядир. Унга эринмай ўрмаласа илон ҳам чиқа олур”,-

«Үлкен мансап – биік жартас, Ерінбей енбектеп жыланда шығады, Екпіндеп ұшып қыран да шығады. Бірі үәзірліктен, бірі үлкен мансаптан қол үзсе , олардың өмірдегі мансаптары бір-біріне ұқсайтынын көрсетеді.

5-сыныпта өзбек тілі сабағымызды «Фонетика» бөлімін оқудан бастасақ, алдымен қазақ тілінде 42 әріп бар екенін, ал қазақ тіліндегі ə,і,ы,ө,ұ, ү,ң,h әріптері өзбек тілінде жоқ, және өзбек тіліндегі “o”дыбысы қазақ тілінде жоқ, h әріптері өзбек тілінде жоқ екенін салыстырамын. Оқушылар қазақ тілін бастауыш сыныптан бастап үйренгендіктен, екі тілдегі дыбыстар мен әріптерді салыстыра алады. Мысалы: «Оо» дыбысы қазақ тілінде жоқ, бірақ біз қандас халық болғандықтан, сөздеріміз бір-біріне жақын, яғни «о» дыбысы «а» дыбысымен ауысады.

Она-ана, олма- алма, олтин-алтын, олти-алты, осмон-аспан

Қазақ тіліндегі «ң» дыбысы өзбек тілінде «нг» әрпімен берілген:

Сингил-сіңіл, кўнгил –көңіл, кенг-кең, тонг-таң

«Сәйкестендіру сынағы» стратегиясын қолдануда ұлттық тілді меңгерту арқылы патриоттық сезімдері қалыптасады.

5-сыныпта өзбек тілі пәнінен «Еңбек – бақыт» тақырыбын бастағанда сабақтың басында оқушылар халық мақал-мәтелдерінен мысалдар келтіреді. Еңбек туралы басқа адамдардың мақал-мәтелдерінің мысалдарын тауып немесе аударуды ұйымдастыру үшін мынадай тапсырма беремін:

1. Мына мақал-мәтелдерді оқып, осы мақалдың мазмұнына сай өзбек тіліндегі мақал-мәтелдерді табыңыз:

Ермек қуған пәлеге жолығады, еңбек қуған қазынаға жолығады.

( Яхшидан боғ қолади, ёмондан доғ қолади )

2. Мына мақалдың мазмұнына сай қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерді табыңыз:

Меҳнатсиз топилган мол ҳисобсиз кетар

( Еңбексіз тапылған мал, Есепсіз кеткен мал)

2. Мына мақал-мәтелдерді өзбек тіліне аударыңыз:

Кедейлік кетсін десең, еңбек ет,

Молшылық жетсін десең, еңбек ет

Камбағалликдан қутилгинг келса - меҳнат қил,

Бойликка эришгинг келса - меҳнат қил.

Өзбек ақыны Ғафур Ғұлам қазақ ақыны Қуандық Шаңғытбаевпен достық қарым-қатынаста болған. 1964 жылы Ғафур Ғұлам досының хатына жауап хат жолдайды. «Өзбектер мен қазақтар, – деп жазды Ғафур Ғұлам, – мыңдаған жылдар бойы үлкен құрлықта бірге өмір сүріп келеді, бірінің тарихы – екіншісінің тарихы». Қаплонбекте шам жағылса, Ташкентте көрінеді, Шымкентте той болса, Ташкенттің жартысы көшеді. Үйіме сыйлы қонақ келсе, не Сарыағашқа, не Тұрбатқа барамын... Қазақ халқының кең пейілділігі, кеңпейілдігі күйеуіндей. Өйткені, Шығыстан Батысқа, Қытай шекарасынан Каспий теңізіне дейін, Қалмақ шөліне, Солтүстіктен

Оңтүстікке, Орынбор шөлдеріне, Орал бөктерінен Ташкентке дейін не бар?

1962 жылы мамырда Қазақстанда өзбек әдебиетінің күндері өтті. Бұл кезде Айбек Алматыға барады. Сол жерде Сәбит ағаның үйінде қонақта болды.

ХХғасырдағы өзбек әдебиетінің барлық атақты тұлғаларының шығармаларына назар аударсақ, олардың әдеби мұраларында аударманың маңызды орын алатыныбайқалады. Ұлтты ояту жолындағы ұлы істерге саналы ғұмыры мен шығармаларын арнаған қаламгерлердің Шығыс, әсіресе Батыс әдебиетінің жауһарларын өзбек тіліне аударуы – ұлттық әдебиетіміздің көркемдік көкжиегі мен мүмкіндіктерінің кеңеюі ғана емес, ұлттың көркемдік өркендеуі, санасын, ой-өрісін кеңейту, әдеби-эстетикалық талғамын нақтылау маңызды. Сондықтан да өзбек көркем аударма мектебі ХХ ғасырдың басында Түркістанда, одан кейін Өзбекстанда жаңа даму сатысына көтерілді. Айбек ұстаздары бастаған бұл берекелі істі сүйіспеншілікпен жалғастырып, шығармашылық өмірінің барлық кезеңдерінде дерлік көркем аудармаға ерекше көңіл бөліп, сүйіспеншілікпен қарады. Міртемірдің аудармашылық өнері де мақтауға тұрарлық. Ол А. С. Пушкиннің өлеңдерін, Н. А. Некрасовтың «Ресейде кім жақсы тұрады», Ш. Руставелидің «Жолбарыс терісін жамылған жауынгер», Абай, Мақтымқұлы, Бердақты, қырғыз халық эпосы «Манасты» аударған. Осман Насыр А. С. Пушкиннің «Бақша субұрқағы», М. Ю. Лермонтовтың «Жын» («Шайтан») эпопеясын өзбек тіліне аударған. Мирполат Мирзо «Құс жолы шешек», «Сайра, домбырам» (қазақ поэзиясының антологиясы), Ғ.Е. Лессингтің «Дана Натан» поэтикалық драмасын, В.Шекспирдің «Жаздың біртүрлілігі» пьесасын өзбек тіліне аударған. Насыр Фазилов қарақалпақ және қазақ жазушыларының шығармаларын өзбек тіліне аударған.

Төменде Мирполат Мирзо аударған Тұманбай Молдағалиевтің өзбек тілінде жазылған «Өзбегім-өз ағам» өлеңін оқи аламыз.

Қозоғу ўзбек қадим қондош тайин,

Бу туйғу дилга сурур берар майин.

Тошкентда юрганим кез дўстлар билан

Бўламан Олмаотада юргандайин.

Тошкентнинг гулбоғлари ўз боғимдай,

Кўчалари кўнглимнинг чароғиндай.

Дунёда оҳу кўз кўп, бўта кўз кўп,

Кўз борми ўзбек қизин қароғиндай!

Дилимда ҳавас сўнмай, ғайрат ўлмай,

Нечук кўрк-зийнатингга мафтун бўлмай?

Бир кирсам бозорингга, то кечгача

Гиргиттон чарх ураман чиққим келмай.

Мен гоҳ шеър сурурига лим тўламан,

Илҳомсиз кунларимда жим-сўламан.

Боримни бозорингга бериб кетган

Жайдари, содда қозоқ мен бўламан...

Қалбимни далам каби кенг қиламан,

Улуғларни тоғимга тенг биламан.

Мусо оғам қўлига Олмаотада

Сув қуйган ўспирин ҳам мен бўламан.

Тіл адамдарды біріктіреді, тәрбиелейді, салт-дәстүрді сақтайды. Ендеше, ана тілімізді ұлттық және жалпыадамзаттық ұғымдар негізінде дамыған тілдердің қатарына қоса отырып, әрқайсымыз мемлекеттік тілімізге терең құрметпен қарауымыз керек.