Балалар әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың театрландырылған іс-әрекетіндамыту

Балалар әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың театрландырылған іс-әрекетіндамыту

Шымкент Университеті «Педагогика және психология» мамандығының 2-курс магистрі

Байгелова Дана Мухаметкановна

Рысбаева Аршагуль Клышбековна д.п.н., профессор

  Мектепке  дейінгі  жасөспірім  баланы  тәрбиелеу  мен  дамыту  ісіне  байланысты  мақсаттарды  шешуде  театр  ерекше  рөл  атқарады. Театр  әр  балаға  қуаныш  ұмтылмас  әсер сыйлайды, оның  көркемдік  талғамын, еліктеуі  мен  қиялын  дамытады.

   Әдетте  адамның  жеке  басының  қасиеттері  бес  жасқа  дейін  қалыптасады  екен.  Сондықтанда  да баланың  жан-жақты  қалыптасуы  үшін  мектеп  жасына  дейінгі  бүлдіршіндердің бойына  жақсы,  жағымды  қасиеттерді  сіңіре  білу  керек.  Бала әр нәрсеге  құмар, қызыққыш,  ол  өзінің айналасында  болып  жатқан  өзгерісті,  тамаша  құбылыстарды  сезінуге  тырысады. Оның  жан-жақты  дамып,  жеке  тұлға  болып  тәрбиеленуіне,  тілінің  дамуын  театрландырылған  ойындар  арқылы  жетілдіруге  болады.  Ал  театрландырылған  ойындарды  балалар  қызықтап  ойнайды.  Театрландырылған  ойындар -  ойын қойылымдары  болып  саналады,  бұл  жерде  балаларға  арналған  көркемдік  шығармаларды  сахналық  қойылымдарға  айналдырып, оларды  кейіпкер  ретінде  қатыстырудың  маңызы зор. Баланы сахнада  кейіпкер  ретінде ойната  отырып, оның жеке тұлғасын жан-жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге деген құштарлықты ояту. Бүлдіршіндер сахнада шағын рөлдерде ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, әдемі киініп, жинақы жүруге, үлкендермен және өзге де балалармен тіл табыса білуге үйренеді. Жетілген диалог балалардың өз пікірін жеткізе білуге жетелейді.

   Ойын барысында ойын ситуациясына бейімделу, алғашқы да жекелеген элементерді, кенінен рөлді толығымен ойнау арқылы баланың ой-өрісі, қиялы дамиды. Рөлді ойнау арқылы өз кейіпкерін алдына елестетіп қана қоймай, бала оның әрекеттерін, сезімдерін сезінеді. Осындай эмоциялық күйлер баланы бұрын байқамаған өмір көрністеріне таңқалдырып, өз сезімін мимика, тағы басқа көріністер арқылы үйретеді.

   Театрландырылған ойындар балалардың ой-өрісін кеңейтеді, балаларды әңгімеге араласуға, спектакль туралы  ата-аналарына, жолдастарына әңгімелеп беруге итермелейді. Бұның бәрі сөйлеу қабілетінің дамуына, диалог түрінде сөйлеп жеткізуге септігін тигізеді.

 . Ойын - баланың өмірді танудағы алғашқы қадамы. Ойынның түрлері көп, қазақ тілін үйретуде театрландырылған ойындардың маңызы зор. Театрлық іс - әрекетте ертегілерді пайдалана отырып баланың ой - өрісін дамыту, сонымен бірге тыңдай білуге, есте сақтау, түсіну, рөлге бөліп, қазақша әдемі сөйлей білу мәнерін арттырамыз. Балаларға театр, әртістік өнер, сахналау, қойылым, сахна туралы түсінік беріп қызығушылығын оятамыз. Көріністерді өзара сөйлесу дағдыларын дамыта отырып, бүлдіршіндердің тілді меңгеруіне деген сүйіспеншілікті арттырамыз. Театр әр балаға қуаныш ұмтылмас әсер сыйлайды, оның көркемдік талғамын, еліктеуі мен қиялын дамытады.

Негізгі мақсаты:

- Мектепке  дейінгі  жасындағы  баланы  театр  түрлері  арқылы  шығармашылық және  парасаттылық  қабілеттерін жан-жақты  дамыту;

 - Сөз  өнерін  қастерлей  білуге,  өз  білімін  көтеруге,  шешендікке баулу.

 -  Балалардың сөздік  қорларын  байытып,  жақсыдан  үйреніп,  жаманнан   жиренуге  тәрбиелеу;

 -  Театрлық  іс - әрекетті  ертегілерді  пайдалана  отырып – ойын  дамыту.

  Міндеттері:

Балалардың тілін дамыту, сөйлеу  мәдениеті  мен  ой - өрісін,  дүниетанымын жетілдіру.

Балаларды  адамгершілікке  баулу, ойын  нақты  тапқыр  сөйлеуге, ақылды,  салмақты  ой  айтуға  баулу.

Баланың  қиялын  есте  сақтауын шығармашылық қабілетін  дамыту, ойдан  әңгіме, ертегі  шығарып  айтуға  дағдыландыру.

Баланың  әлеуметтік  және  эмоционалдық  дамуына  жағдай  жасап,  әр  баланың  жеке  дара  әртістік,  шығармашылық  қасиеттерін  ескере  отырып, өзін  қоршаған  ортаға,  адамдарға, құрбыларына, өзіне  деген  қарым-қатынас  мәдениетін  қалыптастыру.

    Балалар театрының бірнеше түрлері бар:
 Саусақ театрында– саусақтардың көмегімен қандайда болмасын ертегіні немесе өлең-тақпақ шумағын саханалау болып табылады. Саусақ театры арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы, қабілеті дамып, ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне жол ашылады. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды және ағаштарды бейнелей алады. Саусақтарының қозғалыс қимылына қарап, бала қуанады шаттанады, сөз айтуға тырысады және өлеңде үйренген сөз шумақтарын қайталап айта отырып, есінде сақтайтын болады. Сонымен қатар балалар екі қолын қимылдата отырып, оң, сол, жоғары, төмен т.б. түсініктерді бағдарлай алуда үйренеді.
Үстел үстіндегі театры - Сәбилер тобынан бастап-ақ тақпақ пен қысқа өлеңдерді айтқызғанда көркем сөздер әсерлі естілу үшін стол үстіндегі театрды қолданған жөн. Мұнда үстелде құламай тұратын және қозғалтқанда еш кедергісіз жүретін ойыншықтар қолданылады. Үстел үстіндегі қуыршақтар театрдың бірнеше түрі бар: әр түрлі биіктегі конустан, цилиндрдан, қораптардан жасалған ойыншықтар; таяқшадан жасалған театр; магнит театры.
^ Көлеңкелі театр - Жарық өте жақсы түскен экранда адамдар, жануарлар және құстардың пішіндерінің қозғалысына қарауды балалар өте жақсы көреді. Ертегі, әңгіме, өлең, әндерді көлеңке театры арқылы айтуға болады. Бұл көріністер балалардың шығармашылықтарын арттырады, ой өрістері дамытады.

Қуыршақ театры- Бұнда балалар қысқа тақпақтарды жаттап, оның өзіне тән орындау кезінен бастап-ақ кішкене көлемді спектакльдер ойнайды. Ондағы адамдар рөлін ойыншықтар орындайды.

Қуыршақ театры күнделікті ұйымдастырылған оқу іс- әрекетінде балаларды мадақтау, мақтау үшін, олармен амандасып, қоштасу үшін қолданылады.
Бұл қуыршақтар балаларға әнмен, бимен, ойынмен көрсету арқылы шығармашылықтарын дамытады. Бұл балалардың өздерін еркін сезінуіне, өз күшіне сене білуге көмектеседі.
Тағы да суреттер (картиналар) , стенд-кітапша театры , фланелеграф, трафарет театры болады.

Балаларға арналған қөркем шығарманы оқыту неғұрлым дұрыс ұйымдастырылса, мектеп жасына дейінге балалардан эстетикалық талғамын дамыту соғұрлым табысты болады.
Сахналық өнерге баулыған балалар жаттаған сөзінің мағынасына сәйкес, мәнерлеп айта білуге үйренеді. Соның нәтижесінде олардың шығармашылық қабілеттері оянды. Балалар өздерін еркін де бос ұстап, ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерге ынталана, құштарланып қатысып отырды. Осы жұмыстарды өткізген кезіңде әрбір ұлттық халық ертегілерінен көріністер қойылады.
Балалар өз беттерімен ойнаған дербес іс-әрекетінде де театр ойындарының түрлерін жиірек қолданатын болды. Балалардың шығармашылығы тек рөлдерді орындаған кезде ғана емес, сонымен қатар қуыршақтар, декорациялар дайындағанда да көрінді. Қуыршақтардың түр-түрін, шымылдықтар, декорация жасау кезеңдегі ұжымдық жұмыстар балалардың ұйымшылдығы мен белсенділігін арттырды. Балалардың шығармашылық қабілеттерін, сөйлеу мәдениеті мен ой-өрісін, дүниетанымын жетілдіруде театр ойындар түрі тиімді нәтиже береді.

Пайдалынылған әдебиеттер тізімі

1. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. Алматы,1994.

2. Алдамұратов Ә.Ж. Жалпы психология. — Алматы, 1996.

3. Мухина B.C. Детская психология. — М., 1992.

4. Урунтаева   Г.А.   Диагностика   психологических   особенностей дошкольника. - М., 1999. - с.34-44, 76-79.