Тақырып бойынша педагогикалық тәжірибені жалпылау: «Биология және химия сабақтарында білім алушылардың жаратылыстану сауаттылығын қалыптастыру және дамыту»

(Исломова Халипа Камоловна, химия мен биология пәнінің мұғалімі, педагог-зерттеуші, «М.Горький атындағы ЖББМ» ҚММ, Шардара қ, Түркістан облысы)

Бүгінгі таңда білім алушыны кез-келген алгоритмдерді орындауға, типтік есептерді шешуге, алдын-ала жасалған модельге сәйкес әрекет етуге үйрету жеткіліксіз.

Қазіргі мұғалімнің алдында әртүрлі мақсаттар тұр:

1. функционалдық сауаттылыққа қатысты қасиеттерді дамыту, тәжірибеге бағдарланған білім мен дағдыларды қалыптастыру бойынша оқушылардың қызметін ұйымдастыру;

2. материалды механикалық жаттауға жүгінбей, өз шешімдеріңізді ойлауға, негіздеуге және дәлелдеуге үйрету;

3. егер сіз көпшілік міндетті түрде дұрыс емес екенін түсінсеңіз, бәрі иә десе, "жоқ" деп айту қабілетін дамыту.

Жаратылыстану сауаттылығы-адамның ғылыми білімді қоршаған әлемді түсіну, негізделген шешімдер қабылдау және қоғамдық өмірге қатысу үшін пайдалану қабілеті. Ақпарат пен технологияға толы қазіргі әлемде бұл құзыреттілік барған сайын сұранысқа ие болып келеді. Жаратылыстану сауаттылығы келесі компоненттерді қамтиды (1 – Схема):

1 – Схема. Жаратылыстану-ғылыми сауаттылық компоненттері

Биология және химия сабақтарында жаратылыстану-ғылыми сауаттылықты дамыту үшін мектептің биология курсының кез – келген тақырыбының мазмұнына жалпы білім беру дағдылары мен дағдыларын дамытуға арналған тапсырмаларды қосу қажет деп санаймын, өйткені олар қойылған мақсатқа жетуге көмектеседі-балаларды "Өмір үшін оқуға" үйрету, яғни оқу жағдайларынан тыс.

Биология және химия сабақтары жаратылыстану сауаттылығын қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Дәл осы пәндерде оқушылар тірі және жансыз табиғат туралы негізгі білім алады, ғылыми зерттеу әдістерін меңгереді, сыни ойлау мен проблемаларды шешу қабілетін дамытады. Қазіргі мектепте жұмыс істейтін әрбір мұғалім балаларына күнделікті өмірде оқушылардың жетістіктеріне ықпал ететін дағдыларды дамытуға үйретуге міндетті. Жалпы, химия және биология сабақтарында жаратылыстану-ғылыми сауаттылықты дамыту идеясы жаңа емес. Алайда тәжірибе тақырыбының жаңалығы келесі аспектілерде анықталады:

• пәнаралық тәсілдермен интеграцияда (нақты мәселелерді шешу үшін химия, биология, технология және математиканың үйлесімі, жаратылыстану ғылымдарының экологиялық, әлеуметтік және басқару аспектілерімен байланысы, ғылыми тұжырымдамаларды түсінуді тереңдету үшін онлайн платформаларды, модельдеулерді, үлкен деректерді пайдалану;

• оқытудың инновациялық әдістерін қолдануда (ғылыми білімді қолдануды талап ететін өзекті мәселелерді қою, зерттеу жобаларын әзірлеу және іске асыру, оқушылардың ынтасы мен қатысуын арттыру үшін ойын элементтерін пайдалану, оқушыларды ғылыми зерттеу процесіне тарту;

• жаратылыстану-ғылыми сауаттылықтың нақты аспектілерінде (ақпаратты талдау, дереккөздердің дұрыстығын бағалау, дәлелдерді тұжырымдау, құбылыстардың өзара байланысын, табиғаттың даму заңдылықтарын түсіну, адамның табиғаттағы рөлін түсіну, қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарауды қалыптастыру, климаттың өзгеруі, энергетика, денсаулық сақтау мәселелерін жаратылыстану ғылымдары тұрғысынан зерттеу;

• қазіргі шындыққа бейімделуде (әртүрлі мәдени контексттердегі ғылыми мәселелерді талдау, қазіргі қоғамды толғандыратын мәселелерді зерттеу (мысалы, генетикалық модификация, жасанды интеллект);

• жаңа білім беру технологияларын қолдануда (жасанды интеллект, оқытуды жекелендіру, күнделікті міндеттерді автоматтандыру).

Химия және биология сабақтарында жаратылыстану-ғылыми сауаттылықты дамыту тақырыбы белгілі бір себептермен қазіргі әлемде өте өзекті болып табылады.

Бірінші себеп - жаһандық сын-қатерлер.

Екінші себеп - технологияның дамуы.

Үшінші себеп-еңбек нарығының талаптары.

Төртінші себеп-білім беру стандарттарын жаңарту.

Бесінші себеп-өмір сүру сапасын жақсарту. Жаратылыстану-ғылыми сауаттылық адамдардың денсаулығы, тамақтануы, өмір салты және т. б. туралы саналы шешім қабылдауға мүмкіндік бере отырып, олардың өмір сүру сапасын арттыруға ықпал етеді. Тәжірибенің жетекші педагогикалық идеясы химия мен биологияны оқытуда оқушылардың функционалдық (жаратылыстану – ғылыми) сауаттылығын дамыту үшін қажетті жағдайлар жасаудан тұрады.

Тәжірибенің мақсаты: оқушылардың жаратылыстану-ғылыми сауаттылық деңгейін арттыру: оқушыларда нақты мәселелерді шешу үшін ғылыми білімді қолдану, ақпаратты сыни тұрғыдан бағалау, негізделген шешімдер қабылдау және ғылым мен қоғам арасындағы байланысты түсіну қабілетін дамыту.

Тәжірибе тапсырмалары:

1. Оқытудың инновациялық әдістерін әзірлеу және енгізу

2. Жаратылыстану-ғылыми сауаттылықтың негізгі құзыреттерін қалыптастыру

3. Зерттеу дағдыларын дамыту үшін жағдай жасау

4. Экологиялық сананы қалыптастыру

5. Әзірленген әдістердің тиімділігін бағалау

Күтілетін нәтижелер:

• Оқушылардың химия мен биологияны оқуға деген қызығушылығын арттыру.

• Осы пәндер бойынша оқу қызметінің нәтижелерін жақсарту.

• Өзіндік жұмыс пен зерттеу қызметінің тұрақты дағдыларын қалыптастыру.

• Сыни тұрғыдан ойлауды және негізделген шешімдер қабылдау қабілетін дамыту.

• Экологиялық сауаттылық деңгейін арттыру.

Ғылым қарқынды алға жылжып келе жатқан ғасырда қазіргі мектептің жұмысы білім алушылардың бойында берік білімді ғана емес, сонымен бірге алынған ақпаратты өз бетінше өндіру, талдау, өз өмірінде тиімді пайдалану дағдыларын қалыптастыруға бағытталған. Менің тәжірибемнің пайда болуы химия мен биологияны оқуға деген ынтаның төмендеуі, нәтижесінде білім сапасының төмендеуі сияқты себептерге байланысты.

Жұмыста мен жаратылыстану сауаттылығына, оның биология және химия сабақтарында дамуына ерекше назар аудардым, оқушыларда оны қалыптастыруға арналған тапсырмалардың мысалдарын келтірдім.

Жаратылыстану-ғылыми сауаттылық-бұл адамның жаратылыстану ғылымдарымен байланысты әлеуметтік маңызды мәселелер бойынша белсенді азаматтық ұстанымға ие болу қабілеті және оның жаратылыстану-ғылыми идеяларға қызығушылық танытуға дайындығы.

Жаратылыстану-ғылыми сауаттылық бірнеше негізгі компоненттерді қамтиды:

• Жаратылыстану ғылымдарының негізгі ұғымдары мен заңдылықтарын түсіну

• Деректерді талдау қабілеті

• Сыни тұрғыдан ойлау және проблемаларды шешу дағдыларын дамыту:

• Әртүрлі көздерден алынған ақпаратпен жұмыс істеу қабілетін қалыптастыру

• Ғылыми біліммен қарым-қатынас жасау қабілеті

Химия мен биология жаратылыстану-ғылыми сауаттылықты қалыптастыруда маңызды рөл атқарады, өйткені олар тірі және жансыз табиғатта болатын іргелі процестер туралы білім береді, эксперименттік жұмыс пен бақылау дағдыларын дамытады, деректерді талдау және қорытынды жасау қабілетін қалыптастырады, әртүрлі құбылыстар арасындағы байланысты түсінуге мүмкіндік береді және экологиялық ойлаудың дамуына ықпал етеді.

Жаратылыстану-ғылыми сауатты адам жаратылыстану ғылымдары мен технологияларға қатысты мәселелерді дәлелді талқылауға қатысуға тырысады, бұл оған келесі құзыреттерді талап етеді: құбылыстарды ғылыми түсіндіру, жаратылыстану-ғылыми зерттеулердің ерекшеліктерін түсіну, деректерді түсіндіру және қорытынды жасау үшін ғылыми дәлелдерді қолдану.

Жаратылыстану-ғылыми сауатты адам жаратылыстану ғылымдары мен технологияларға қатысты мәселелерді талқылауда өзінің ғылыми дәлелді пікіріне ие бола алады, бұл одан келесі құзыреттерді талап етеді:

1) құбылыстарды ғылыми түсіндіру;

2) жаратылыстану зерттеулерінің ерекшеліктерін түсіну;

3) деректерді ғылыми түсіндіру және қорытынды жасау үшін дәлелдемелерді пайдалану.

Осы құзыреттерді дамыту тұрғысынан тиімді оқу-зерттеу қызметі болып табылады, өйткені ол тек танымдық міндеттерді шешуге ғана емес, сонымен қатар оқушыларды қазіргі әлемнің негізгі мәселелеріне бағыттауға арналған.

Жаратылыстану - ғылыми сауаттылық - бұл адамның жаратылыстану білімін сұрақтар қою, жаңа білімді игеру, жаратылыстану құбылыстарын түсіндіру және жаратылыстану мәселелеріне қатысты ғылыми дәлелдерге негізделген тұжырымдарды тұжырымдау үшін пайдалану қабілеті; жаратылыстану ғылымының негізгі ерекшеліктерін адам танымының нысаны ретінде түсіну; жаратылыстану ғылымдары мен технологиялардың өмірдің материалдық, зияткерлік және мәдени салаларына әсері туралы хабардарлықты көрсету қоғамдар; жаратылыстануға байланысты мәселелер бойынша белсенді азаматтық ұстаным таныту.

Жаратылыстану-ғылыми сауаттылық жөніндегі тапсырмалар кешенді және құрылымды болып табылады, оқушылар үшін маңызды ақпараттың нақты өмірлік жағдайына негізделген, зерттеу типіндегі эксперименттік жұмыстарды сипаттай алады, нақты ғылыми эксперименттердің нәтижелерін қамтуы, бастапқы ғылыми деректерді талдауды көздеуі мүмкін, көбінесе пәнаралық сипатқа ие, мәтіндік ақпаратты да, кестелер, диаграммалар, графиктер түріндегі ақпаратты да қамтиды, қосымша ақпаратты тартуды немесе артық ақпаратты қамтуы мүмкін.

Тапсырмаларды орындау кезінде дағдыларды (құзыреттерді)қолдану қажет:

• құбылыстарды ғылыми түсіндіру

• жаратылыстану ғылымдарының ерекшеліктерін түсіну

• деректерді түсіндіру және қорытынды жасау үшін ғылыми дәлелдерді пайдалану.

Құзыреттердің әр түрінде әр сұрақ-тапсырма қалыптастыруға/бағалауға бағытталған неғұрлым тар дағдылар бөлінеді.

«Химия және биология сабақтарында жаратылыстану-ғылыми сауаттылықты дамыту» тақырыбындағы жұмыс тәжірибесінің нәтижелілігін оқушылардың оқуындағы сандық және сапалық өзгерістерді көрсететін бірнеше негізгі көрсеткіштер бойынша бағалай аламын:

• білім деңгейі артты (бақылау жұмыстарында, химия және биология бойынша тесттерде оқушылардың нәтижелерінің өсуі, олимпиадаларға қатысу нәтижелері бойынша көрсеткіштер жақсарды).

• пәндерге деген қызығушылық артты (ҰБТ тапсыру кезінде химия мен биологияны таңдаған оқушылар санының өсуі, сабақта белсенділік артты)

Химия және биология сабақтарында жаратылыстану-ғылыми сауаттылықты дамыту бойынша тәжірибені іске асыру осы жұмыстың жоғары маңыздылығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Зерттеу әдістерін, жобалық қызметті және заманауи цифрлық технологияларды жүйелі қолдану оқушылардың білім деңгейін арттыруға ғана емес, сонымен қатар олардың қазіргі әлемде табысты өмір сүруі үшін қажетті негізгі құзыреттіліктерін қалыптастыруға ықпал етті.

Алынған нәтижелер таңдалған тәсілдің перспективалы екенін және басқа мұғалімдердің тәжірибесіне сәтті енгізілуі мүмкін екенін көрсетеді.

Тәжірибені іске асыру барысында айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізілді: оқушылардың пәндерге деген қызығушылығы артты, үлгерім көрсеткіштері жақсарды, зерттеу қызметінің дағдылары қалыптасты.

 Жұмыс тәжірибесі көрсеткендей, оқушылардың жаратылыстану-ғылыми сауаттылығын дамыту кешенді тәсілді қажет етеді:

• Проблемалық жағдайларды құру және зерттеу қызметін ұйымдастыру;

• Заманауи цифрлық технологияларды қолдану;

• Пәнаралық интеграция;

• Оқушылардың ынтымақтастығы үшін жағдай жасау.

Бұл ұсыныстар өз жұмысының тиімділігін арттырғысы келетін және оқушылардың негізгі құзыреттіліктерін қалыптастыруға ықпал ететін әріптестер үшін пайдалы болуы мүмкін.

Химия және биология сабақтарында жаратылыстану-ғылыми сауаттылықты дамыту бойынша тәжірибені іске асыру қазіргі оқушыға тек білім ғана емес, оларды практикада қолдану мүмкіндігі де қажет екенін растады. Зерттеу әдістерін, жобалау қызметін және цифрлық технологияларды пайдалану оқушылардың сыни ойлауын, шығармашылық қабілеттерін және зерттеу дағдыларын дамытуға жағдай жасауға мүмкіндік берді. Алайда, а. н. Колмогоров дұрыс атап өткендей, «математика тек ғылым ғана емес, сонымен бірге өнер».

Сондықтан жаратылыстану-ғылыми сауаттылықты одан әрі дамыту тек әдістемелік әдістерді жетілдіруді ғана емес, сонымен қатар мектепте әр оқушының жеке қабілеттерін ашуға ықпал ететін шығармашылық атмосфераны құруды талап етеді.
Осы бағыттағы одан әрі жұмыс оқушылардың жаратылыстану-ғылыми сауаттылығын дамытуда үлкен жетістіктерге жетуге мүмкіндік беретініне сенімдімін.

Пайдаланылған Интернет көздерінің тізімі

https://infolesson.kz/himiya-zhne-biologiya-pni-boyinsha-oushilardi-zharatilistanu-sauattilitarin-aliptastiru-strategiyasi-1912083.html Химия және биология пәні бойынша оқушылардың жаратылыстану сауаттылықтарын қалыптастыру стратегиясы

https://stud.kz/referat/show/106255 Биология сабағында жаратылыстану сауаттылығын қалыптастыру

https://bilimainasy.kz/22-14-03-01/ «Химия», «Биология» «Физика» сабақтарында оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру

https://ziatker.kz/docx/biologiya_sabaqtarynda_jaratylystany_sayattylygyn_qalyptastyryda_myltimediyalyq_oqyty_quraldaryn_qoldany_102658.html Биология сабақтарында жаратылыстану сауаттылығын қалыптастыруда мультимедиялық оқыту құралдарын қолдану

https://kopilkaurokov.ru/himiya/presentacii/ok_ushylardyn_zharatylystanu_sauattylyk_taryn_k_alyptastyrudag_y_bielsiendi_ok_y Оқушылардың жаратылыстану сауаттылықтарын қалыптастырудағы белсенді оқыту стратегиясы