Дарынды балаларды анықтау және
қолдау
Нүсіпова Гузель
Маратқызы
«Еңбек ауылындағы
мектепке
дейінгі шағын орталығы
бар
№22 орта
мектебі
ДОӘІ
орынбасары
Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның
бүгінгі дәрежесіне сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты
мамандар даярлауда тиімді болса, екінші жағынан қоғамға ерекше
дарынды балалардың тек өзінің интеллектуалдық дамуын қамтамасыз
етеді. Дарындылық
мәселесін зерттеушілердің еңбектері көп болғанымен, дарындылықтың
мән - мағынасы жөнінде олар ортақ бір пікірге келе қоймады.
Сондықтан да, біз баланың дарындылығы деп, оны өз құрдастарымен
салыстырғанда бірдей жағдайда білім игеру деңгейінің шоғырлығымен
аса ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы деп
түсінеміз. Дарындылыққа педагогикалық энциклопедияда мынадай
анықтама берілген: дарындылық - белгілі бір әрекет саласында ерекше
жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғары
деңгейі.
В. Крутецский өзінің математикалық
қабілеттіліктің құрылымын зерттеген еңбегінде: «Егер
қабілеттіліктер деген ұғымды жеке психикалық қасиеттер деп
түсінсек, онда дарындылық дегенді адамның ерекше қабілетінің
жиынтығының бірлігі деуге болады»,- деп
тұжырымдады.
Әр адам балалық, жасөспірім және жастық
шағынан бастап, өмірде үлкен жетістіктерге жетуді
армандайды. Жасөсіпірімдік
шақ- бұл ізденіс, үміт, күмәндану, мазасыздану кезі. Көптеген
балалар ерте кезден бастап, әртүрлі іс-әрекет түрлеріне
қабілеттілік білдіреді (сурет салады, билейді, музыкалық
инструменттерде ойнайды, ән айтады т.б.). Бірақ уақыты келе, бұл
қабілеттіліктердің көрінісі бәсеңдеп, жас адамның мамандығының
негізіне айналмайды, ол адам жай ғана «орташа» кәсіпкерге айналады.
Қазіргі кездегі жаңа әлеуметтік - экономикалық жағдай бойынша,
кәсіпкерлік іс-әрекетте табысқа жалпы және әдейі қабілеттің ең
болмағанда аз ғана бөлігімен, білімділікпен, шығармашылықпен
қамтамасыз етілгенде ғана жетуге болады. Сондықтан, балалар
алдында, сонымен қатар, ата-аналар, мұғалімдер алдында да жаңа
міндет тұр, яғни жеке тұлғаның потенциалды мүмкіндіктерін зерттеу,
дамыту және осының негізінде баланың болашағын
анықтау.
Оқушының дарындылығын
анықтауда төмендегідей әдіс
тәсілдерді:
-
Баланың отбасылық жағдайын
зерттеу;
-
Шығармашылық қабілетін анықтау;
-
Сауалнамалар, тренингтер
өткізу;
-
Пәндік олимпиадаларға, ғылыми жоба сайыстарына
қатысу
Дарынды оқушылармен жұмыс барысында қолданылып
жүрген психологиялық әдістемелер:
* “Дарындылық картасы” әдістемесі
(Савенков)
-
Джонс креативтілігі
сұрақнамасы
-
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің
диагностикасы
-
Оқу мотивін анықтау
сұрақнамасы
-
Баланың профильдік қызығушылығын анықтау
әдістемесі
-
Жалпы дарындылықты анықтау әдістемесі ( ата
аналарға сауалнама)
-
Кім неге бейім?
әдістемесі
Дарындылықты дамыту
жолдары:
-
Шығармашылық дарындылық-Ғылыми практикалық
конференциялар жобалар;
-
Көркемдік дарындылық-Шығармашылық сайыс,
ән, би театр үйірмелері
-
Интеллектуалдық дарындылық — Интеллектуалы
ойындар “Ақбота”, “Кенгуру”, “Русский
медвежонок
-
Психомоторлық дарындылық -Спартакиадалар,
турслеттер, президенттік тест
-
Академиялық дарындылық- Факультатив,
таңдамалы, қолданбалы курстар,
олимпиадалар
Дарындылықты анықтауда сан түрлі әдістер мен
тәсілдер қолданылады. Оқушы бойындағы дарындылықты анықтау үшін
психологиялық диагностикалар, (әдістемелер тесттер, сауалнамалар,
эксперимент зерттеуі) т.б.қажет.
Дарындылық диагностикасы балалардың
қабілеттілігін бағалауға негіз бола отырып, оларды саралауға
мүмкіндік беретін қызметті атқарады. Сондықтан балалар
дарындылығының диагностикасында әдістерді таңдау мен қолдануда
педагогикалық жағынан аса мұқият болған жөн. Диагностика үрдісін
жүзеге асырушы педагогтар мен психологтарға ғылыми принциптерді
жетекшілікке алып, балалар дарындылығын бағалау құралдарын өте
мұқият таңдау қажет. Біздің бала қабілеттілігін диагностикалау
жұмысымыз оның ішкі қабілеттілігін бағалауға арналған. Кейде біз,
баланы дарынсыз дей отыра, оның бүкіл психикасын мүгедек етуімізде
мүмкін.
1. Кешенді бағалау
принципі. Баланы зерттеу жан-жақты
және
кешенді болуы керек. Баланың интеллектуалдық
қабілеттілігінің даму деңгейінен басқа психо-физикалық қасиеттері
мен құбылыстарының мүмкіндігінше кең аймағын зерттеуіміз қажет.
Зерттеуші үшін баланың шығармашылық қабілеттілігінің дәрежесін,
психо-әлеуметтік және физикалық даму деңгейін зерттеу маңызды бола
бастайды.
Кешендік бағалау принципіне тікелей қатынасы бар
бағалаудың сапалы жақтарында есте ұстау қажет. Бұл арада бала
психикасының құрылымындағы жеке функциялары мен қабілеттерінің даму
деңгейінің сәйкестілігін анықтау туралы сөз болып
отыр.
Балалар дарындылығының деңгейін анықтау
мақсатында жүргізілетін диагностикалық зерттеулердің бір уақыттық
шара болуы мүмкін емес. Бұлай жасауға осы мәселенің теориялық
жағынан қарастырылу деңгейі ғана емес,сонымен қатар осы үрдістің
әдістемелік жағынан қамтамасыз етілу деңгейінде мүмкіндік
бермейді.
Бір реткі зерттеуге арналған кәдімгі
диагностикалық әдістемелердің кемшілігіне баладан арнайы стандартты
тапсырмалар арнасын шешуді талап ету және оның нәтижесі бойынша
бағалау жатады. Сонымен қатар,бір реткі тапсырмалар бір уақыттық
диагностиканың қызметін атқарады, олар кейбір жағдайларда балаларда
табиғи стресстен туған қателіктердің алдын алуға да мүмкіндік
бермейді.
Тренингтік әдістемелер диагностиканың мақсатын
өзгертуге, яғни оларды ең әуелі бала қабілеттілігін коррекциялау
мен дамытуға бағыттауға мүмкіндік жасайды. Тренингтік әдістемелерді
қолдана отырып, ұзақ мерзімдік диагностиканы жүзеге асыруға сол
арқылы бір реттік зерттеуде міндетті түрде болатын кейбір
психологиялық бөгеттерді шектеу мүмкін болады. Тренингтің көмегімен
ұзақ зерттеуге алынған бала біртіндеп қысымнан құтыла отырып,
өзінің табиғи қабілетін көрсете бастайды.
Көптеген мамандар баланың дарындылық деңгейін
бағалауда қанша актуальды жағын бағаласақ, сонша потенциалдық
мүмкіндігін бағалау керек дегенді айтады. Бұдан басқа,
педагогикалық және әлеуметтік жағынан баланың сол сәттегі істегені
емес, одан болашақта не күтуге болады сол маңыздырақ
болады.
Экологиялық әдістерді баланың жасанды, зетханалық
жағдайда емес кәдімгі жағдайдағы мінез-құлқы мен іс-әрекетін
бағалау әдістері жатады. Дегенмен, бұл арада біздің
мүмкіндіктеріміздің шектелетінін ұмытпау керек.
Диагностикалық зерттеулерде психологтардан басқа
педагогтар, физиологтар, ата-аналар және балалар қатысуы қажет.
Балалар тек зерттелуші арналған арнайы өңделген, әдістемелік
құралдары болуы керек. Тек осы мәліметтерді қатар қойып салыстыру
ғана шынайы көріністі бере алады.