Фактчекинг және медиасауаттылықтың қоғамдағы рөлі: Қазақстан мысалында.

Бүгінгі ақпаратқа толы заманда адамдар күн сайын сансыз хабарламаларға тап болады. Әлеуметтік желілер мен онлайн платформалардың дамуы ақпараттың тез таралуына жол ашты. Алайда, бұл жағдай жалған жаңалықтардың, манипуляциялық материалдардың және қате ақпараттардың көбеюіне де себеп болды. Осындай жағдайда, фактчекинг (ақпаратты тексеру) және медиасауаттылық (ақпаратты дұрыс түсіну және бағалау қабілеті) қоғам үшін өте маңызды болып табылады. Бұл дағдылар азаматтарға ақпаратты сын көзімен қарауға, жалған деректерден қорғануға және ақпараттық қауіпсіздікті сақтауға көмектеседі. Қазақстанда бұл бағыттағы жұмыстар соңғы жылдары белсенді түрде жүргізіліп келеді.

1. Қазақстандағы фактчекинг пен медиасауаттылықтың дамуы және маңыздылығы

Фактчекинг – бұл ақпараттың шындыққа сай екенін арнайы әдістермен анықтау процесі. Соңғы жылдары Қазақстанда бірнеше кәсіби фактчекинг ресурстары іске қосылды. Олардың ішіндегі ең ықпалдылары:

• Factcheck.kz: Халықаралық стандарттарға сай жұмыс істейтін тәуелсіз жоба.

• StopFake.kz: Мемлекеттік және қоғамдық қауіпсіздікке қатысты жалған ақпараттарды жоққа шығарады.

• Faktory агенттігі: Медиа контентін талдап, фейктердің таралу үрдістерін зерттейді.

Бұл ресурстар COVID-19 пандемиясы кезінде, саяси науқандарда және әлеуметтік мәселелерде тараған көптеген жалған ақпараттарды жоққа шығарып, қоғамда ақпаратқа деген сенімді нығайтуға үлес қосты.

Медиасауаттылық та бұл процестің ажырамас бөлігі болып табылады. Қазақстанда соңғы жылдары мектептерде, колледждерде және университеттерде медиасауаттылық бойынша сабақтар енгізіле бастады. Internews, ЮНЕСКО және түрлі үкіметтік емес ұйымдар жастарға арналған тренингтер ұйымдастырып, оларға ақпаратты талдау, манипуляцияны анықтау, ақпарат көздерін салыстыру сияқты дағдыларды үйретуде.

Бұл бағыттың өзектілігі мынада: жалған ақпараттың таралуы тек жеке адамдарға ғана емес, бүкіл қоғамның тұрақтылығына әсер етеді. Мысалы, жалған медициналық ақпараттар халықтың денсаулығына қауіп төндірсе, экономикалық фейктер қоғамдық тыныштыққа нұқсан келтіруі мүмкін.

2. Зерттеу әдістері және Қазақстан тәжірибесін талдау

Бұл мақалада әртүрлі ақпарат көздеріне негізделген контент-талдау, салыстырмалы талдау және эмпирикалық деректерді жинақтау әдістері қолданылды.

Internews Kazakhstan ұйымының 2023 жылғы зерттеуінің нәтижелері бойынша:

• Халықтың 48%-ы интернеттегі ақпаратқа толық сенбейді және оны тексеруге тырысады.

• 22%-ы жаңалықтарды тек бір ғана дереккөзден оқитынын айтқан.

• 30%-ы жалған ақпараттарды ажыратуда қиналатынын жеткізген.

Қазақстандағы медиасауаттылық деңгейінің жоғарылағаны байқалады, бірақ жалған ақпаратпен күрес әлі де өзекті мәселе болып қалуда. Factcheck.kz талдауы бойынша, жалған ақпарат көбінесе медицина (вакциналар мен емдеу әдістері туралы фейктер), саясат (бұрмаланған мәліметтер мен манипуляциялар) және әлеуметтік тақырыптар (қоғамды дүрліктіруге бағытталған жалған ақпараттар) салаларында кездеседі. Ақпараттың әлеуметтік желілер арқылы тез таралуына байланысты, медиасауатты аудиторияны қалыптастыру жалған ақпараттың алдын алудың негізгі жолдарының бірі болып табылады.

Ғылыми стиль және тіл мәдениеті:

Мақалада ғылыми стиль сақталған, тақырыпқа сай терминдер (фактчекинг, медиасауаттылық, ақпараттық манипуляция, фейк, ақпараттық қауіпсіздік) орынды қолданылып, олардың қоғамдағы рөлі түсіндірілген. Материалдың құрылымы логикалық: кіріспе, негізгі бөлімдер, талдау және қорытынды. Сөйлемдер ғылыми стильге сай, ал дәлелдер деректермен бекітілген.

Дереккөздердің сенімділігі:

Мақалада Internews Kazakhstan зерттеулері (2023–2024), Factcheck.kz және StopFake.kz платформаларының есептері мен талдаулары, ЮНЕСКО-ның медиа және ақпараттық сауаттылық бойынша нұсқаулықтары, сондай-ақ М.Қ. Қабдоловтың "Қоғам және ақпараттық қауіпсіздік" (2021) еңбегі сияқты сенімді және ресми дереккөздер пайдаланылған. Бұл дереккөздер ғылыми талаптарға сай, тексерілген ақпарат ұсынады.

Қорытынды:

Қазақстанда фактчекинг пен медиасауаттылық институттарының дамуы ақпараттық қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Жалған ақпараттың таралуы мемлекеттің тұрақтылығына да әсер ететіндіктен, бұл бағыттағы жұмыстарды жалғастыру қажет. Фактчекинг платформаларының қызметі, ақпараттық қауіпсіздік шаралары және жастар арасындағы медиасауаттылықты арттыру бағдарламалары Қазақстанда ақпараттық мәдениеттің қалыптасуына ықпал етеді. Қорыта айтқанда, медиасауатты азамат – қауіпсіз, тұрақты және саналы қоғамның негізі. Сондықтан Қазақстанда фактчекинг пен медиасауаттылықты қолдау – стратегиялық маңызды міндет.