Футбол тарихы

ӘОЖ 613.95

ӘЛЕМДІК СПОРТ ОЙЫНЫ - ФУТБОЛ ТАРИХЫ

Ахматжанов Давлат

«Мирас» университеті, Шымкент қ., Казақстан

В данной статье история зарождения игры в футбол, общие правила Олимпийских игр и физическая подготовка.

This article contains the history of the origins of the game of football, the general rules of the Olympic Games and physical training.

Бұл спорт түрін ұнатпайтын адам жоқ шығар. Футбол қазақ жерінде қарқынды дамып, көпшіліктің сүйікті спорт түріне айналып, түрлі конференциялар мен жиындарда талқыланатын негізгі тақырыптардың біріне айналды. Алайда, елімізде бұл спорт түрінің тарихын түсінбей жүргендер көп. Ендеше біз бүгін қазақ спортының даму тарихына тоқталамыз.

Футбол (футбол) – командалық спорт түрі. Футбол әлемдегі ең танымал спорт түрлерінің бірі болып саналады [1] [2] [3] [4]. Ойынның негізгі мақсаты - аяқтарыңызбен немесе денеңіздің басқа бөліктерімен (қолыңыздан басқа) гол соғу арқылы басқа командаға қарағанда көбірек гол соғу. [5]

Әр командада қақпашыны қосқанда ең көбі 11 ойыншы (алмастырушыларды қоспағанда) болады. Қақпашыдан басқа ойыншыларға өз айып алаңында допты қолмен ұстауға рұқсат етілмейді. [6]. Қақпашылардан басқа ойыншылар қорғаушылар, жартылай қорғаушылар және шабуылшылар болып бөлінеді.

Матч матч деп аталады және әрқайсысы 45 минуттық екі таймнан тұрады. Матчтар арасында 15 минуттық үзіліс бар.

Ойынның мақсаты - топ өз қақпасына допты емес, қарсыласының қақпасына допты соғу. Ойында көп гол соққан команда жеңеді [3].

Егер екі команда бірдей гол соғатын болса, бұл тең ойын деп есептеледі. Бұл жағдайда қосымша уақыт берілуі мүмкін (екі тайм үшін әрқайсысы 15 минут). Егер қосымша уақытта тең нәтиже болса, матч соңында пенальти белгіленеді.

Жарыс ұзындығы 100-110 м, ені 64-75 м болатын тік бұрышты алаңда өткізіледі. Оның биіктігі 2 м 44 см, қақпаның ұзындығы 7 м 32 см. Қақпаның артында керілген тор бар. Футбол добының массасы 396-453 грамм, диаметрі 68-71 см [3].

Соңғы нұсқада 17 ереже бар [2].

1-ереже: қадам

Екінші негіз: доп

3-ереже: Ойыншылар саны

Төртінші ереже: Ойыншының киімі

5-бап: Сот шешімі

6-бап: Көмекші төрешілер

7-ереже: Ойынның ұзақтығы

8-ереже: Ойынды бастау және жалғастыру

9-ереже: Доп ойында және ойыннан тыс

10-ереже: Матчтың нәтижесін анықтаңыз

11-ереже: Оффсайд

12-ереже: Ойыншылардың бұзушылықтары және бұзақылықтары

13-ереже: пенальти мен айып соққылары

14-ереже: 11 ярдтан соққы

15-ереже: Допты ойынға салу

16-бап: Қақпаға соғу

17-ереже: Бұрыштан соғу.

Футбол — футбол ойынында қолданылатын, параметрлері Футбол ережесінің 2-бабымен реттелетін доп тәрізді нысан.

Сапасы мен параметрлері:

• Пішіні шар тәрізді;

• Былғары материал;

• Қазіргі уақытта тек синтетикалық немесе басқа қолайлы материалдардан жасалған;

• Шеңбер кем дегенде 70 см (28 дюйм) және 68 см (27 дюйм) болуы керек. Стандартты шар өлшемі №5 (Император өлшемі 5);

• Жарыс басталғанда 450 грамм (16 унция) және 410 грамм (14 унция) аспауы керек [2];

• Теңіз деңгейіндегі ауа қысымы 0,6-1,1 атм (600-1100 г/см2).

Футбол доптары бес стандартты өлшемде келеді.

1. Оның шеңбері 43 см-ден аспайды. Әдетте жарнамалық мақсатта қолданылады [1].

2. Максималды шеңбер 56 см-ден аспайды, ал массасы 283,5 граммнан аспайды. Ол әдетте жарнамалық мақсаттарда және төрт жасқа дейінгі балаларды оқыту үшін қолданылады.

3. Максималды шеңбер 61 см, салмағы 340 г аспайды. Бұл доп сегіз жасқа дейінгі балаларды жаттықтыру үшін дұрыс өлшем [1].

4. Айналым 63,5-66 см, салмағы 369-425 г. Мұндай көлемдегі жиынтықтар футзалға, футзалға және 12 жасқа дейінгі балаларға арналған жаттығуларға арналған [1]

5. Мұндай өлшемдегі доптар бүкіл әлемде ФИФА туы астында өтетін барлық ресми матчтарда қолданылады. 5 өлшемді шардың шеңбері 68-70 см, салмағы 450 граммнан аспайды. [1].Бұндай өлшемді доптар ФИФА жалауы астында өтетін дүние жүзінде ұйымдастырылатын барлық ресми жарыстарда қолданылады. 5- өлшемді доптың шеңбер ұзындығы 68—70 сантиметр болса, салмағы 450 граммнан аспайды. [1].

191-1916 жылдары Семейде «Ласточка», «Яриш», «Арляня» және «Олимп» футбол командалары құрылды. Қазақстанға футболды британдық кәсіпкер әкелгені белгілі. Мұхтар Уызовтың «Яриш» сапында ойнағаны туралы да ақпарат жеткілікті. Уизав, Кәрімов, Маммадов, Гесматулин, Рысбаев, Сайдашов, Нығматулин, Сыздықов, Ғабасовтармен бірге «Ярыш» жарыстарына Құрманов, Янбусов, Ахмадшин сынды қазақ футболының негізін салушылар қатысып, елімізде осы спорт түрін дамытуға үлес қосты [4].

Пенальти (айып добы): Егер қорғаушы ойын ережесін бұзып, айып алаңында ереже бұзса, төреші қорғаушының қақпасына айып добын жасауға рұқсат береді. Егер гол соғылмаса, айып добын орындаған ойыншы допқа басқа ойыншы тимейінше қайтадан тиісе алмайды. Егер гол соғылса, ойын ортадан басталып, жалғасады. Тепкен кезде доп қақпаға кірмейді, бірақ қорғаушы топтың ойыншыларының бірі сәтсіздікке ұшыраса, пенальти қайта орындалады.

1890 жылы Милфорд футбол клубының қақпашысы Уильям Маккрум өз қақпасына жақын жерде тәртіп бұзушылық жасаған командаларды жазалау әдісін ойлап тапты. Пенальти ретінде ирландиялық футболшы айып добын ұсынды - қақпа сызығынан 11 метр қашықтықта айып добын орындау, оны тек қақпашы қорғады. 1891 жылы футбол ережелеріне айыппұлдар енгізілді. Футбол ережелерінің қазіргі нұсқасында 11 метрден тыс айып соққылары 14 заңмен реттеледі [4].

Айыппұлдар футболда алаңнан қуумен қатар ауыр жаза ретінде әлі де қолданылады. Уильям Маккрум 1932 жылы 21 желтоқсанда қайтыс болды. 1913 жылы жас Мұхтар еліміздің бірінші футбол командасында ойнады.

Бұрыштық соққылар – ойынды жалғастыру тәсілі. Бұрыш эффектісі келесідей анықталады. Егер доп жерде немесе ауада болса, қақпа сызығын кесіп өтіп, қорғаушыға тиіп кетсе, бұрыштық доп тағайындалады, бірақ 10-бапқа сәйкес гол соғылмайды. қарсылас команда. Команданың бұрыштамадан соққан голы гол болып саналмайды.Бұрыштама добы ойынды жалғастыру тәсілі болып табылады [2].

Евгений Удиннің футбол шежіресі бойынша «Яриш» халықаралық аренаға шыққан тұңғыш қазақстандық команда болды. Футбол күннен күнге дамып, халықтың сүйікті ойындарының біріне айналды. Осылайша ойын Павлодар қаласына да жетті. «Ястриб» және «Звездочка» командалары 1915 және 1916 жылдары Павлодарда ұйымдастырылып, көрші губерниялардың командаларымен жарысып, бірнеше рет жеңіске жетті. Осы кездесулердің нәтижесінде футбол Орта Азия мен Сібірге тарады. 1928 жылы Петропавлда алғаш рет Қазақ КСР-інің ауданаралық жарыстары ресми түрде өтті. Ойынға қатысқан және жұмысшылардың Бүкілодақтық Бірінші спартакиадасының іріктеу ойындарына қатысқан футболшылардан Қазақстан тарихындағы тұңғыш футбол командасы жасақталды. Бұл жарыста Қазақстан құрамасы бес кездесу өткізіп, ұпай саны бойынша екінші орынды иеленді [5]. 1937 жылы Қазақстан құрамасы кеңестік кәсіпқой клубтар чемпионатына алғаш рет қатысса, Алматының «Динамо» командасы КСРО-ның үшінші чемпионатында үшінші орын алды. 1948 жылы Қазақ кубогы бірінші спорттық командалық турнир болды! Қарсыластарын жеңген Қарағандының «Динамо» командасы жақсы өнер көрсетіп, финалда жеңіске жетіп, Қазақстан кубогын жеңіп алды. 1951 жылы Кеңес үкіметі «WCSPS кубогы» атты жарыс ұйымдастырып, оған Кеңес Одағының түкпір-түкпірінен ондаған командалар қатысты. 1957 жылы қазақ футболының халықаралық деңгейіне көтерілген «Алматы-Қырат» командасы биыл Финляндияның «Васа» командасымен жолдастық кездесу өткізіп, кездесуде 4:0 есебімен жеңіске жетті. Екі жылдан кейін Қазақ КСР футбол федерациясында жұмыс істей бастады[3].

Негізгі көрсеткіштер.

Өмір көрсеткендей, жақсы ойыншыларсыз ойын аяқталмайды.

✓ Футболшының бойында көптеген қажетті қасиеттер болуы керек.

✓ Футбол алаңындағы әрбір ойыншы допты алып жүреді;

✓ Уақытша минуттар.

✓ Допты тікелей қақпаға сала білуі керек.

Оның үстіне ол матч бойы қысымға төтеп беруі керек.

[11]

«Егер ағылшындар Құдайдың партиясын ойын деп есептесе, онда соғыс деген не?

Футболға қарсы шыққандар да бар. Мысалы, шіркеудегі дін қайраткерлері мен феодалдар футболға тыйым салуды талап етті. Өйткені бүгінге дейін футбол өте қауіпті спорт түрі болып саналады.

1313 жылы атақты феодал Эдвард II қалада футбол қызметін шектеді [5].

1389 жылы Ричард II футболшыларды Паша сарайының жанында өлтірді. Тек 1908 жылы ғана футбол Олимпиада ойындарына енді.

1863 жылы Лондонда футболға жаңа жағдайлар жасалды.

Халықаралық футбол матчтары 1872 жылдан бері өткізіліп келеді. Дуда

Ойынды жан-тәнімен тамашалаған жанкүйерлердің көңілін қалдырды. 1884 жылы Англияда алғашқы ресми конференция өтті. Жарысқа Англия, Шотландия, Уэльс және Ирландия командалары қатысты. Бұл кездесуде Шотландия құрамасы жеңімпаз атанды . 1920 жылы еуропалық футбол жарысында Бельгия мен Чехословакия кездесті. Бельгия құрамасы чех ойыншыларын оңай жеңіп, Олимпиада чемпионы деп танылды. 1924 жылы Оңтүстік Америкада өткен бірінші Олимпиада ойындарында Уругвай алтын медаль жеңіп алды. Олар Югославия, АҚШ, Франция, Голландия және Швейцария ойыншыларын таң қалдырды. Футболды Англиядан үйренген уругвайлық футболшылар ақылдырақ болды. Италия, Испания, Венгрия, Австрия, Чехословакия да футболдың қыр-сырын меңгерді. Мұны 1934-1938 жылдар аралығында екі рет әлем чемпионатын жеңіп алған Италия құрамасы көрсетті [3].

Ежелгі Шығыс елдерінде (Египет пен Қытай) (Греция мен Рим) тіпті Францияда, Италияда, Ұлыбританияда футболға ұқсас спорт түрлері болған [4].

Біздің эрамызға дейінгі 1900 жылы ежелгі Египет футболына ұқсас ойын анықталды[1].

1904 жылы ФИФА-ны құруға Бельгия, Дания, Голландия және Швейцария жетекшілік етті. Мұны Италия құрамасының 1934 және 1938 жылдар аралығында екі рет әлем чемпионатын жеңіп алуы көрсетті.

Ежелгі Шығыс елдерінде (Египет пен Қытай) (Греция мен Рим), тіпті Францияда, Италияда, Ұлыбританияда да футболға ұқсас спорт түрлері болған.

Біздің эрамызға дейінгі 1900 жылы ежелгі Египет футболына ұқсас ойын анықталды.

1904 жылы Бельгия, Дания, Нидерланды және Швейцария ФИФА құру туралы бастама көтерді.

1923 жылы Ресей құрамасы Скандинавия чемпионатында Швеция мен Норвегияны жеңді. Содан бері ол түрік футболшыларын бірнеше рет жеңді.

1946-1948 жылғы маусымда Оңтүстік Америка құрамасы үш матч қатарынан Аргентинаны жеңді [4].

1950 және 1960 жылдардағы ең жақсы футбол мектептері:

• Лев Яшин және Игорь Нето;

• Альфредо Ди Стефано және Франсиско Генто;

• Raymond Cuba және Just Fontaine;

• Деде, Гарринча және Гильма мұнай кен орындары;

• Драгослав Секулерак пен Драган Гайич;

• Джозеф Масопст және Ян Поблакал;

• Бобби Мур және Бобби Чарлстон;

• Аугид Мюллер, Уве Зелер және Франц Беккенбауэр;

1956 жылы кеңес футболшылары алғаш рет Олимпиада чемпионы атанды. Төрт жылдан кейін олар еурокубокты жеңіп алды.

Сондықтан ойыншылар матчта жақсы өнер көрсеткісі келсе, дайындыққа көңіл бөлуі керек. Жаттығудың бұл түрі жақсы физикалық дайындықты және әртүрлі техникалық дағдыларды қажет етеді. Бұл дайындықтың әрбір бөлігі аяқталуы керек.

Фитнес – футболшының физикалық жұмысты орындау қабілеті, фитнес немесе күш, ептілік, икемділік, жылдамдық және төзімділік сияқты физикалық қабілеттердің жиынтығы.

Пайданылған әдебиеттер тізімі:

1. Футболдың теориясы мен әдістері [Мәтін] : оқу-әдістемелік құралы / С. И. Қасымбекова, Е. К. Дилмаханбетов. – Алматы : Қазақ университетi, 2019. – 116 б.

2. Тайжанов С., Қарақов С.Б., Тайжанов Д.С. Футбол: Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыршылар мен бапкерлерге әдістемелік көмекші құрал. Алматы: CyberSmith. 2019 ж,- 100 б.

3. Кыдырмолдина А.Ш. Дене тәрбиесі мен спорт түрлерінің физиологиялық негіздері:Оқулық. – Алматы, 2014. – 528 бет

4. Железняк Ю.Д., Портнов Ю.М.. Спорттық ойындар. 6-басылым, -Москва, «Академия». 2010.

5. Коротков И.М. Қозғалысты ойындар. – Москва, «СпортАкадемПресс», 2002