Ғылыми жоба: «Ыбырай Алтынсарин әңгімелерінің рухани және ұлттық маңызы»

Түркістан облысы , Сайрам ауданы

№45 "1- Май" жалпы білім беретін мектеп КММ

Ғылыми жоба

Сыныбы: 7

Тақырыбы: «Ыбырай Алтынсарин әңгімелерінің рухани және ұлттық маңызы»

Секциясы: Қазақ тілі мен әдебиеті

Орындаған: Хайруллаева Азиза, 7-сынып

Жетекшісі: қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі Әбдиева Ақтоты Шайхықызы

Ақсу – 2023 жыл

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ..............................................................................................................6

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1.1. Қазақ халқының дарынды тұлғасы – Ыбырай Алтынсарин ...............8

1.2. Ыбырай Алтынсариннің қазақ халқының білім алуына қосқан үлесі................................................................................................................8-9

1.3. Оқушылар бойында рухани құндылықтар қалыптастыруда Ы.Алтынсарин шығармаларының рөлі........................................................9-11

ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

2.1. Алтынсарин әңгімелерінің рухани және ұлттық маңызы...............................................................................................................12

2.2. Сауалнама ..........................................................................................13

ҚОРЫТЫНДЫ ..............................................................................................14

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ..............................................................................16

Андатпа

Бұл жұмыс 7 сынып оқушылары арасында «Ыбырай Алтынсарин әңгімелерін» зерттеуге арналған. Жұмыста Ыбырай Алтынсарин туралы қызықты деректер мен фактілер туралы зерттеліп жазылған.

Кіріспеде зерттеудің өзектілігі және оның мақсаттары көрсетілген. Теориялық бөлімде өмірбаяны, жүріп өткен жолы, еңбектері жайлы қарастырылады.

Жұмыстың практикалық бөлігі Ыбырай Алтынсарин әңгімелерінің рухани және ұлттық маңыздылығы қарастырылып, 7-сынып оқушылары арасында сауалнама жүргізуді ұсынады. Адамгершілік мәселелері адамзатты көптен бері мазалап келеді. Өскелең ұрпақтың адамгершілік тәрбиесі әрқашан қоғам өміріндегі күрделі, маңызды және мәңгілік өзекті міндеттердің бірі болып табылады. Бүгінгі таңда Қазақстан жастары-халықтың ең ұйымдасқан, әлеуметтік-белсенді топтарының бірі, ол объективті түрде жаңа идеялардың генераторы, қоғамның өмірлік күші мен энергиясы болып табылады. Сондықтан да бұл жұмыста өскелең ұрпақтың бойына негізгі ұлттық құндылықтарымызды дәріптей отырып, Ыбырай Алтынсарин әңгімелеріндегі ұлттық маңызы бар құндылықты дәріптеу жолдары туралы қарастырамыз.

Аннотация

Данная работа посвящена изучению «Рассказов Ибрая Алтынсарина» среди учащихся 7 классов. В работе изучены интересные факты об Ибрае Алтынсарине.

Во введении изложена актуальность исследования и его цели. В теоретической части рассматриваются биография, пройденный путь, труды.

Практическая часть работы посвящена духовному и национальному значению рассказов Ибрая Алтынсарина и предлагает провести анкетирование учащихся 7-х классов. Проблемы морали давно преследуют человечество. Нравственное воспитание подрастающего поколения всегда является одной из сложных, важных и вечно актуальных задач в жизни общества. Сегодня молодежь Казахстана-одна из самых организованных, социально-активных групп населения, которая объективно является генератором новых идей, жизненной силой и энергией общества. Поэтому в данной работе мы рассмотрим пути популяризации ценности национального значения в рассказах Ибрая Алтынсарина, прославляя основные национальные ценности подрастающего поколения.

Annotation

This work is devoted to the study of "Stories of Ibray Altynsarin" among pupils of the 7th grade. In the work, interesting facts about Ybyrai Altynsarin are studied and written.

The introduction reflects the relevance of the study and its goals. In the theoretical part, the biography, path, works are considered.

The practical part of the work is considered the spiritual and national significance of Ibrai Altynsarin's stories and proposes to conduct a survey among pupils of the 7th grade. Humanity has long been concerned about moral issues. Moral education of the younger generation has always been one of the most complex, important and eternally relevant tasks in the life of society. Today, the youth of Kazakhstan is one of the most organized, socially active groups of the population, which is objectively a generator of new ideas, the vital force and energy of society. Therefore, in this work, we will consider ways to glorify the national value in the stories of Ibrai Altynsarin, glorifying our main national values for the younger generation.

1. КІРІСПЕ

Адамгершілік мәселелері адамзатты көптен бері мазалап келеді. Өскелең ұрпақтың адамгершілік тәрбиесі әрқашан қоғам өміріндегі күрделі, маңызды және мәңгілік өзекті міндеттердің бірі болып табылады.

Бүгін біз халқымыздың өткенінің рухани мұрасы мәселесін өзектендірудің, сондай - ақ егемендік жағдайында ерекше айқындыққа ие болған рухани қағидалардың жаңаруының, өмірдің ең өзекті мәселелерін шешуде жаңа саяси, моральдық-этикалық нормалардың, қағидаттар мен тәсілдердің қалыптасуының куәсі болып отырмыз.

Өз халқының рухани дамуы мен қалыптасуында А. Құнанбаев, Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсариннің идеялары ерекше орын алады.

Ыбырай Алтынсариннің айтуынша, адамгершілікті қалыптастырудың негізгі құралдары-ата-аналардың еңбегі мен үлгісі. Оның пікірінше, адамгершіліктің негізін білім мен тәрбие құрайды: «үнемі қамқорлық танытқан ата-ана балада ең жақсы адамгершілік қасиеттерді қалыптастырады».

Көрнекті қазақстандық қайраткер Ыбырай Алтынсариннің мұрасын қарауға және зерттеуге деген қызығушылығымыз кездейсоқ емес. Алтынсариннің көрнекті тарихи еңбегі-оның бастамасы бойынша оның тікелей қатысуымен Қазақстанда халықтық зайырлы мектептер желісі құрылды. Ол сондай-ақ олар үшін балаларды оқыту мен тәрбиелеудің дидактикалық принциптерін ғылыми түрде әзірледі, оқу және әдістемелік құралдар жазды.

Алтынсарин білім беру міндеттерін өмір қажеттіліктерімен, халық бұқарасының қажеттіліктерімен байланыстырады. Оның пайымдауынша, мектеп оқушының жеке басын психикалық дамыту және адамгершілік жетілдіру мақсатына жетуді қамтамасыз ететін нақты білім беруі керек.

Зерттеудің өзектілігі: Көркем шығарманы мейлінше көп оқу арқылы сауаттылыққа, тіл байлығының артуына қол жеткізуге болады . Ы.Алынсариннің әңгімелерін оқи отырып, болашақ Қазақстан азаматтарын еңбекқорлыққа, ұқыптылыққа, мейірімділікке шақыру.

Зерттеудің мақсаты Ыбырай Алтынсарин әңгімелерінің ұлттық және рухани маңызын анықтау.

Зерттеудің міндеттері:

• Ыбырай туындыларының мәнін көрсету

• Ыбырай әңгімелерін оқып-талдау арқылы тікелей әсер алу

• Ыбырай шығармаларының ерекшелігін көрсету

• сауалнама жүргізіп, қорытынды шығару.

Зерттеудің объектісі: Ыбырай өз шығармалары арқылы жеке тұлғаның бойына қандай касиеттерді калыптастыра алды.

Зерттеу пәні: ағартушының әңгімелеріндегі рухани және ұлттық құндылықтары.

Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне арналған ғылыми дереккөздерді зерттеу және талдау, мұрағаттық құжаттардың материалдарын жалпылауне жүйелеу, синтездеу, сауалнамалау.

Зерттеу болжамы:

*жеке тұлға бойында адамгершілік-имандылық қасиеттері арта түседі;  *жақсы азаматтық, адам деген ардақты есімді ақтай алатын кісі болуға тырысады; *Ыбырай Алтынсариннің оқытушылық, жазушылық, аудармашылық жұмыстарын оқып үйренеді; *Өз-өзіне талап қоя алатын, адамгершілік қасиеттері бойына дарыған, бәсекеге қабілетті тұлға қалыптасады. Зерттеудің жаңалығы:. Мектеп қабырғасында терең біліммен қатар, әр оқушы өзінің жүрегіне жақын кәсіп түрін меңгерсе, өмірге бейім тұлға қалыптасары сөзсіз. Мектеп жанында қосымша шаруашылықтар, мәселен,шағын көкөніс өсіретін жылыжай, үй жануарларын өсіретін шағын шаруашылық түрлерін ашуды ұсыну.

1 Неізгі бөлім

1. Қазақ халқының дарынды тұлғасы-Ыбырай Алтынсарин

Қазақ халқының ұлы перзенті, қазақ жерінде оқу-ағарту ісін жүзеге асырған қазақ зиялылырының көшбасшысы, тұңғыш халық ағартушысы қоғамда өзгерісті жасау жолында талмай күрескен, сөйтіп халық игілігі үшін жан аямай еңбек етудің үлгісін көрсеткен. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы аса көрнекті ағартушы-демократ - Ыбырай Алтынсарин Қазақстандағы қоғамдық ой-пікірдің өркендеу тарихында үлкен орын алды. Ол жас ұрпақты тәрбиелеу мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Қазақ даласындағы аумалы төкпелі заманда ұрпақ болашағын ойлап, балалар мен жас жеткіншектердің тағдырына терең үңілген ағартушы -ұстаз.

1.2. Ыбырай Алтынсариннің қазақ халқының білім алуына қосқан үлесі

Ы. Алтынсарин жан-жақты білімді адам болған. Ол қазақ халқының прогресс пен білімге деген ұмтылысының қаншалықты маңызды екенін түсінді. Ыбырай Алтынсариннің жемісті еңбек етіп, едәуір жақсы шығармалар қалдырған саласының бірі- проза жанры болды. Оның " Бай баласы мен жарлы баласы", "Қыпшақ Сейітқұл", "Киіз үй мен ағаш үй", "Надандық", "Лұқпан хакім", т.б. бірсыпыра шығармалары қоғамдық өмірдің әр алуан жақтарын суреттеуге арналған. Бұл еңбектерінде жазушы өз дәуірінің елеулі мәселелерін көтере отырып, еңбекші халықтың қоғамдық санасын оятуды, тәрбиелеуді мақсат етеді.

"Бай баласы мен жарлы баласы" - Ыбырай шығармаларының биік шыңы. Ол, біріншіден, озық ойларының жемісі әңгіме оқушысын еңбек етуге, өмірін сырын ұғына түсуге бағыттайды. Үсеннің іс -әрекетін жазушы сүйсіне жазады. Асан мен Үсенді салыстыра отырып, олардың адамдық қасиеттерін еңбекке қатысына қарай бағалайды. Бұл әңгімеден сол дәуірден өмір көріністерін, көшпелі тұрмыстың беймаза тірлігін көреміз. Қазақ энциклопедиясы жазушының бұл әңгімесіне орыстың сол кездегі озық ойлы адамдарының көңіл аударғанын Н.Иванов деген журналистің орыс тіліне аударып, "Родник" журналының 1890 жылғы 6-санында жарияланғанын атап көрсетеді.

1.3. Оқушылар бойында рухани құндылықтар қалыптастыруда Ы.Алтынсарин шығырмаларының рөлі.

Айта кету керек, көрнекті ағартушы Ыбырай Алтынсарин зайырлы халық мектептерін құрып қана қоймай, олар үшін балаларды оқыту мен тәрбиелеудің дидактикалық принциптерін ғылыми тұрғыдан әзірледі, оқу және әдістемелік құралдар жазды.

Алтынсарин бүкіл өмірін туған халқының ағартуына арнады. "Қазақ халқының өзі білім алу үшін құнарлы жер болып табылады", - деп жазды ол.

Алтынсарин орыс және қазақ халықтары достастығының сенімді жақтаушысы болды. Ол демократиялық орыс әдебиетін насихаттады, орыс педагог-жазушылары К. Д. Ушинский мен Л. Н. Толстойдың тәжірибесін қолданды.

Өз хаттарында Алтынсарин қазақ халқының өзекті әлеуметтік мәселелерін үнемі қозғап отырады. Қазан университетінің профессоры Н. И.Ильминскийге жазған хаттарының бірінде Ы. Алтынсарин былай деп жазды:"Біз (В.В. Катеринский) екеуміз бастауыш орыс мектептерін құруды үнемі және тұрақты түрде талап етеміз және мұнда курсты үздік бітіргендер орыс тілі мен сауаттылыққа үйрететін практикалық мекемелерге барамыз" деген екен.

Қазақ халқы өзінің көрнекті ұлының қызметі мен шығармашылығын әрқашан жоғары бағалайтын. 1884 жылы Орынбор газетінің беттерінде шәкірттері бар мақала орналастырылды.Алтынсарин былай деп жазды: "Біз оның бейнесін көруге дайынбыз.Алтынсарин өз халқының, оның рухының, ақыл-ойының, мінезінің және жалпы өмірінің көрінісі болатын батыр болды.

Ы.Алтынсариннің идеялары бүгінде белгілі. Қазіргі заманғы білім берудің, қоғам мен мемлекеттің маңызды мақсаты-жоғары адамгершілікті, жауапкершілікті, шығармашылық, бастамашыл, құзыретті Қазақстан азаматын тәрбиелеу, қалыптастыру мен дамытуды әлеуметтік-педагогикалық қолдау болып табылады.

Адамды, оның жағдайын және ішкі өмір сапасын айналып өтіп, заманауи инновациялық экономика құру мүмкін емес. Қоғамның даму қарқыны мен сипаты адамның азаматтық ұстанымына, өмірлік басымдықтарына, моральдық сенімдеріне, моральдық нормалары мен рухани құндылықтарына тікелей байланысты.

Ыбырай әңгімелерінің негізгі көтерген тақырыбы – еңбек екенін жақсы білеміз. Ұлы педагогтің «Әке мен бала», «Асыл шөп», «Бақша ағаштары», «Аурудан -аяған күштірек», «Мейірімді бала», «Қанағат» сынды әңгімелері жастарды әдептілікке, әділ де мейірімді болуға тәрбиелейді. Осындай әңгімелерінің ішіндегі «Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш» әңгімесінде ата ғибраты анық көрінеді. Бұл әңгімеде атасы он үш жасар баланы жетектеп келе жатып, ұшқан құс, жүгірген аңдар тіршілігімен таныстырып, жұмыссыз жүрген бір жан жоқ екенін айтады. Сен де босқа жүрме, «жұмыс істеп әдеттену керек» дейді. Байқағанымыздай, автор ата образы арқылы барша қазақ балаларын жастайынан еңбек етуге шақырады. «Әке мен бала» әңгімесі Ыбырай творчествосындағы өте соны туындылардың бірі. Бұл әңгімеде автор еріншек, жалқау баланың ерсілік жақтарын суреттейді. Жерде жатқан тағаны бір иіліп алуға ерінген баланың сатып алынған шиені теріп жеу үшін он рет еңкейгенін автор жақсы мысал етіп алып, «аз жұмысты қиынсынсаң, көп жұмысқа тап боларсың, азға қанағат ете білмесең, көптен құр қаларсың» - деген баталы сөздермен шығарманың шешімін шығарады. Ыбырай әңгімелеріндегі негізгі идея – адамды тіршілікпен үйлесімді өнегелі, өкінішсіз өмір сүруге дағдыландыру, баулу.

«Мейірімді бала», «Шеше мен бала», «Аурудан аяған күштірек» деген әңгімелерінде мейірімділік, адамгершілік мәселерін көтереді. Алтынсариннің аударма әңгімелерінен басқа, өзі жазған қысқа әңгімелерінде де өмірдің өзекті мәселелері шешімін тапқан. «Бай мен кедей баласы» атты әңгімесінде ел көшіп кетіп, жұрттан қалып қойған екі баланың бастарынан кешкен оқиғаны суреттеу арқылы өмірге икемділігі жоқ адамдардың дәрменсіздігі мен тіршілік үшін күрестің мәнділігі көрсетілген.

Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп тəрбиелеуде ұлттық құндылықтар мен рухани мұраның орны ерекше. Ыбырай жас ұрпақтарға дұрыс тəрбие беру, оларды жас кезінен дұрыс баулу мəселесіне ерекше көңіл бөлді. «Баланы дұрыс күт, түзу тəрбиеле, қисығын түзе, адасса айқын жолға сал», – деді. Бұл жөнінде де елге үлгі боларлық əңгімелер жазды. «Баланы жастан», – дегендей, оған жас күннен түзу тəрбие беру, оның болашақ өмірі үшін керек. Есейіп кеткен соң қисығын түзеу қиынға түседі. Кейде сол қисаюмен барып мерт болады. Ыбырайдың бұл əңгімесі қазіргі мектеп балаларын тəрбиелеу үшін де үлгі бола алады.

Ыбырай Алтынсарин әңгімелерінің тәлім-тәрбиелік мәнінің күші оның тек балаларға арналған шығармалар жазуында ғана емес, сонымен қатар үлкендерге де үлгі боларлық мәселелердің қамтылуында. Мысалы, «Қыпшақ Сейітқұл» әңгімесінде отырықшылық, еңбек, сауда туралы сөз ете келе, адал еңбек еткен адамның мақсатына жететінін Сейтқұл мен оның ауылдастары бейнесі арқылы көрсетеді.

II. Практикалық бөлім

2.1. Ы.Алтынсарин әңгімелерінің рухани және ұлттық маңызы

Тұңғыш қазақ педагогы және ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің барлық қызметін келесідей сипаттауға болады. Оның мәдениет, қоғамның дамуы және білім туралы ойлары, халықтардың тарихи тағдырларының ортақтығы, өркениеттердің органикалық байланысы, мәдениеттердің өзара енуі туралы идеялары бүгінгі күнге дейін қаншалықты маңызды екендігі таңқаларлық.

Ұлы ұстаздың қандай да шығармасын алсаң да оқушысының санасын оятып, жасөспірімдерге үлгі- өнеге берерлік, болашағына жол сілтерлік, оларды іс- әрекетке үйретіп өмір танытарлық ой тастайды. Өнерге ұмтылу, Отанын, елін сүю, талаптылық, жігерлілік, ізденімпаздық, кішіпейілділік, махаббат қайырымдылық, адамгершілік, жинақылық тағы басқа осылар тәрізді жақсы мінез құлыққа тәрбиелеуге қажетті мәселелерді қамтиды.

Алтынсарин өз халқының игілігі үшін қажымай еңбек етіп, дарындылығын, мәдениетке қабілеттілігін дәлелдейді. Ол жастарды жарқын болашақ үшін қажымай күресуге, мәдениеттілікті қабылдап, ұғынуға жол көрсетті. Ол болашаққа деген сенімді қолдады.

2.2. Сауалнама

Зерттеу жұмысын жазу барысында мен оқушылар арасында сауалнама өткіздім. Сауалнамаға 7-сынып оқушыларынан 40 оқушы қатысты. Сұрақтар келесідей болды:

Сұрақтары	Иә	Жоқ
1.Ағартушы Ы.Алтынсариннің білім саласына қосқан үлесі туралы білесің бе?	100	0
2.Ы.Алтынсарин алғашқы мектептің негізін салушы дегенмен келісесің бе?	100	0
3.Ағартушы алғаш әйелдер мектебін ашты ма?	85	15
4.Тәрбие мен білім беруде қандай қасиеттерді ұстанды?	Адамгершілік-70 Патриотизм-25 Қарапайымдылық-5
5.Алтынсариннің бағыты дұрыс болды ма?	70	30
6.Қазіргі таңда ағартушының еңбегіне негіздей отырып, рухани бай, патриот, ұлттық құндылықтарды дәріптейтін азаматты тәрбиелеуге болады ма?	88	12

Сауалнама нәтижесінде, оқушылардың жауаптары бізді қуантты. Оқушылар 100 % Ыбырай Алтынсариннің кім екендігі, алғаш мектеп ашушы ағартушы екендігін айтып өтті. Сонымен қоса 85 % оқушы Ы.Алтынсаринді алғаш әйелдер мектебінің негізін қалаушы, шындық үшін, адалдық үшін күрескен тұлғаның бірі екенін анықтадық. Осы ағартушының еңбектеріне негіздей отырып, өскелең ұрпақтың бойында ұлттық құндылықтарымызды дәріптей отырып, тарихи мұрамызды жоғалтып алмауымыз керек.

Қорытынды

Нағыз педагог бола отырып, Ыбырай Алтынсарин қазақ жастарына патриотизм, гуманизм, бауырлас халықтарға құрмет сезімін дәріптейтін поэтикалық шығармалар топтамасын арнады.

Ыбырай Алтынсарин қазақ халқының мәдениетін дамытуға, оның еңбектері мен барлық шығармашылығына үлкен үлес қосып, кейінгі ұрпаққа сарқылмас бай мұра қалдырып, тарихымыздың алтын қорына енді. Ол қазақ халқының жадында осындай ұлы болып қалды. Біз Алтынсаринге алғашқы халық мұғалімі, Қазақстандағы халық мектептерінің алғашқы ұйымдастырушысы және қазақ халқының ортасынан шыққан тұңғыш теориялық педагог ретіндегі ерекше қызметі үшін құрмет көрсетеміз.

Ы.Алтынсаринның өз халқын оқуға, өнерге үндеуі надандыққа, зұлымдыққа қарсы шығуы, сол кезде әлеумет өміріндегі теңсіздіктің бетін ашып, өмір шындығын көрсетуі, жастарды жақсылыққа, адамгершілікке тәрбиелеуі оның творчествосының халықтық жағы десек, қазақтың қазіргі ержеткен проза жанрының және балалар әдебиетінің ең алғашқы негізін салушы болды. Сондықтан да, Ыбырай Алтынсарин жазба әдебиетіміздің төрінен заңды түрде орын алып отыр. 

Ыбырай Алтынсариннің көркем әңгімелерін оқи отырып, мен өзімше ой түйдім. Тек қана тынымсыз еңбек пен талмас талаптың арқасында көп нәрсеге қол жеткізуге болады. Күннен күнге дамып келе жатқан еліміздің экономикасына үлес қосу - біздің парызымыз. Үнемшіл болып, ысырапқа жол бермей, азға қанағат етіп тіршілік етіп, еңбектің кез- келген түрін меңгерген, бәсекеге қабілетті маман болып шықсақ, біздің еліміз міндетті түрде алдыңғы қатарда болады. Мектеп қабырғасында терең біліммен қатар, қосымша кәсіп түрін меңгеріп шықсақ, атап айтқанда, күнделікті тұрмысқа қажетті көкөніс түрлерін өзіміз өсіріп үйренсек(жылыжайда), үй жануарларын (тауық, бөдене құстарын өсіру) бағып-қағуды меңгерсек, нұр үстіне нұр болар еді..

Ғылыми жоба бойынша ұсынысым:

Қазіргі таңда мектептерде жүзеге асырылып жатқан «Біртұтас тәрбие бағдарламасының» мақсаты: Жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген еңбекқор, адал, саналы, жасампаз азаматты тәрбиелеу. Мақсатқа жету үшін Ыбырай Алтынсарин әңгімелерінің маңызы зор. Ол үшін:

1. Мектепте 5-7 сыныптарда Ыбырайтану пәні оқытылса;.

2. Ағартушының еңбектерін заманауи форматта дәріптеу, оқушылардың қызығушылықтарын арттыру үшін челлендждер , 3D бейнелі видеолар арқылы дәріптесе.

450 ₸ - Сатып алу