ХХІ ғасыр студент жастардың
спортқа бағытталған дене тәрбиесінің педагогикалық
технологиясы
Дене тәрбиесінің тәжірибесінде
әдістер қаншама көп болғанымен, оның бәрі жан-жақты пайдаланыла
бермейді. Сондықтан, олардың анықтамаларын білу- біздің
әртүрлі міндеттерді орындауда дұрыс бағыт алуымызға, тиімді
әдістерді таңдауымызға көмектеседі. Дене шынықтыру сабағында
көрнекілік құралдарды қолданудың білім алушылардың дене дамуын
жетілдіруін теориялық тұрғыдан негіздеуге маңызы зор. Әртүрлі
жаттығушылар тобымен әрқилы жағдайда белгілі бір міндеттер орындау
үшін дене тәрбиесі жаттығуларын қолдану, пайдалану жолын - дене
тәрбиесінің әдістері деп атайды. Мысалы, қайталау әдісі, үйрету
әдісі. Әрбір әдіс өзінің құрамына кіретін әдістемелік тәсілдердің
көмегімен жүзеге асырылады. Нақтылы үйрету міндетіне сәйкес
жаттығуларды орындау әдістемелік тәсіл ретінде
қарастырылады.
«Әдіс» деген түсініктен
«әдістеме» түсінігін ажырата білу керек. Әдістеме деп дене тәрбиесі
үрдісінде белгілі бір нәтижеге жету жолына бағытталған амалдар мен
әдістер жүйесін айтады. Дене тәрбиесінің барлық әдістері арнайы
(тек қана дене тәрбиесі процесіне тән) және жалпы (дидактикалық
білім беру және тәрбие бағытында қолданылатын) болып екі топқа
бөлінеді. Дене тәрбиесінің арнайы әдістері: а) қатаң шектелген
жаттығулар әдістері; ә) ойын әдісі; б) жарыс әдісі. Дене
тәрбиесінің жалпы әдістері: а) сөзді қолдану әдістері; ә)
көрнекілікті қолдану әдістері. Дене тәрбиесі үрдісінде спорттық
және қозғалмалы ойындардың элементтерін қолдану – ойын әдісі деп
аталады. Ойын әдісінің мынандай өзіне тән ерекшеліктері мен
белгілері бар: 1. Белгілі бір мақсатқа (жеңіске) жету үшін ойынның
жоспары және тәртібі арқылы ойнаушыларды
ұйымдастыру.
2. Ойын әрекеттері кезінде
ойнаушылардың бәсекелестік, жеңіске деген ұмтылысының,
көңілкүйлерінің көтерілуі.
3. Ойын барысында
жаттығушылардың өз бетімен қимыл-әрекет жасауға шешім қабылдауы
(ойынға қатысушы жүгірудің, секірудің, лақтырудың жолын өзі
таңдайды).
4. Қимыл-әрекеттердің алуан
түрлілігі, олардың ойын барысында, әртүрлі жаттығуларда кенеттен
пайда болуы.
5. Ойын барысындағы ойынға
қатысушылардың әртүрлі қарым-қатынастары.
Ойын
әдісі
Ойын әдісінің көмегімен дене
қасиеттерін (күш, төзімділік, шапшаңдық, ептілік) кешенді дамытуға,
бұрын үйренген қимылдарды жетілдіру және білім алушылардың өзіндік
қасиеттерін тәрбиелеуге (батылдық, тапқырлық, ұйымдастырушылық, өз
бетімен шешім қабылдаушылық), бұдан басқа да көптеген мақсаттарды
жүзеге асыруға болады. Жаттығуларды ойын әдісімен жүргізу
оқушыларды қызықтырып, жақсы әсер қалдырады, бірқалыптылықтан
құтқарады. Ойын әдісінің бір кемшілігі жүктеме мөлшерін дәл біле
алмау.
Жарыс
әдісі
Дене тәрбиесі жаттығуларын
жарыс, бәсеке түрінде орындау, жарыс әдісі деп атайды. Жарыс
әдісінің ең негізгі белгісі - біріншілікте қарсыласыңды, команданы,
топты жеңу үшін бәсекелесу, күрес, күш сынасу жағдайында жоғарғы
көрсеткіштерге жету. Бұл әдіс әртүрлі мақсаттарды орындауда
пайдаланылады. Мысалы, адамгершілік, жігерлілік, дене қасиеттерін
тәрбиелеу, күрделі жағдайда қимылдың ептілігі мен дағдысын
жетілдіру. Жарыс әдісі адам ағзасының мүмкіншіліктеріне жоғарғы
талаптар қояды да, оның ары қарай тез дамуына ықпал етеді. Жарыс
әдісінің міндетті түрде орындалуы үшін керекті шарт: жарыс, бәсеке
жаттығуларына білім алушылар өте жақсы дайындықпен келулері керек,
ол болмаса берілетін үлкен қарқынды жүктемелер олардың денсаулығына
зиян келтіруі мүмкін.
Сонымен қатар, бұл әдіс білім
алушылар жаттығуды орындау кезінде пайда болатын міндетке өз
шешімін тез қабылдауын талап етеді (өйткені, мұғалімнің,
жаттықтырушының ақылкеңесін жарыс кезінде есту мүмкіндігінің өте аз
болуы).
Қатаң шектелген жаттығу
әдісі
Қатаң шектелген жаттығу
әдістерін зерделеу маңызды. Жаттығу кезінде көп қайталанатын
жүктеме мен тынығуды алмастыра орындайтын қимыл-әрекетте қатаң
шектелген жаттығу әдістерін пайдалану көптеген мүмкіншіліктерге қол
жеткізеді: 1. Жүктеме көлемін қатаң мөлшерлеуге. Бұл әдісті қолдану
кезінде жүктемені ең төменгі шамаға дейін жоғарылатып, басқаруға
болады.
2 Әр түрлі дене қуатының
қасиетін дамыту және жаттығу арқылы жеке дене мүшелеріне әсер
ету.
3. Дене тәрбиесі үрдісінде
жеке үйретуді пайдалану.
4. Кез келген күрделі
жаттығуларға үйрету.
5. Дене тәрбиесі жаттығуларын
әр түрлі жастағы адамдар арасындағы сабақ, жаттықтыру кездерінде
пайдалану мүмкіншілігі. Осы әдістің көмегімен жаттығуларды жас
балалардан бастап егде жастағы адамдарға дейін қолдана аламыз.
Қатаң шектелген жаттығу әдістері екі топқа бөлінеді: а)
қимыл-әрекетке үйрету; ә) дене қасиеттерін жетілдіру.
Қимыл-әрекетке үйрету әдістерінің сипаттамасын қарастыру қажет.
Қимыл-әрекеттердің күрделілігіне қарай тұтас та, бөлшектеп те
үйретуге болады.
Тұтас үйрету
әдісі
Тұтас үйрету әдісі
жаттығуларды бөлшектемей толық үйрету кезінде мынадай жағдайларда:9
Қарапайым қимыл-әрекетке үйрету кезінде; 9 дене қуаты және
техникалық дайындығы жоғары білім алушылармен жүргізілетін жаттығу
сабақтарында; 9 қимыл-әрекетті бөлшектеп үйретуге болмайтын,
бөлшектесе техника негізінің сапасы болмайтын жағдайда; 9 бұрын
үйренген жаттығуларды жетілдіруде қолданылады. Жаттығуларды
бөлшектеп үйрету әдісі кезінде қимыл-әрекетті бөлшектеп жеке-жеке
меңгеріп, сонан соң бәрін қосып толық қайталайды. (Мысалы,
гимнастика сабағындағы алға аунап 7 түсу, басқа тұру, жанға айналу
жаттығуларының техникасын жеке-жеке үйреніп, меңгергеннен кейін
толық қайталау және т.б.). Күрделі қозғалыс техникасын үйренуді
жетілдіруге жақындататын жаттығулар қолданылады. Мұндай
жаттығулардың техникасы негізгі, күрделі жаттығудың бөлшектеріне
ұқсас болып келеді. Бұл жаттығулар біртұтас түрде, білім алушыларға
түсінікті және қолайлы болуы керек.
