Lazzat kuz

Бүгінгі жаһандану жайлап бара жатқан қоғамның мектепке әлеуметтік сұранысы
бүгіндегі білім беру үрдісінің мақсаты мен міндетін түбегейлі ӛзгертуді қажет етеді.
Қоғамдағы

адамдар

кез-келген

жағдайға

дайын,

ӛзіндік

пікірі

қалыптасқан,

проблемалық әрекеттен жол таба білетін тұлға болуы қажет. Осы тұрғыда білім
берудегі негізгі мақсат әрбір оқушыға ӛзіндік қабілетіне қарай бабын таба оқыта білу
мен жеке-дара кӛмек кӛрсету болып табылады. Жеке қабілеттің дамуы әр оқушының
тұлғалық қалыптасуына әсер етеді. Қазіргі білім беру үрдісі бойынша логикалық ойлау
қабілетін дамыту жағын ойластыру қажет. Дәстүрлі оқу үрдісі оқушыға негізінен,
дайын,

ӛңделген,

оқу

материалдарын

ұсынады.

Оның

белсенділігі

мен

шығармашылығының дамуына қолайлы жағдай жасала қоймайды. Ал, жаңа талаптар
бойынша оқушы ӛзінің дербестігінің, соны ойлай білу қызметінің, шығармашылық
әрекеттерінің нәтижесінде біліктілікке қол жеткізуі тиіс.
Бүгінгі білім берудегі тәжірбие оқушылардың әртүрлілігін көрсетіп отыр. Білім
берушінің алдындағы басты назар аударатын негізгі міндеттердің бірі – дарынды
балаларды анықтап, оларға адамгершілік қасиеттерді дарыту, шығармашылыққа
ҥйрете отырып, терең біліммен қаруландыру.
Интеллектілері шығармашылыққа жақын сараптай алатын, байланысын сезе
алатын өте жақсы дамыған оқушылар өз қатарларынан өзгешелініп тҧрады. Олар
ӛздерін қызықтыратын сұраққа үнемі жауап іздеп, білімқұмарлықтарымен және ӛзіндік
ізденімпаздықтарымен кӛзге түседі. Дарынды балалар мектепке баруға құлшынады,
сабаққа барған кезде осындай дарынды балалармен қиын жағдайға ата-аналар да,
оқытушылар да тап болады. Осындай білімқұмар балаларды сынып іші жалықтырып
жібереді. Мұғалімдер сынып ішіндегі барлық баламен жұмыс жасауы үшін тырысып
бағады, себебі бір сыныпта дарынды баламен қатар, қабылдауы тӛмен балаларда
отырады. Оқу бағдарламасын барлығына дерлік ұғындыру, барлығымен жұмыс жасау
мұғалімге қойылатын басты талап. Ендеше, осындай жағдайлар дарынды баланы
жалықтырып алмау үшін арнайы жұмыс жасау қажеттігін кӛрсетіп отыр.
Бүгінгі таңда дарынды бала сӛзі жиі қолданылып жүр.
—адамның ӛз
бейімділігі арқылы, шығармашылықпен жұмыс істеу арқылы қалыптасатын қасиет.
Қазіргі таңда барлық оқушы дарынды оқушы. Бұл қасиетті байқап, оның бар екеніне
кӛзжеткізіп, бойындағы дарынын одан әрі ӛрбітуге, ұштауға, арман асуларын
жұлдыздай жарқырап, тау бұлағындай мӛлдіреп, халқының, ата-анасының мақтанышы
болуға мүмкіндік жасау мұғалімге артылатын жүк.
– баланың алғырлығы, зерделігі, қабілетімен дамып отыратын
үздіксіз процесс болғандықтан, айрықша табиғи қабілеті мен нақтыпәндерден ерекше
дарындылығы бар балалардың интеллетуалдық қабілетін дамыту, шығармашылық
тұлғаларды қалыптастыру.

Дарындылықты қалыптастыру мен дамытуда мұғалімнің

алар орны ерекше. Осы орайда білім алушының қабілетін айқындай отырып,
дарындылығын анықтау — баланың дамуын бағдарын талдаумен байланысты ұзақ
процесс.

Осы

тұрғыда
алдымен
дарындылық
ұғымын
анықтап
алсақ.
ұғымы «сый» («дар») деген сӛзден шыққан, дамудың алғышартын

білдіреді. Бұл ұғымға педагогикалық энциклопедияда теменгідей анықтама беріледі.
— белгілі бір іс-әрекет саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам
қабілеті дамуының жоғарғы деңгейі»
мәселелері бұрыннан ойшыл
ғалымдарды толғандырған. Осы тақырыпқа арналған ғылыми еңбектер жетерлік.
Бүгінгі

таңда

психологиялық,

дарынды

балалар

педагогикалық,

мәселесін
әдістемелік

зерттеуге

қатысты

әдебиеттерде

философиялық,

маңызды

ой-пікірлер

жинақталға. Адам баласы бойындағы ерекше қасиеттерді жӛніндегі идеялар ертедегі
грек философтардың еңбектерінде, қайта ӛрлеу дәуірі ғалымдарының және алдыңғы
қатарлы әр елдің озық ойлы педагогтарының еңбектерінде қарастырылған.
ХІХ ғасырда орыс революционер демократтары дүниені танып-білуде, оның
дамуына мүмкіндік тудыратын интеллектуалдық қабілетіне көңіл бөледі. К. Д.
Ушинский

«ақыл-ой

дегеннің

Оқушының

оқу процесінде

өз

жақсы

ақыл-ойды

ұйымдастырылған

дамыту мен

білім

тәрбиелеудегі

жүйесі.

ең

негізгі

дидактикалық шарт- мұғалім мен оқушының оқу барысындағы еңбегінің дұрыс болуы
мен жүйелі жинақталуында» — деп нақтылаған.
Дарынды балаларды қалай тануға болады?
Белгілі зерттеуші Н.С.Лейтес қабілетті балалардың 3 категориясын анықтап берді.
Бірінші категория – ой — ӛріс қабілеті ерте жастан байқалған оқушылар.
Екінші категория – жеке бір іс-әрекет түрі мен белгілі бір мектептегі ғылым түріне
қабілеттілігімен кӛзге түскен оқушылар.
Үшінші категория – дарындылық күш – қажырымен ерекшеленетін оқушылар.
Дарынды оқушыны анықтау мектеп жұмысында бастауыш сыныптан бастау алады.
Бұл жұмыстың жүйелі жүргізілуі психологтар мен мұғалімдердің және ата-аналардың
біріккен жұмысы негізінде іске асады. Олардың ата-аналарымен әңгімелесуі, бақылауы,
әрқайсысының сӛйлеуінің, есте сақтауының, логикалық ойлауының психологиялық
ерекшелігін анықтауда маңызды жұмыстар атқарылады. Баланың болашағына зор
септігін тигізетін, келешегіне жолдауберіп, түрткі болатын бірден-бір жол ол ата-ана
мен ұстаз. Ата-ана баласын дүниені тануға, білім алуға тәрбиелесе, ал, мұғалім сол
баланың бойындағы рухани байлықты, ерекшеліктерін байқап, анықтап бағыт-бағдар
береді.

Дарынды

оқушылардың

ӛзіндік

ерекшеліктері

жетерлік.

Кейбіреуі

дарындылықтан қашады, еңбектеніп, оны жетілдіруге күш салмайды, ешнәрсеге
қызығушылық танытпайды. Ӛздерін дарынсыз деп есептейтіндерде жетерлік. Алған

бетінен қайтпай еңбектеніп, шығармашылыққа ерінбей ізденіп, нәтиже шығаруға
талпынып тұратын дарынды балалармен жұмыс жасау бір ғанибет. Міне, дарынды
баламен жұмыс жасауда ата-ана мен ұстаздың бірлігі арқылы жасаған жұмысының мәні
зор. Олар балаларды рухани рухани азықтандырып, ӛз-ӛзіне деген сенімін оятып, оны
нақты бір шығармашылық салаға дер кезінде бағыттау бағыттау керек.

Айтылған

зерттеулер негізінде баланың ӛзіндік ерекшілігі анықталып, мұғалімдер олардың
бойындағы қабілетті шыңдау жұмыстарымен айналысады.
«Қабілетті дарын иесі арнайы білімге мұқтаж болуы табиғи нәрсе. Оларға дұрыс тәрбие
берудің алғышарттары – дарын иелерін таңдай білу қоғамның аз ғана бӛлігін құрайтын
дарын иелерін таңдаумен бірге, оларды ерекше жетілдіру мен жӛн кӛрсету, олардың
құқығы және мұқтаждығын қорғаудың басты мақсаты болып табылады.
баламен жұмыс жасауда білім ордасының мақсаты — оқушыларға ӛз қабілеттерін,
ӛзіндік қызығушылығы мен қоғам мүддесіне сәйкес толық іске асыра алатындай
жағдай жасау, олардың қабілеттерін,ерекшеліктерін ашып, дамыту.
Ол үшін:
Оқушылардың ғылыми қоғамының

құрылуы оқушылардың ғылыми – зерттеу

жұмыстарына қызығушылығын арттыру үшін жағдай жасау;
Ғылыми – зерттеу проблемаларын шешу барысында қоғам

мүшелерін ӛз бетімен

жұмыс жасауға дағдыландыру;
3.Ғылым, техника, ӛнер саласындағы жетістіктерін танымал ету;
Шығармашылық қабілеттерін таныту және дамыту;
Ғылыми ізденудің әдістерін үйрету;
Шығармашылық сипаттағы жеке тұлғаларды тәрбиелеу

жұмыстарын жүргізу;

Ғылыми білімнің әр адам үшін және жалпы қоғам үшін маңыздылығын ұғындыру.
Дарындылық ұғымының бүгінгі білім беру үрдісіндегі мәні мен маңызы ӛте зор.
Білім мен ғылымның даму сипатында елімізге ӛзіндік кӛзқарасы қалыптасқан
тұлғаларды даярлауда интеллектуалды дамыған шығармашыл білім алушылардың ролі
айқын. Қазіргі таңда еліміздегі болып жатқан түрлі бағыттағы ӛзгерістер білім беру
саласындағы міндеттерді орындауды жаңаша сипатта қарастыра отырып, қол жеткен
жетістіктерге сын кӛзбен сараптау және оны бағалауда озат технологиялар арқылы
оқушылардың дарындылығын дамытуды басты назар етіп алды.
Дарынды дегеніміз-адамзат баласының басқаларға қарағанда ерекше ойлау,талдау,еске
сақтау қабілеті бар шығармашылық пен табысты жұмыс істейтін еңбекқор адамдарда
/оқушыларда/кездесетін қасиетті айтамыз.
Дарындылықты анықтаудың мынадай параметрлері бар.
Оқушының танымдық /білім/ іс-эрекетінің басқа оқушылардан озық дамуы







Психологиялық жоғары дамуы
Дені сау, жан-жақты толық дамуы
Ойлау қабілетінің озық болуы
Айналадағы құбылыстарды не басқа процесстерді етеңе жақын түсінуі
Туа бітті шығармашылық қабілеттің
Дарындылықтың түрлері







Интеллектуалды
Академиялық
Шығармашылық
Кӛсемдік /лидер/
Кӛркем орындаушылық
Дарындылықты анықтау критерийлері









Теориялық материалды толық игеруі
Мартериалды игеруде табандылық кӛрсетуі/бастап кетпеуі/
Алынған білімді әр сабақ сайын дамыту
Ӛз ойларын баяндағанда ғылыми терминологияны пайдалану
Пәнді игеруде негізгі проблеманы бӛліп алуы және ӛз алдына шеше алуы
Ӛзіне-ӛзі талап қоя білуі
Тапсылылған жұмысты сапалы орындауы
Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс түрлері









Оқушының тақырып бойынша ӛз ойын қосымша жеткізуі
Тақырып бойынша модель құруға үйрету
Алынған білімдерді әр сабақ сайын дамыту.
Ӛз ойларын баяндағанда ғылыми терминологияны пайдалану
Пәнді игеруде негізгі проблеманы бӛліп алуы және ӛз алдына шеше алуы
Ӛзіне – ӛзі талап қоя білуі
Тапсырылған жұмысты сапалы орындалуы.

ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҦМЫС ІСТЕУ МАҚСАТЫ:
Заман талабына сай бәсекеге қабілетті, білімді, іскер, ойлау жүйесі дамыған, адамгершілігі
жоғары, логикалық тұжырым жасауға бейім, еркін ойлай алатын мақсатқа жету үшін
еңбектене білетін жеке тұлғаны қалыптастыру.
МІНДЕТІ:
 Жекелеген пәндерден балалардың дарындылығын айқындау.


Дарынды және ерекше қабілетті балалардың ізденуіне жағдай жасау.



Оқушының ақыл – ой қабілетін жетілдіру;



Шығармашылық жеке дарындылғын арттыру;



Қабілетті оқушымен жеке жұмыстар жүргізу арқылы білімі мен ой ӛрісін әрі қарай
дамыту, білім сапасын арттыру.



Техника саласындағы қабілетті балалардың келешегіне бағдар беру.

КҮТІЛЕТІН НӘТИЖЕСІ
 Оқушыларды ӛз тілінде жатық сӛйлеуге, кез-келген ортада қарым-қатынасқа түсе
алуға даярланады;


Кестелі, бейнелі тілдік сӛйлеуді қолданады;



Ӛзіне тән стильдік ерекшелігі қалыптасады;



Сӛз бояуын құбылта алады.



Ойын анық, дәл, шешен тілмен жеткізеді.



Сӛзі ой мен сезімге әсер ететін мағыналы сӛздік тұлғаларды қолданады;



Әдеби тілдік нормаларды ұтымды қолданады.



Жағдаяттардан жол тауып шыға алады.

ДАРЫНДЫ БАЛАМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУДА МҰҒАЛІМГЕ ҚОЙЫЛАТЫН
ТАЛАПТАР
 дарынды оқушыны анықтау әдістерімен жұмыс жасай алуы;


дарынды оқушыларды (жекелей және топпен)оқытуға арналған бағдарлама
құрастырып, сонымен тұрақты жұмыс істей білуі;



оқушы дарындылығын дамытуға қажетті зерттеу жұмыстарын жүргізе алуы;



дарынды оқушыны оқытудың нәтижесін нақты бағалай білуі;



дарынды оқушының ғылыми –ізденіс жұмыстарымен айналысуына жетекшілік етуі;



дарынды оқушыны олимпиадалар мен сайыстарға дайындауда жетістікке жете
алатындай деңгейде жұмыс жасауы.



сабақ беретін пәнін мемлекеттік стандарт деңгейінен жоғары деңгейде білу



оқушы дарындылығының моделін білу;



қазіргі заманға сай оқытудың жаңа технологияларын білу;



дарынды оқушыны оқыту, тәрбиелеу үрдісінде үлгірімге ғана кӛңіл бӛлмей оның
басқа да кӛрсеткіштерімен байланысына да кӛңіл бӛлу;



дарынды оқушылардың ерекшелігін ескере отырып, оларға шығармашылықпен
жұмыс жасайтын тапсырмалар дайындай білуі

Дарынды балаларды айрықша оқшауландыратын ерекшеліктер:
 ақыл-ой еңбегіне бейімділік,


жоғары зерттеушілік қабілеті мен танымдық мотивация,



білімі,



жаңа хабарды ұдайы қабылдауға ұмтылыс яғни танымдық қажеттілік.

Бақылаулар кӛрсеткендей, жоғары танымдық қажеттілік баланың ӛз талпынысымен
болады.
 Дарынды балалар қиын тапсырмаларды құштарлықпен оңай орындайды.


Дайын жауаптарды ұнатпайды.

ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҦМЫС ІСТЕУДЕ
НЕНІ ЕСКЕРУ КЕРЕК?
 Балаларның пәнге қызығушылығын, білуге құштарлығын нақты анықтау.



Балаға тапсырманы деңгейлеп беріп, зейінін тұрақтандыру қажет.



Баланың мінезін – құлқын ерекшелігін білу.(Нені ұнатады, нені ұнатпайды,қай кезде
білімді жақсы меңгереді, қай кезде шаршайды? т.б)



Баланың бір қалыпты, жүйелі жұмыс жасауына кӛңіл бӛлу.



Берілген тапсырманы бірлесе талдау.



Бала қызығушылығына қолдау кӛрсету, орынды кеңес бере білудің маңызы зор.

ДАРЫНДЫ БАЛАНЫҢ СИПАТТАМАСЫ:
1. Интелектуалдық сферасы.
2. Білімділік ӛрісі
3. Ойлау қабілеті ерекшесі тұрақты, қызығуы мол, кейде бір іспен айналысса тоқтай
алмайды, ӛз ойын ерте жеткізеді.
ДАРЫНДЫЛЫҚ ҤШ ПАРАМЕТРМЕН АНЫҚТАЛАДЫ:
1. Танымдылық жеке дамуы.
2. Психологиялық дамуы.
3. Физикалық дамуы.
ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ТАҢДАУДА НАЗАР АУДАРАТЫН ЕРЕКШЕЛІКТЕР:
1. Дарынды бала ӛзгеше және шапшаң ойлайды.
2. Дарынды оқушылардың ішкі сезімі жағынан ӛзгешелігі ӛте сезімтал, ықлас қойған
нәрсесін, тақырыбын әр жерде негізгі мәселе етіп ұсынады.
3. Дарынды оқушылардың физикалық тұлғадан ерекшелігі дамудағы шапшаңдылық
ақындарша сӛйлеуі жиі-жиі берілуі қиял-күйінің басым түсуі.
4. Әлеуметтік тұрғыдан ерекшелігі адамгершілік сезімдерінің ерте дамып жоғары
моральдық қасиеттерге ие болуы.
ДАРЫНДЫЛЫҚТЫ АНЫҚТАҒАНДА ТӨМЕНДЕГІ ФАКТОРЛАРДЫ ЕСКЕРУ
КЕРЕК.
1. Жас ерекшелігі.
2. Тұлғалық ерекшелігі.
3. Экспериментатордың тұлғалық ерекшелігін.
ДАРЫНДЫ ЖӘНЕ ТАЛАНТТЫ БАЛАЛАРДЫҢ БЕС СИПАТТАМАСЫ:
1. Дарынды және талантты балалардың қалай оқитынының сипаттамасы
 Ақпаратты шұғыл ӛңдейді


Зияткерлік тапсырмаларды ұнатады



Кең ауқымды білімді пайдалана алады…т.б.

2. Креативті ойлаудың сипаттамасы
 Ерекше нәрселерді іздейді


Басқа біреуден ерекше болуға қорықпайды



Әзілшіл

3. Ынталандыру сипаттамасы
 Табанды және жұмыспен бар ынтасымен шұғылданады


Жеке жетістіктердің жоғары стандарттарына ұмтылады

4. Қоғамдық көшбасшылық сипаттамасы



Құрбы-құрдастар құрметтейді



Басқалармен жылдам тіл табысады

5. Табандылық сипаттамасы
 Ӛктем пікірлерге кекесінмен қарайды


Жоғары сынып оқушыларымен, ересектермен тіл табысады, олардың ортасында жиі
болуға тырысады