Мақала "Физика және математика сабақтарында сыни ойлау технологиясын қолдану"

Физика және математика сабақтарында сыни ойлау технологиясын қолдану.

Мақалада физика-математика сабақтарында сыни ойлау технологиясын қолдану мүмкіндіктері қарастырылған. Бұл технологияның әртүрлі техникалары мен әдістері, олардың мысалдары мен қолданудың артықшылықтары көрсетілген.

Сыни ойлауды дамыту технологиясын Солтүстік Айова университетінің және Хобард пен Уильям Смит колледждерінің халықаралық оқу қауымдастығы әзірлеген. Бағдарлама авторлары Чарльз Темпл, Джинни Стил, Курт Мередит. Бұл технология әртүрлі пәндік салаларда, жұмыс түрлері мен формаларында қолдануға арналған әдістемелік тәсілдер мен стратегиялар жүйесі болып табылады. Оның жан-жақтылығының арқасында оны физика және математика сабақтарында да сәтті қолдануға болады.

Әртүрлі циклдардағы сабақтардағы сыни ойлауды дамыту технологияларының процедуралық жағын талдау С.И.Заир-Бек, И.В.Муштавинская еңбектерінде берілген. Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау көрсеткендей, ол тарих, биология, әдебиет сабақтарында жиі қолданылады, бірақ физика-математикалық пәндерді оқытуда оның қолданылуы жеткілікті түрде қарастырылмаған. Осыған байланысты оның физика-математика сабақтарына арналған мүмкіндіктерін талдап, осы сабақтарда оқу үдерісін тиімдірек ететін стратегиялар мен әдістерді атап көрсеткен жөн.

Басқа сабақтар сияқты физика-математика үшін де осы технологияның көмегімен қол жеткізілетін, білімнің әртүрлі салаларында үнемі жаңартылып отыратын ақпарат ағынымен жұмыс істей білу; басқаларға қатысты өз ойын (ауызша және жазбаша) анық, сенімді және дұрыс жеткізе білу; әртүрлі тәжірибелерді, идеяларды және қабылдауларды түсінуге негізделген өз пікірін дамыту мүмкіндігі; мәселені шешу дағдылары; өз бетінше оқумен айналысу мүмкіндігі; топта жұмыс істеу қабілеті; басқа адамдармен сындарлы қарым-қатынас құру қабілеті сияқты дағдыларды дамыту маңызды.

Физика-математика сабақтары үшін де маңызды болып табылатын сыни ойлаудыдамыту технологияларын қолданудағы сабақтың негізгі кезеңдері бұл шақыру, пайымдау және рефлексия болып табылады. Осы фазалар оқу пәндерінің ерекшеліктеріне қайшы келмей, керісінше оларды қарқынды ете алады.

Бірінші фаза - шақыру. Мұғалім оқушыны белсендіріп, ынталандырып, оны әрі қарай жұмыс істеуге бағыттап қана қоймай, сонымен бірге бар білімді «шақырады» немесе қызықтыратын сұрақ бойынша ассоциациялар құрады. Бұған дейін игерілген білім қоры пайымдау деңгейіне жеткізіледі. Енді олар жаңа білімді меңгеру үшін негіз бола алады, бұл студенттерге жаңа ақпаратты бұрыннан белгілі ақпаратпен мағыналы түрде байланыстыруға, жаңа ақпаратты түсінуге сыни тұрғыдан қарауға мүмкіндік береді. Бірінші кезеңде алынған ақпарат тыңдалады, конспектіленеді, бағаланады, жұмыс жеке – жұппен – топпен жүргізіледі.

Шақыру кезеңінде:

- Оқушылар зерттеліп отырған мәселеге қатысты өз көзқарасын, қателесуден немесе мұғалімнің түзетуінен қорықпай, еркін айтады.

- Ұсыныстар жазылады, олардың кез-келгені кейінгі жұмыс үшін маңызды болады. Сонымен қатар, бұл кезеңде «дұрыс» немесе «бұрыс» мәлімдемелер болмайды.

- Жеке және топтық жұмыстың үйлесімі қалыптасады. Жеке жұмыс әрбір оқушының білімі мен тәжірибесін жаңғыртуға мүмкіндік береді.Топтық жұмыс басқа оқушылардың пікірін тыңдауға және қателесу қаупінсіз өз болжамдарын айтуға мүмкіндік береді. Пікір алмасу күтпеген және пайдалы жаңа идеяларды қалыптастыруға оң ықпал етеді. Шағын топтарда жұмыс істеу оқушылардың өзін еркін сезінуіне мүмкіндік береді.

Екінші кезең – пайымдау (мағынаны түсіну). Бұл кезеңде материалмен тікелей жұмыс жасалады. Сыни ойлау технологиясының әдістері мен тәсілдері оқушының белсенділігін қолдауға және оқу немесе талқылауды мазмұнды етуге көмектеседі. Мұғалім жаңа ақпаратпен тікелей жұмыс жасай отырып, тақырыпқа деген қызығушылықты сақтайды, бірте-бірте «игерілген» білімнен «жаңаға» ауысады. Оқушы мұғалім ұсынған белсенді оқу әдістерін қолдана отырып, мәтінді оқиды (тыңдайды), жиектерге белгілер жасайды немесе жаңа ақпаратты түсінгені бойынша жазып алады. Нәтижесінде жаңа материалмен тікелей байланыс жүзеге асырылады, жұмыс жеке немесе жұппен жүргізіледі.

Түсіну кезеңінде оқушылар:

- Ұсынылған жаңа материалды меңгереді.

- Жаңа ақпаратты бұрыннан білетін білім мен дағдылармен салыстыруға тырысады.

- Олар өздерінің назарын бұрын туындаған сұрақтар мен қиындықтарға жауап іздеуге аударады.

- Түсініксіз нәрселерге назар аударып, жаңа сұрақтар қоюға тырысады.

- Естігенін немесе оқығанын зерттеуге және талқылауға дайындалады.

Үшінші кезең – рефлексия (ойлау). Роберт Бостром өзінің «Шығармашылық және сыни ойлауды дамыту» кітабында былай деп атап көрсетеді: «Рефлексия – ойлаудың ерекше түрі... Рефлексиялық ойлау сіздің зейініңізді шоғырландыру дегенді білдіреді. Бұл мұқият таразылау, бағалау және таңдау дегенді білдіреді». Бұл кезеңде ақпарат қарастырылады, түсіндіріледі және жаңаша ұсынылады. Мұғалім оқушыларды бастапқы жазбаларға қайтарады – ұсыныстар жасайды, өзгертулер, толықтырулар енгізеді, өтілген ақпарат негізінде шығармашылық, зерттеу немесе практикалық тапсырмалар береді. Оқушылар түсіну кезеңінде алған білімдерін пайдалана отырып, «жаңа» ақпаратты «ескі» ақпаратпен байланыстырады. Оқушылар арасындағы қызу пікір алмасу олардың әртүрлі көзқарастармен танысуына мүмкіндік береді, досын мұқият тыңдауға, өз пікірін дәлелді түрде қорғауға үйретеді. Рефлексияның соңғы кезеңі алынған білім, білік, дағдыны шығармашылықпен қолдануды қамтиды.

Сыни тұрғыдан ойлауды дамыту технологиясы тапсырма – түсіну – рефлексия схемасы бойынша сабақты құруды және әдістер мен стратегиялар жиынтығын ұсынады.

Біздің ойымызша, кластерлер математика және физика сабақтары үшін маңызды болуы мүмкін. "Кластерлер" шақыру сатысында да, рефлексия сатысында да қолданылады. Бұл техниканың мәні мәтінде сипатталған кез — келген ұғымға, құбылысқа, оқиғаға қатысты ақпарат кластерлер түрінде жүйеленеді. Ортасында негізгі ұғым тұрады. Білім алушылар келесі бірлестіктерді негізгі ұғыммен байланыстырады. Нәтижесінде зерттелетін тақырып бойынша тірек конспект пайда болады. Оны келесідей тақырыптарды қарастыру кезінде қолдануға болады: "Көпжақтар, "Жай және құрама сандар", "Сандық тізбектер", "Ньютон заңдары", "Кинематика" және т. б.

"Кластер" әдісі оқушылардың сөйлеуіндегі лексикалық бірліктерді белсендіруге және жаңаларын енгізуге ғана емес, сонымен қатар оларды біртұтас тұжырымға біріктіру арқылы мақсатқа байланысты әртүрлі грамматикалық құрылымдарды жаттықтыруға мүмкіндік береді [8].

Физика сабақтарында "болжау ағашы" әдісін "Электродинамика"тақырыбы бойынша мектеп курсының материалын қарау кезінде қолдануға болады. Бұл әдіс оқушыларға Ом заңын ашу мәселесін шешу кезінде ой ағымын болжауға мүмкіндік береді. Оны кез-келген мәселені талдау, мәтінді талқылау, оқиғаларды болжау, материалды бекіту сатысында қолданған жөн.

Жаңа материалмен танысқан кезде Инсерт (авторлар Воган және Эстес) әдісін қолдануға болады. Оның көмегімен математикадағы мәтінмен жұмыс істеу кезінде, мысалы, призма туралы, оқушылар материалды талдайтын, ондағы жаңа, бұрын белгілі, бұрыннан белгілі нәрсеге қайшы келетін нәрсені іздеу тұрғысынан мұқият оқырмандардың позициясында болады.

"Көпжақ, оның екі жұбы (негіздері) ( + ) параллель жазықтықтарда жатқан n-бұрыштар(!), ал қалған n жақтары параллелограммдар (бүйір беттері) (+). Бүйір беттерінің негізде жатпайтын жақтары бүйір қабырғалары деп аталады. (- ) Призманы негіздің белгілі бір жиек бойымен параллель тасымалдануының нәтижесі ретінде қарастыруға болады. (?)»

Ойланып, мұқият оқу-оқу материалын тереңірек түсінуге ықпал етеді, түсіну деңгейін арттырады.

Су шеңберлері-бұл әдіс оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың тиімді құралы болып табылады. Бұл техниканың тірек сөзі зерттелетін ұғым, құбылыс болуы мүмкін. Ол бағанға жазылады және әр әріпке зат есімдер (етістіктер, сын есімдер, тұрақты тіркестер) таңдалады. Бұл негізінен сыныпта басталып, үйде жалғасы болуы мүмкін шағын зерттеу.

ФИЗИКА:

Ф-факт;

И-инерция;

З-заң;

И-иін;

К-калькулятор;

А-амперметр;

Рефлексия сатысында жиі қолданылатын тиімді әдіс-синквейн. Бұл бес рифмалық емес жолдан тұратын өлеңнің қысқа формасы бар шығармашылық жұмыс. Синквейн-бұл қарапайым өлең емес, келесі ережелерге сәйкес жазылған өлең:

1-жол-синквейннің негізгі тақырыбын білдіретін бір зат есім.

2-жол-негізгі ойды білдіретін екі сын есім.

3-жол —тақырып шеңберіндегі әрекеттерді сипаттайтын үш етістік.

4-жол-белгілі бір мағынаны білдіретін сөз тіркесі.

5-жол-зат есім түріндегі қорытынды (бірінші сөзбен байланыс).

Синквейнді құрастыру өте қарапайым және қызықты. Сонымен қатар, синквейнді құру бойынша жұмыс бейнелі ойлауды дамытады. Мысалы, Пирамида

Дұрыс, қиық

Сызу, белгілеу, санау

Қарапайым пирамида- ол үшбұрышты пирамида.

Көпжақ

Математика және физика сабақтарындағы СОДТ-ның артықшылықтары:

- Өз білімінің сапасы үшін жауапкершілік артады.

- Кез-келген типтегі және үлкен көлемдегі мәтіндермен жұмыс істеу дағдылары дамиды; ақпаратты біріктіру қабілетін игереді.

-Әр түрлі тәжірибелерді, идеяларды түсіну негізінде өз пікірін қалыптастыру, дәлелдемелердің тұжырымдары мен логикалық тізбектерін құру мүмкіндігі қалыптасады (жүйелік логикалық ойлау дамиды).

- Шығармашылық және аналитикалық қабілеттер, басқа адамдармен тиімді жұмыс істеу қабілеті дамиды; өз ойларын басқаларға анық, сенімді және дұрыс білдіру қабілеті қалыптасады.

- Технология қызықты, танымдық мәтін құрастыруға болатын материалды зерттеуде тиімді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Загашев И. О., Заир-Бек С. И. Критическое мышление: технология развития. СПб.: Альянс-Дельта, 2003. — 284с.

2. Заир-Бек С. И. Развитие критического мышления на уроке: пособие для учителей общеобразоват. Учреждений / С. И. Заир-Бек, И. В. Муштавинская. — 2-е изд., дораб. — М.: Просвещение, 2011. — 223 с.

3. Кочетов А. И. Педагогические технологии. Славянск-на-Кубани, 2000. — 200с.

4. Халперн Д. Психология критического мышления. 4-е междунар. изд. — СПб.: Питер, 2000–512 с.

5. Сайт Фестиваль педагогический идей «Открытый урок». — Режим доступа: http://festival.1september.ru/articles/528850/