Мақала "Жаңылтпаштың тіл ұстартудағы маңызы" сынып

Ж.Еділбаев атындағы

№18 мектеп-гимназия

Шымкент обл,Түркістан қаласы

Қазақ тілі мен әдебиеті

пән мұғалімі Ауезова Майра

Жаңылтпаштың тіл ұстартудағы маңызы

Ауыз әдебиетінің тұрмыс-салт жырларына жататындарының бірі – жаңылтпаш. Жаңылтпаш көбіне ойын-сауықтарда айтылып жүрген. Онда екі түрлі мақсат ұстанған. Бірішіншіден, кешке жиналған жастарды думандатып, көңілін көтерсе, екіншіден, жастардың сөз байлығын дамытып, жылдам сөйлеуге дағдыландыру, сөйтіп, тілін ұстарту көзделген.

Жаңылтпаштың сөздері айтылуы қиын, ұяң немесе қатаң дауыссыз дабыстардан құралады. Қара сөз түрінде, кейде өлең секілді ұйқасып келеді. Оның шарты – дұрыстап, жылдам айту.

Мектеп программасында жаңылтпашқа деген сағат саны жоқтың қасы. Тек қана 5 сыныпқа арналған әдебиеттік оқу кітабында қосымша материал ретінде ғана берілген. Мен мектеп оқущыларына сабақ беру барысында жаңылтпаштардың әр түрін пайдаланамын.

6 сыныпта әдеби-теориялық ұғым ассонанс және аллитерация жөнінде айтқанда, төмендегі жаңылтпаштар пайдаланылады. Бұл, әрине, сабаққа жалықпай, қызғылықты өтуіне әсерін тигізді.

Арал – алаң

Алаң – арал.

Аралаған

Ала марал.

Біркелкі дауысты дыбыстан (а) басталып, ассонанс жасалған. Аллитера-цияны түсіндіргенде оқулықтағы Махамбет шығармаларымен қоса, мына жаңылтпаштарды мысалға келтірдім.

Көгендеуге көнбеген –

Көбеген.

Көгенделіп көрмеген –

Көбеген.

Балдыр-балдыр бүлдіршін,

Бұл – бір білгір бүлдіршін.

Білгір бұл – бір бүлдіршін,

Білгірлігін білдірсін.

Әрбір жаңылтпаштың өзіне тән мазмұны, идеясы, тәрбиелік мәні болатыны анық.Сөзіміз дәлелді болуы үшін М.Әлімбаевтың мына жаңылтпа- шын талдап көрейік.

Шұғайбай

Шығайбайға:

– Су қайда, әй? – деді.

Шығайбай

Шұғайбайға:

– Шық, ойбай! – деді.

М а з м ұ н ы: Жұмыс істеп шөлдеген Шұғайбай көршісі Шығайбайдан ішетін су сұрады. Ал Шығайбай оны аяп су бергеннің орнына, саған су бермеймін деп, сараңдыққа салынып, үйінен қуып шықты.

И д е я с ы: Шұғайбай – қарапайым еңбекші, ойында алалығы жоқ, ашық, ақ көңіл, жарқын мінезді адам, ал Шығайбайдың сараң, су екеш судың өзін беру – оның бойына жат екенін аңғарту. Бұл жаңылтпашты 8 сыныпта өтілетін «Шық бермес Шығайбай мен Алдар Көсе» әңгімесімен байланыстыра оқытуға да болады.

Т ә р б и е л і к м ә н і: Сендер де, балалар, Шұғайбай сияқты ашық, еңбекші, ақ көңіл болыңдар. Ал Шығайбай сияқты сараңнан жирену абзал.

Жаңылтпашты грамматика сабақтарында да пайдалану мүмкіндігі бар. Мәселен, диалог туралы өткенде:

– Бұ қайсы арал?

– Қарғалы арал.

Қамыс басын қайырып

Қарға ұялар.

Бастауыш пен баяндауыштың арасында сызықша қойылатын жағдайларда:

Бұл аң

– деме

Бұ мал –

Бұлан.

Бұл аң

– деме.

Бұлан –

Бұ мал.

Зат есімді өткенде:

Ол аралда да марал,

Бұл аралда да марал.

От екен Маралға да арал,

Оттасын аралда да марал.

Сын есім тақырыбына байланысты:

Жылқының көп ала-құласы,

Жалыны көп шала құлашы,

Қызық екен қара-құрасы, – деген сияқты жаңылтпаштар қолданылады.

Орынды жеріне пайдаланылған жаңылтпаш оқушылардың тілін ұстартуға көмектеседі.