Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық қасиеттерін ойын арқылы дамыту

Түркістан облысы, Түркістан қаласы, Р. Исетов атындағы №20 ЖББМ тәрбиешісі Қурманбекова Саида Равшанбекқызы

Мектеп жасына дейінгі балалардың

танымдық қасиеттерін ойын арқылы дамыту

Мектепке дейінгі ойын және еңбек іс - әрекет арасындағы ауысулар едәуір келісім шартты болып келеді, өйткені балада бір іс - әрекет түрі байқаусыз жайлап екінші түріне немесе керісінше ауысып отырады. Егер тәрбиелеуші баланың қарым – қатынасында және еңбегінде қандай да бір жеке даралық сапаның жеткіліксіздігін аңғарса, онда ең алдымен баланың ойынын ұйымдастыруда сәйкес сапалардың пайда болуы мен қалыптасуына көңіл бөлу керек. Егер баланың оқуында, қарым – қатынасында және еңбегінде кейбір жеке даралық сапалар байқалса, онда осы сапаларды басқара отырып едәуір күрделі жағдайында жаңа сапаларды құрудың дамуын жоғарылататын ойындарды ұйымдастыруға болады.

Ойын - мектеп жасына дейінгі баланың жетекші іс-әрекеті. Ойын арқылы бала дүниені танып, есейуге дайындалады. Сонымен қатар, ойын баланың шығармашылық дамуының, шығармашылық қабілеттерін шынайы өмірде байланыстыра білу қабілетін дамытудың негізі болып табылады. Ойын балалар әлемінен ересектер әлеміне көпір рөлін атқарады, мұнда бәрі бір-бірімен байланысты және өзара байланысты: ересектер әлемі балалар әлеміне әсер етеді (және керісінше) ойындар көбінесе балалардың ересектердің белгілі бір әлеуметтік рөлдерін "орындауын" білдіреді. Ересектер әлемді одан да жақсы тану үшін ойындарды жиі пайдаланады (іскери ойындар), "ішкі Жан дүниесін" (спорттық ойындар) арттыру, интеллект деңгейін дамыту (рөлдік ойындар) және т.б. Ойын ұсынылған ережелерді қабылдауға негізделеді, сол арқылы баланы ересек өмірдің белгілі бір ережелерін сақтауға бағыттайды. Ойын өзінің ерекшеліктеріне қарай мәжбүрлеу әдістерін қолданбай–ақ баланың шығармашылық қабілетін дамытудың ең жақсы тәсілі болып табылады. Жоғарыда айтылғандардың бәрінен ойынның қазіргі білім беру үдерісінде қандай рөл атқаруы (атқаруы) және мектеп жасына дейінгі балалардың ойын әрекеттерін белсендіруге ұмтылудың қаншалықты маңызды екендігі айқын көрінеді. Демек, баланың тәрбиесі мен дамуында, оның шығармашылық қабілеттерін дамытуда ойынды қолдану теориясын қарастырудың үнемі маңыздылығы мен өзектілігі.

Ойын баланың өмірінде маңызды орын алады. Біздің еліміздегі ең танымал мұғалім А.С.Макаренко "бала үшін ойын өмірде де маңызды, ересек адам үшін белсенділік, жұмыс, қызмет" деп айтқан. Бұл оның психикалық дамуына жан-жақты әсер етеді. Ойын әрекеті барысында балалар жаңа дағдыларды, білімдер мен дағдыларды игереді, адамгершілік-еріктік қасиеттер қалыптасады, балада болып жатқан көптеген процестер, оның өмірлік жағдайлары ашылады, ең бастысы, тек ойын барысында адамдар арасындағы қарым-қатынас ережелері игеріледі. . Ойын балаға дұрыс білім алуға, өмірде басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға көмектеседі.Бала үшін ойын әрдайым сүйкімді ойын–сауық бола бермейді, ол үшін ойын - бұл өзін-өзі жеңетін еңбек. Ойын – бұл өмірдің өзі, ол кең әлем.Мектепке дейінгі жас – бұл адамдар арасындағы қарым-қатынас әлемін, адамдардың әр түрлі іс-әрекеттері мен қоғамдық функцияларын тану кезеңі. Бала ересек өмірге араласуға және оған белсенді қатысуға деген ұмтылысты сезінеді, бұл оған әлі қол жетімді емес. Мектепке дейінгі балалық шақ кезеңінде бала кем дегенде тәуелсіздікке ұмтылады. Осы қарама–қайшылықтан рөлдік ойын туады - мектеп жасына дейінгі балалардың ересектердің өмірін модельдейтін өзіндік іс-әрекеті.

Мектепке дейінгі жас - бұл ерте балалық шақта қалыптасқан алғышарттар негізінде психиканың қарқынды қалыптасу кезеңі. Психикалық дамудың барлық бағыттары бойынша жаңа қасиеттерімен және құрылымдық ерекшеліктерімен сипатталатын ауырлық дәрежесіндегі әр түрлі дәрежедегі ісіктер пайда болады. Олар көптеген факторлардың әсерінен пайда болады: сөйлеу және ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас, танымның әр түрлі формалары және әр түрлі іс-шараларға (ойын, өнімді, күнделікті) қатысу. Біз қарастырып отырған жас кезеңінде ерте балалық шақта қалыптасқан (сенсорлық, қабылдау, бейнелі есте сақтау, зейін, практикалық ойлау, қимыл-қозғалыс дағдылары) және сонымен бірге танымдық салада неоплазмалар құруға негіз болатын психикалық функциялар қарқынды дамып келеді. және ерікті мінез-құлықты қалыптастыруда.

Мектепке дейінгі балалық шақ – есте сақтау қабілетін дамытуға ең қолайлы жас. Есте сақтау қабілеті басым функцияға айналады және оның қалыптасу процесінде ұзақ жолдан өтеді. Кіші мектеп жасына дейінгі балалардың есте сақтау қабілеті еріксіз болады. Бала алдына бір нәрсені есте сақтау мақсатын қоймайды және есте сақтау тәсілдерін меңгермейді. Ол үшін қызықты оқиғалар, іс-әрекеттер, образдар оңай түсіріледі, ауызша материал эмоционалды реакция тудырса, еріксіз есте қалады. Бала кейіпкерлеріне жаны ашыған кезде бала өлеңдерді, ертегілерді, фильмдердегі диалогтарды тез жаттайды.

Орта мектепке дейінгі жаста (4 пен 5 жас аралығында) ерікті есте сақтау қабілеті қалыптаса бастайды. Саналы, мақсатты түрде есте сақтау және еске түсіру эпизодтық түрде ғана пайда болады. Әдетте олар басқа іс–шараларға қосылады, өйткені олар ойын барысында да, ересектердің тапсырмаларын орындау кезінде де, сабақ барысында да қажет - балаларды мектепке дайындау. Есте сақтау қиын материалды бала ойнау арқылы көбейте алады. Мысалы, сатушының рөлін өз мойнына ала отырып, ол қажетті уақытта азық-түліктер мен басқа да тауарлардың ұзақ тізімін есте сақтауға және есте сақтауға қабілетті болып шығады. Егер сіз оған ойын жағдайынан тыс сөздердің ұқсас тізімін берсеңіз, ол бұл тапсырманы жеңе алмайды. Ойын әрекеті, Д.Б. Эльконин "балалардың қоршаған әлеуметтік шындық туралы білімдерін сіңіріп қана қоймай, оларды жоғары деңгейге көтеріп, саналы және жалпылама сипат береді. Ойын арқылы баланың ойын емес іс-әрекетінде қол жетімді болғаннан әлдеқайда күрделі әлеуметтік қатынастар әлемі баланың өміріне енгізіліп, оны едәуір жоғары деңгейге көтереді ".

Балалар ойындарда өздеріне толық көңіл бөлетін, нені байқауға болатынын және нені түсінуге болатынын қайталайды. Қазірдің өзінде ойын - бұл дамытушылық, әлеуметтік іс-әрекеттің бір түрі, әлеуметтік тәжірибені игеру формасы, адамның күрделі қабілеттерінің бірі. Ойынның тамаша зерттеушісі Д.Б.Эльконин ойын өзінің табиғаты мен тікелей қанықтылығы бойынша әлеуметтік болып табылады және ересектер әлемін бейнелеуге бағытталған деп санайды. Ойынды "әлеуметтік қатынастардың арифметикасы" деп атай отырып, Эльконин оны белгілі бір кезеңде пайда болатын іс-әрекет, психикалық функцияларды дамытудың жетекші формаларының бірі және баланың ересектер әлемін тану тәсілдері ретінде түсіндіреді.

Ойын өмірлік тәжірибеде тұрақты және жаңашылдықты жаңғыртады, демек, бұл ойын ережелері мен конвенциялары тұрақтылықты дәл көрсететін іс–әрекет болып табылады - олар тұрақты дәстүрлер мен нормаларды қамтиды, ал ойын ережелерінің қайталануы баланың дамуына дайындық негізін жасайды. . Инновациялық ойын баланың ойын сюжетінде болып жатқанның бәріне сенуіне немесе сенбеуіне ықпал ететін ойын орнатудан туындайды. Көптеген ойындарда "шындық функциясы" не кесілген шарттар түрінде, не заттар – аксессуарлар түрінде, не ойынның интригасында болады. А.Н. Леонтьев баланың өзіне тікелей қол жетімді емес шындықтың кең шеңберін тек ойын барысында игеретіндігін дәлелдеді. Ойын арқылы бала өзін-өзі табады және өзін тұлға ретінде таниды. Балалар үшін ойын – бұл олардың әлеуметтік шығармашылығының, қоғамдық және шығармашылық өзін-өзі көрсету саласы. Ойын әдеттен тыс мазмұнды. Ойын – бұл баланың өзін құрдастарының арасынан іздеу, әлеуметтік тәжірибеге, өткен, қазіргі және болашақ мәдениеттеріне қол жеткізу, түсінікті әлеуметтік тәжірибені қайталау тәсілі. Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеуде маңызды орын алатын іс - әрекет бұл үй жұмысына, еңбегіне баланың қатысуы. 4 – 5 жастан бастап, бала үйде ылғи да істейтін жұмыс жүктелуі тиіс және бұны норма деп қарастыру керек. Бұл баланың жеке даралық дамуына зор ықпал етеді. Үй жұмысы барысында балада мұқияттылық, жауапкершілік, еңбекқорлық және т.б. пайдалы сапалары тәрбиеленеді. Бұл тек қана ата – анасына көмектесу үшін ғана қажет емес, сонымен қатар болашақта еңбекке икемділікті үйрену үшін де қажет.

Мектепке дейінгі кезеңдегі ойын рөлінің өзгеруі жас кезеңіне қарағанда, негізінен балада көптеген пайдалы жеке даралық сапалардың дамуы мен қалыптасу құралының қызметін атқаратынымен байланысты. Мектепке дейінгі баланың ойынында тәрбиелік функциясы баланың әртүрлі қажеттілігін қанағаттандыру құралымен, оның мотивациялық ауқымының даму қызметін атқарады. Ойында баланың жаңадан қызығушылықтары мен іс - әрекеттің жаңа мотивтері пайда болып, бекиді. Мектепке дейінгі баланың ойынына: «Символикалық ойын» бір заттың орнына ұқсас екінші бір затты қойып, оның бастапқы атымен емес, соңғы атымен атаушы ойын түрі және рольдік-сюжеттік ойындар.

Олар - өзін - өзі бағалау, талап ету деңгейі тасқа жетудің қажеттілігі, дербестігі, бастамашылдығын (ынталы бастауы) мойындауға ұмтылысын т. б. Жас кезең - сензитивті кезеңінің бастамасы осы жеке адамнық сапалардың маңызды кешенінің қалыптасуы. Айнала қоршаған адамдармен өздерін салыстыруы көптеген балаларда 3 жасар шамасында нақты бір өзіндік бағалау пайда болады. Ол дұрыс қалыптасса (өте жиі кездесетін жағдайлар, мысалы: баланы асыра мақтау немесе сөгу). баланың психикалық дамуына пайдалы болады. Өзіндік бағалауы «төмен» балалар әдетте өздеріне деген сенімі жоқ, сондықтан табысқа жетуге мүмкіншілігі бар жерде талпынысы аз және күш салуға әрекеттенбейді. Ал өзіндік бағалауы «жоғары» балалар керісінше, өз мүмкіншіліктерін асырып онша күш салмайды. Баланың өзіндік бағалауының дұрыс қалыптасуына 1,5 жастан бастап көңіл бөлу керек.

көрсеткіштер дәлелдейді. Оның ұйқысының тыныш болуы, тез ұйықтауы немесе тыныш ұйықтай алмауы, қатты ұйықтауы сол сияқты жүйке жүйесі күшінің жылдам немесе жай қалпына келмеуінен де байқалады. Бала ашыққан кезде өзін қалай ұстайды, оны уақытымен тамақтандырып отырмаса айқайлап жылап немесе көңілсіз, әлде тыныш бола ма соған да байланысты, яғни сыртқы ортаның әсер еткен әр түрлі тітіркендіргіштеріне мидың төзімділігі тепе-теңдігі, бір қалыптылығымен де жауап қайтарады. Жүйке жүйесінің күнделікті өмірдегі негізгі көрсеткіштері ұстамдылық, тұрақтылық, тыныштық, көңіл-күй қалпының өзгеруімен жіне бірден жарқырап қуанып, жабырқап, қайғыруынан байқалады. Сөзі мен қимыл-қозғалысының біркелкі болмауы да осыған мысал бола алады. Жүйке жүйесінің қозғыштығының көрсеткішіне өзін қоршаған ортаға жаңаны тез қабылдап, бағдарлай алуы,өмірдегі өзгерістерге тез бейімделуі, естеліктер мен дағдыларды тез игеруі көпшілік ортада өзін еркін ұстап, жаңа ортаға тез бейімделуі, жан-жақты қабілеттілік әрекетінің бір түрден екінші түрге тез ауысуы, еске тез сақтап, қайта жаңғырта алуы, шапшаң қимылдап тез сөйлеу, сезгітікті пайда болуы мен көрінуі де жүйке жүйесінің қызметіне байланысты. Жүйке жүйесінің әсерлегіштігі сырттан әсер ететін тітіркендіргіштерге жауап беру қабілеттілігінен де көрінеді. Кейбір балаларды ашуланшақ, күгелек, шыдамсыз десек, енді біреулердің қуанғаны да, ренжуі де түсініксіз дейді, Енді біреулерді икемді, етпі десек, оған қарама- қарсы ебедейсіз, олақ, бейімділігі жоқ та балалар бар. Бұл қасиет баланың сыртқы әрекеттердің әсеріне оңай бейімделе алмауынан, көп күш жұмсауынан көрінеді.