Мнематехника

«Мнематехника- балалардың тілін дамыту үшін табысты әдіс.»

Бобекбаева Айгерим Максатовна

№187 бөбекжай балабақшасының тәрбиешісі

Алматы қаласы

Аннотация. Мақалада қазіргі уақытта арнайы педагогиканың маңызды міндеттерінің бірі болып табылатын сөйлеудің жалпы дамымауы бар балалардың үйлесімді сөйлеуін дамыту мәселесі қарастырылған. Сөйлеу қабілеті бұзылған балалардың сөйлеу ерекшеліктері, жалпы сөйлеу қабілеті дамымаған балалардағы үйлесімді сөйлеу бойынша жұмыстың ерекшелігі сипатталған. Сөйлеудің жалпы дамымауы бар балалармен түзету жұмыстарын оңтайландыру әдістерінің бірі ретінде логопедиялық тәжірибеде мнемотехниканы қолдануға ерекше назар аударылады. "Мнемотехника" ұғымының анықтамасы әртүрлі авторлар тұрғысынан және түзету жұмыстарында осы әдісті қолдану ерекшеліктері қарастырылады. Мнемоникалық кестелермен жұмыс кезеңдері жеткілікті егжей-тегжейлі қарастырылған. Өлеңмен жұмыс мысалында мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы сөйлеу қабілеті жалпы дамымаған балалармен мнемоникалық кестелерді қолдана отырып жұмыстың негізгі кезеңдері мен әдістері сипатталған.Бұл мақалада мнемотехника әдісі мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін, есте сақтауын және ойлауын дамыту тәсілі ретінде қарастырылады, ақпаратты тиімді есте сақтауды, сақтауды және көбейтуді қамтамасыз етеді, мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамыту мәселелерінде ата-аналардың құзыреттілігін арттырады.

Түйінді сөздер: келісілген сөйлеу, мнемотехника әдісі, Мнемотехника, схемалар, ассоциативті ойлау, жалпы сөйлеудің дамымауы, инновациялық технологиялар, байланысты сөйлеу, Мнемотехника, Мнемотехника, Мнемотехника, мнемотрат және мнемотректер.

Бүгінгі таңда республикада ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға, атап айтқанда, сөйлеу қабілеті бұзылған балаларға түзету-педагогикалық көмек көрсетудің қолайлы алғышарттары жасалған. Мектеп жасына дейінгі баланың тұлға ретінде толыққанды дамуының қажетті шарты-сөйлеуді тәрбиелеу,сөйлеу қабілеті. Республикада білім беру мазмұнының жаңаруына байланысты мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамытуға қойылатын талаптар айтарлықтай өсті. Балабақшадан шығару үшін мектеп жасына дейінгі бала сөйлеу белсенділігінің, сөздіктің, сөйлеудің грамматикалық құрылымының дамуының белгілі бір деңгейіне жетуі керек және диалогтық сөйлеуден үйлесімді сөйлеуге көшуге дайын болуы керек. Дамыған сөйлеу материалдың үлкен көлемін қайта өңдеуді және әртүрлі мәселелерді шешу жағдайында оны дәл көбейтуді қамтиды. Жалпы дамымаған балаларды оқыту мен тәрбиелеудің маңызды және басым міндеттерінің бірі-үйлесімді сөйлеу мен қарым-қатынас дағдыларын дамыту. Ғылыми әдебиеттерді зерттеу әдемі безендірілген, толыққанды дәйекті мәлімдеме мектепте сәтті оқудың кепілі екенін көрсетті. В. С. Мухинаның пікірінше, "белсенді сөйлеуді қалыптастыру баланың барлық психикалық дамуына негіз болады" [4]. Синонимдерге, толықтыруларға бай, мектеп жасына дейінгі балаларда бейнелі сөйлеу өте сирек кездеседі. Сонымен қатар, сөйлеу кемістігінің ауырлау тенденциясы байқалады (Е.М. Мастюкова, т.б. Филичева, н. с. Жукова және басқалар) [5]. Зерттеулер көрсеткендей, көрнекілікті қолдана отырып, үйлесімді сөйлеуді дамытқан жөн. Көрнекіліктің ең қызықты түрі, біздің ойымызша, мнемотехника. Мнемотехника немесе Мнемотехника, грек тілінен аударғанда - "есте сақтау өнері".

Мнемотехника бастапқыда шешендік өнердің ажырамас бөлігі ретінде пайда болды және ұзақ сөйлеуді есте сақтауға арналған. Педагогикадағы "мнемотехника" ұғымы әртүрлі көзқарастардан түсіндіріледі: В. К.Воробьева бұл әдісті сенсорлық-графикалық схемалар, Т. А. Ткаченко - пәндік - схемалық модельдер, В. П. Глухов-блоктар - квадраттар, Т. В. Большева - коллаж, Л. Н. Ефименкова-әңгіме құрастыру схемалары деп атайды [6]. Козаренко В. А. Мнемотехника арқылы визуалды бейнелердің тіркесіміне айналдырылған ақпаратты миға дәйекті түрде жазуға мүмкіндік беретін ішкі жазу жүйесін түсінеді [7]. Мнемотехника-бұл ассоциация құру арқылы қажетті ақпаратты есте сақтауды және ақпаратты көбейтуді жеңілдететін арнайы әдістер мен әдістердің жиынтығы. Мнемотехниканы қолдану мүмкіндіктерін қарастыра отырып, оның сөздік қорын байыту үшін, әңгіме құрастыруға, жұмбақтарды шешуге, өлеңдерді жаттауға үйрету кезінде тиімді қолданылуын атап өтуге болады. Мнемотехника техникасын қолдану сөздік қорын ғана емес, сонымен қатар қоршаған әлем туралы білімді де кеңейтеді. Мнемотехниканың көмегімен бала қайта айту қиын емес екенін түсінеді және бұл оқуға түрткі болады. Өлеңдерді жаттау балаларға өте ұнайтын ойынға айналады. Мысалы, кемпірқосақтың түстерін есте сақтау үшін бәріне таныс сөйлем қолданылады: "әр аңшы қырғауылдың қайда отырғанын білгісі келеді". Мнемотехника-бұл идеяны немесе сөз тіркесін есте сақтауға көмектесетін жад көмегі деп аталатын құрал. Мнемоникалық құрылғыларға арнайы рифмалар мен өлеңдер, аббревиатуралар, суреттер, әндер, контурлар және басқа аспаптар кіреді [8]. Мнемотехника-мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу және қол моторикасын дамытудың тиімді әдістерінің бірі. Мнемотехника тек заттардың суреттерін ғана емес, сонымен қатар мәтінді кодтау кезінде ойлап тапқан таңбаларды да пайдаланады. Рәміздер сөйлеу материалына жақын болуы керек, мысалы, үй жануарларын белгілеу үшін үйді, ал жабайы табиғатты белгілеу үшін орманды пайдалануға болады. Мнемотехника логопедтің жұмысын оңтайландыруға көмектеседі, өйткені ол баланың жаңа мүмкіндіктерін ашады. Бұл әдісті жеке де, топтық сабақтарда да қолдануға болады. Сөйлеуді дамыту сабақтарында мнемоникалық кестені, мнемоникалық квадраттарды және мнемоникалық тректерді пайдалану балаларға көрнекі ақпаратты тиімді қабылдауға, өңдеуге, сақтауға және көбейтуге мүмкіндік береді. Кішкентай мектепке дейінгі жаста түрлі-түсті мнемоникалық кестелер беру ұсынылады: бұл жастағы балалардың жадында жеке суреттер тезірек қалады: күн - сары, аспан - көк, қияр - жасыл. Үлкен мектепке дейінгі жаста сіз балаларға қара және ақ мнемоникалық кестелер бере аласыз. Қиялды және шығармашылық сөйлеу әрекеттерін ынталандыру үшін жұмыстың бастапқы кезеңінде балаларда символдық-символдық функцияларды қалыптастыру қажет, онда әртүрлі сипаттағы белгілер пайда болуы мүмкін: геометриялық фигуралар; объектілердің символдық бейнелері (шартты белгілер, силуэттер, контурлар, пиктограммалар); жоспарлар мен шартты белгілер; қарама-қарсы жақтаулар және т. б. Біртұтас сөйлеуді қалыптастыруға белсенді қатысатын мнемоникалық кестелерді қолданудың екі факторы бар: - көрнекілік-заттарды, суреттерді қарау балаларға заттарды және олардың сипаттамаларын, олармен жасалған әрекеттерді атауға көмектеседі; - мәлімдеме жоспарын құру, мәлімдеменің барлық нақты элементтерін схемаға дәйекті орналастырудың маңыздылығы, сондай-ақ мәлімдеменің әр буыны уақытында өзгеруі керек келесі. Мнемоникалық кестелер екі түрлі болады: 1. Оқыту-танымдық материалдан тұрады. 2. Дамытушы-белгілі бір дағдылар мен дағдыларды дамытуға мүмкіндік беретін ақпаратты қамтиды. Мнемоникалық кестенің мазмұны-әңгіме сюжетінің негізгі семантикалық байланыстарын бөліп көрсету арқылы ертегі кейіпкерлерінің, табиғат құбылыстарының, кейбір әрекеттердің және т.б. графикалық немесе ішінара графикалық бейнесі. Бұл әдістің мәні мынада: бала сурет салу оған түсінікті болатындай етіп визуалды схеманы ойлап тауып, бейнелеуі керек, осылайша есте сақтауды жеңілдетеді. Жұмысты қарапайым мнемоникалық квадраттардан бастау, одан әрі мнемоникалық тректерге, кейінірек мнемоникалық кестелерге көшу ұсынылады. Мнемоникалық квадраттарда бір сөз немесе сөз тіркесі де, оның сипаттамалары да бейнеленуі мүмкін. Мысалы, "алма тәтті". Мнемотректер, өз кезегінде, төрт суреттен тұрады, оларға сәйкес шағын әңгімелер жасалады. Мысалы, балалар көшеге жиналатын реттілік - "аяқ киім", "шалбар", "шұлық", "куртка". Бұл жағдайда мнемотрек жыл мезгіліне байланысты ұзаруы мүмкін. Сонымен, ең күрделі құрылым-мнемоникалық кестелер. Мнемоникалық кесте-бұл оқиға туралы мағынаға байланысты ақпаратты немесе белгілі бір нәрсе туралы егжей-тегжейлі ақпаратты, мысалы, жануар, құс және т.б. мнемоникалық кестелермен жұмыс бірнеше кезеңмен жасалады. 1 кезең: кестені қарау және онда не бейнеленгенін талдау. 2 кезең: ақпаратты қайта кодтау жүзеге асырылады, яғни.дерексіз таңбалардан үлгілерге түрлендіру. 3 кезең: қайта кодтаудан кейін берілген тақырып бойынша ертегі немесе әңгіме қайталанады. Кіші топтарда бұл тәрбиешінің көмегімен болады, үлкендерде балалар өз бетінше әңгіме айта немесе құрастыра білуі керек. 4 кезең: мнемоникалық кестенің графикалық эскизі жасалады. 5 кезең: әрбір кестені оған көрсету кезінде реб жіппен қайталауға болады [9]. Кестеде ертегі кейіпкерлерін, табиғат құбылыстарын, кейбір әрекеттерді схемалық түрде бейнелеуге болады, яғни сіз кестеде көрсету керек деп санайтын барлық нәрсені суреттей аласыз. Бірақ сурет салу балаларға түсінікті болатындай етіп бейнелеу. Бастауыш мектеп жасына дейінгі балаларға кесте арқылы оқу ақпаратын бірден алу қиынға соғады, сондықтан олармен мнемотрек арқылы жұмыс істеу ыңғайлы. Мнемотрек танымдық ақпаратты алып жүреді, бірақ аз мөлшерде, бұл баланың алғашқы білім алуында өте маңызды. Мнемотректерді құстар туралы, ойыншықтар туралы, жәндіктер туралы, киім туралы, көкөністер мен жемістер туралы, жыл мезгілдері туралы және т.б. тақырыптарға салуға болады. Мектепке дейінгі жаста визуалды-бейнелі есте сақтау басым болады, ал есте сақтау негізінен еріксіз. Тыңдаудан кейін балада сақталған визуалды сурет, суреттерді қараумен бірге, мәтінді тезірек есте сақтауға мүмкіндік береді. Мысал ретінде мнемоникалық кестелерді қолдана отырып, өлеңмен жұмыс істеу кезеңдерін келтіреміз: 1. Өлеңді мәнерлеп оқу. Бұл өлең туралы хабар балалар жатқа үйретеді. Содан кейін мнемоникалық кестеге сүйене отырып, өлеңді қайта оқу. 2. Балаларға негізгі ойды түсінуге мүмкіндік беретін өлеңнің мазмұны туралы сұрақтар. Балаларға қандай сөздер түсініксіз екенін анықтаңыз, олардың мағынасын олар үшін қол жетімді түрде түсіндіріңіз. 3. Өлеңнің әр жолын бөлек оқу. Балалар оны мнемоникалық кестеге сүйене отырып қайталайды. 4. Балалар мнемоникалық кестеге сүйене отырып өлең айтады [10]. Мнемотректердің көмегімен сіз жуу және киіну процестерінің алгоритмдерін қолдана аласыз. Осы схемаларға қарап, ребнок алынған ақпаратты ойнатады, оны оңай есте сақтайды. Мнемотрекпен қабаттасу әдістері мен қосымшаларын қолдана отырып жұмыс істеуге болады. Мнемотректі өзіңіз салуға немесе ол үшін Paint компьютерлік графикалық редакторын пайдалануға болады. Мнемоникалық кестелерді қолдана отырып дамытатын сабақтар сөздікті байытуға және жаңартуға, сөйлеудің лексикалық-грамматикалық жағын дамытуға ықпал етеді, сонымен қатар өзара әрекеттесудің кешенді сипатына ие. Олар біртұтас сөйлеуді дамытып қана қоймайды, сонымен қатар жоғары психикалық функциялардың (есте сақтау, ойлау, зейін) дамуына ықпал етеді. Сюжетті құрудың жалпы принциптерін сақтай отырып, балалар ертегілерді оңай жасайды.

Бірақ айта кету керек, мектеп жасына дейінгі балалар кейбір қиындықтарды бастан кешіре бастайды, өйткені олар ұсынылған модель жоспарын орындау қиынға соғады. Көбінесе модельдер бойынша алғашқы әңгімелер өте схемалық болып шығады. Бұл қиындықтар мүмкіндігінше аз болуы үшін әр мнемоникалық кестенің бағдарламалық мазмұнына сөздікті белсендіру және байыту тапсырмаларын енгізу қажет. Модельдік схемаларды басқа сабақтарда қолдануға болады. Мнемоникалық кестелер балаларда үйлесімді сөйлеуді дамыту бойынша барлық жұмыстармен шектелмейді. Бұл, ең алдымен, алғашқы, ең маңызды және тиімді жұмыс, өйткені мнемоникалық кестелерді қолдану балаларға визуалды ақпаратты оңай қабылдауға және өңдеуге, оны сақтауға және көбейтуге мүмкіндік береді. Осы жұмыспен қатар сабаққа сөйлеу ойындарын енгізу, балаларға заттарды жіктеуді үйренуге, сөйлеуді, көрнекі қабылдауды, бейнелі және логикалық ойлауды, зейінді, байқауды, қоршаған әлемге қызығушылықты, өзін-өзі тексеру дағдыларын дамытуға көмектесетін үстел үсті ойындарын пайдалану қажет. Сөйлеудің жалпы дамымауы бар мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыс істеу ерекшеліктері, ең алдымен, осы санаттағы әр баланың даралығын ескеруді және оның ерекше қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтиды. Көбінесе балалардың сөйлеу қабілеті нашар, кейбіреулері мүлдем сөйлемейді. Бұл жағдайда басқалармен байланыс өте шектеулі. Психикалық дамудың жеткілікті мүмкіндіктеріне қарамастан, мұндай балаларда психиканың қайталама артта қалуы байқалады. Өкінішке орай, сөйлеуді түзету және дамыту курсынан өткеннен кейін де, диагностикалық көрсеткіштері жақсы балаларда қолда бар білім мен өзіндік сөйлеу мәлімдемесін жаңарту жылдамдығымен байланысты қиындықтар қалады, олар ойлануға және жауап тұжырымдауға көп уақыт алады. Сондықтан балалармен түзету жұмыстарын оңтайландыру үшін жаңа әдістер мен технологияларды іздеу керек. Осылайша, мнемотехника сөйлеу жүйесінің компоненттерінің дамуына ғана емес, сонымен қатар жоғары психикалық функциялардың дамуына ықпал ететін элементтерді үйлесімді түрде біріктіреді. Мнемотехника білім беру жүйелерінің негізгі элементтерімен үйлесімді үйлеседі және логопедтің жұмысын тиімді оңтайландырады. Демек, Мнемотехника атомдарында балалардың сөйлеуін дамыту жұмысында қолдану, біздің ойымызша, ең өзекті болып табылады. Мнемотехника әдістері мидың табиғи есте сақтау механизмдерін қолданады және ақпаратты есте сақтау, сақтау және еске түсіру процесін толық бақылауға мүмкіндік береді, қарым-қатынас пен оқу процесінде сөйлеудің дамуына ықпал етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. 2002 жылғы 11 шілдедегі "мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы" ҚР Заңы.

2. 2007 жылғы 27 шілдедегі "Білім туралы" ҚР Заңы

3. Козаренко В. А. Мнемотехника оқулығы. "Джордано" жад жүйесі. М. 2002.

4. Козаренко В. А. Мнемотехника оқулығы. М.: 2007.

5. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, 2010 жылғы 1 ақпандағы

6. Логопедия. Ред. Волкова Л. С., Шаховская С. н. М.: Владос, 1999.

7. Морук Н. В., Архипова С. Н. ауыр сөйлеу бұзылыстары бар бастауыш сынып оқушыларында когерентті сөйлеуді дамытуда мнемотехниканы қолдану / / "тұжырымдама"ғылыми-әдістемелік электронды журналы. – 2015. – Т. 19. – 141-145 ББ.

8. Мухина В.С. мектепке дейінгі және мектепке дейінгі жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктері//жас және педагогикалық психология. Ред. Петровский А. В. М., 1973

9. Сапожникова Н. Мнемотехника мектеп жасына дейінгі балалардың үйлесімді сөйлеуін дамыту құралы ретінде. Арасында. білім беру порталы Maam.ru. https://www.maam.ru/detskijsad/mnemotehnika-kak-sredstvo-razvitija-svjaznoi-rechidoshkolnikov.html

10. Khalid Khan. Mnemonics and Study Tips for Medical Students, 2nd edition. 2008