«Мұнар да мұнар, мұнар күн» өлеңіне композициялық талдау

«Мұнар да мұнар, мұнар күн» өлеңіне композициялық талдау

«Мұнар күн» — Махамбеттің батыр өліміне арналған классикалық шығармаларының бірі. Өлең "Мұнар да, мұнар, мұнар күн” деген жолмен басталады. Күн неге мұнар тартқан? Бойың мұздап кеткендей, "мұнар күн” бір сұмдықтың хабаршысындай, не боп қалды? "Буыршын мұздан тайған күн”. Жаңағы сезімің одан әрі ұлғаяды. Табаны бұдырлы буыршын мұзға тайса, ол — жақсылық емес. Ақын осындай поэтикалық қарама-қарсы өрнектер арқылы оқушысын алға жетелейді, оны үлкен бір оқиғаға әзірлейді, көңіліне қайғы бұлтын ұялатып, өзінің негізгі ойына алып келеді.
Махамбет Исатай қазасын бүкіл ел қазасы ретінде көрсетеді. Ақынның: "Ағайынның басы еді, алтын ердің қасы еді. Исатайды өлтіріп, қырсық та шалған біздің ел”, "серкесінен айырылып, сергелдең болған біздің ел” деуі де содан. Өйткені Исатай — ел басшысы. Исатай бейнесі ақын жырларында асқан көркемдікпен, шеберлікпен өрнектелген. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы әдебиетте адам образын сомдауда Махамбет тамаша шеберлік танытқан.

Мұнар да мұнар, мұнар күн,

Бұлттан шыққан шұбар күн.

Буыршын мұзға тайған күн,

Бура атанға шөккен күн.

Бұлықсып жүрген мырзадан

Бұрынғы дәулет тайған күн.

Қатарланған қара нар

Арқанын қиып алған күн.

Алма мойын аруды

Ат көтіне салған күн.

Бұландай ерді кескен күн,

Буулы теңді шешкен күн.

Сандық толы сары алтын,

Сапырып судай шашқан күн.

Түс қыла көр, құдайым,

Біздей нақ мейманасы тасқанға,

Біздің ер Исатай өлген күн,

Он сан байтақ бүлген күн.

Орта белін сырлаған

Оқ жаңбырдай жауған күн.

Оң қанатын теріс жайып,

Лашын қуға төнген күн.

Желпілдеген ала ту

Жиырылып ойға түскен күн.

Жез қарғылы құба арлан

Жез қарғыдан айрылып,

Қорашыл төбет болған күн.

Аса шапқан құлаша ат

Зымырандай болған күн.

Арқауылдың бойынан

Теріскей дауыл соққан күн.

Сағағы болат қылыштың

Балдағынан сынған күн.

Хас бәйтерек жығылып,

Жығылғаны естіліп,

Алыстағы дұшпанның,

Жақындағы «достының»

Қуанып көңілі тынған күн.

  Махамбет Өтемісұлының «Мұнар да мұнар, мұнар күн» өлеңі қазақ поэзиясының айрықша туындыларының бірі болып табылады. Бұл шығарма өз кезеңінің ауыр әрі күрделі тарихи жағдайын, халықтың тұрмысын, күресін, ішкі күйзелісін сипаттайды. Композициялық талдау жасау барысында өлеңнің құрылымын, тақырыптық мазмұнын, образдары мен символикаларын сараптайық.

Тақырыбы: қазақ халқының тарихындағы қиын кезеңдер, елдің әлеуметтік жағдайы, ұлттың рухани күйзелісі. Халықтың ауыр тағдыры, батырлар мен ерлердің күресі, әділетсіздік пен сатқындық істері.

Жанры: өлең

Идеясы: қазақ елінің еркіндігі мен тәуелсіздігін қорғаудағы күрес, халықтың рухы мен батырлық қасиеттерінің жоғалуы, дәулеттің күйреуі мен ұлттың қиналысы. Бсты ойы — қазақ халқының тарихи дағдарысқа ұшырауы, бірақ оның рухы мен ұлттық санасының әлі де әлсіреуі мүмкін емес екендігін көрсету. Махамбет ұлттың бостандығын жоғалтпау үшін күресті және батырлардың ерлігін ұлықтауды көздейді.

Шумақ: 9, 2 жол

Тармақ: 38

Бунақ: 2

Буын: 7-8

Ұйқас: шұбыртпалы

Әдеби-теориялық ұғымдар:

Эпифора: күн

Теңеу: теріскей, зымырандай, судай, бұландай

Аллитерация: 1. Желпілдеген ала ту

Жиырылып ойға түскен күн.

Жез қарғылы құба арлан

Жез қарғыдан айрылып.

2. Бұлттан шыққан шұбар күн.

Буыршын мұзға тайған күн,

Бура атанға шөккен күн.

Бұлықсып жүрген мырзадан

Бұрынғы дәулет тайған күн.

1. Өлеңнің құрылымы:

Өлең ұзақ әрі күрделі, бірақ өте ырғақты және үйлесімді құрылған. Махамбет өз өлеңінде қайталанатын «күн» деген сөзді жиі қолданады, бұл сол кездегі маңызды тарихи кезеңді, оқиғаларды, жағдайларды білдіретін белгіге айналған. Өлеңнің әр жолы белгілі бір күнді немесе сәтті сипаттап, сол оқиғаға қатысты ойлар мен сезімдерді көрсетеді.

2. Тақырыптық мазмұн:

Табиғаттың күшті бейнелері: Өлеңде көп қолданылған табиғат бейнелері, мысалы, мұнар күн, бұлттан шыққан шұбар күн, буыршын мұз, лашын, дауыл, құлама бәйтерек — бәрі де халықтың жай-күйін, тағдырдың ауыртпалығы мен қаталдықты символдайды. Бұл көріністер халықтың ішкі күйін, елдің рухани және физикалық ауыртпалығын көрсетеді.

Қоғамдық өзгерістер мен халықтың әлеуметтік ахуалы: Өлеңде байлықтың жоғалуы, дәулеттің тайған күндері, мырзаның бұлықсуы, арқан қиылып, қара нардың аяқтан тайғаны, ең соңында халықтың еркіндік үшін күресі өте айқын көрініс тапқан. Ұлттық рух пен батырлық: Исатай батырдың өлімі, оның ерліктері мен халыққа жасаған қызметі, өлімінен кейінгі қазақ даласындағы күйзеліс — өлеңнің негізгі идеясына айналған. Осылайша, өлең батырлар мен ұлт тағдыры туралы ой толғайды.

3. Образдар мен символика:

Мұнар күн, бұлттан шыққан шұбар күн — табиғаттың ауыртпалықты жағдайды сипаттайтын белгісі. Мұнар мен бұлттар — қоғамның дағдарысқа ұшыраған жағдайын, халықтың мұңын білдіреді.

Буыршын мұзға тайған күн — бұл дағдарыстың ауырлығын, халықтың тұрмысын қиындатып жатқан жағдайды білдіретін метафора.

Бұландай ерді кескен күн, Буулы теңді шешкен күн — ерліктің, батырлықтың аяқталуы мен шешілмеген мәселелерді білдіретін символдар.

Арқанын қиып алған қара нар, алма мойын аруды ат көтіне салған күн — бұл халықтың құлдырауы мен әлеуметтік теңсіздікті, ұлттың бостандығын жоғалтқан сәттерді көрсетеді.

Сандық толы сары алтын, Сапырып судай шашқан күн — қазақ қоғамындағы байлықтың ысырап болған сәті. Алтын мен байлықтың шашылуы — дәулеттің қолынан шығып кетуін білдіреді.

Қорашыл төбет болған күн — адамзаттың моральдық құлдырауы, кейіпкерлердің әлсіреуі мен ұлттық ұжданның төмендеуі.

4. Өлеңнің негізгі идеясы:

Өлеңнің негізгі идеясы — қазақ халқының әлеуметтік, саяси және мәдени дағдарысы. Халықтың әдет-ғұрпы, дәулеті жоғалып, батырлар мен ерлер қаза тауып, елдің рухани күшінің әлсіреуі сипатталады. Махамбет бұған қарсы күрестің, халықтың қайта өрлеуінің қажеттігін білдіреді. Бұл өлеңде күрес, ерлік пен адалдық, әділетсіздікке қарсы қарсылық — басты мотивтер.

5. Әдеби стиль мен тіл:

Махамбет Өтемісұлының өлеңі терең философиялық ой мен қоғамдық-саяси мәселелерді көтере отырып, ұлттық мүдде мен патриотизмді дәріптейді. Оның өлеңінде табиғаттың көркем бейнелері, метафоралар, қайталанатын фразалар мен символикалар терең мағынаға ие. Әрбір жолда белгілі бір кезеңнің немесе оқиғаның мәні бар.

Қорытындылай келе, Махамбет Өтемісұлының бұл өлеңі — тек қана жеке тұлғаның емес, тұтас халықтың жан дүниесін, қоғамдағы өзгерістерді, күрестерді, күйзелістерді бейнелейтін терең туынды. Оның әрбір сөзі мен бейнесі халықтың рухын, оның тарихтағы ауыр кезеңдерін көрсетіп, бүгінгі ұрпаққа ұлттық сананы сақтап қалу қажеттігін ұқтырады.