ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕГІ КОГНИТИВТІ ТЕХНОЛОГИЯ

ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕГІ КОГНИТИВТІ ТЕХНОЛОГИЯ

Педагогикалық іс-әрекет – белгілі біржолмен бірнеше элементтерден тұратын оқыту жүйесі. Әрбір элемент оқыту әсеріне тікелей немесе жанама әсеретуі мүмкін. Бұл әсер әрбір элемент күштерінің жай қосындысы емес, элементтер арасындағы өзара байланыс пен әсерлесу нәтижесінде пайда болатын «нәтижелі күш». Мұғалімдер оқыту іс-әрекетін жан-жақты жоспарлап, ұйымдастыра алады, әрбір оқыту элементін жан-жақты және мұқият қарастырып, талдай алады, осылайша әрбір оқыту элементі оқыту мақсатын көрсете отырып, оңтайлы сәйкестік қарым-қатынасын құра алады.Сонымен қатар ең үлкен синергетиканы тудырады және оқытудың ең жақсы әсерін алады.

Когнитивті оқыту - бұл ақпараттың жеке тұлғаның когнитивті жүйесі арқылы өту процесі, яғни ол ақпаратты негіздейді, өңдейді және жауап береді. Когнитивті оқыту түрлі эмоцияларды бастан кешіреді және танымдық дамуға ықпал ететін түрлі құралдарды пайдаланады, сол арқылы ол жаңа білімді түсінудің және талдаудың жаңа тәсілдерін қалыптастырады.

Когнитивті оқыту дегеніміз - ондағы процесс ақпарат когнитивті жүйеге енеді, өңделеді, содан кейін реакцияны тудырады. Швейцариялық Жан Пиаже (1896-1980) ұсынған когнитивті даму теориясына сәйкес, өмірдің алғашқы жылдарында болатын бұл қабілеттің дамуы міндетті түрде келесі кезеңдерді қамтиды:

• Сенсоримоторлық кезең. Ол туылғаннан басталып, шамамен екі жаста аяқталады және сезім арқылы үйренуден тұрады және жеке адам бастан кешкен оқиғалар есте қалатындай әсер қалдырады. Өсіп, ата-анасына еліктегенде, сәби шағылысқан тіршіліктен, жай стимул-жауаптан өзінің алғашқы мінез-құлық үлгілерін көрсетуге көшеді.

• Пайдалануға дейінгі кезең. Екі жастан жеті жасқа дейінгі аралықта бала рәміздер жасау қабілетіне ие болады, сол себепті балалар әңгімелері оған қатты ұнайды. Бұл тілді меңгерумен тығыз байланысты, бұл оларға дүниені сөздер арқылы «алуға» мүмкіндік береді, дегенмен, олар әлі де логикалық операцияларды жасау қабілетіне ие емес, өйткені бала әлемді өзінің эгоцентристік тұрғыдан түсінеді.

• Нақты іс-әрекеттер кезеңі. Сегіз жастан он бір жылға дейінгі кезең және жеке тұлғаның ақыл-ойына логиканың кіруін ұсынады, дегенмен әлі де нақтылығымен және жеделдігімен шектелген. Жас адамның өз білімін жүйелеп, жіктей алуы сирек кездеседі, өйткені оның ойлауы жеке басынан кешіретін нәрсемен шектеледі.

• Ресми операциялар кезеңі. Он бір жастан бастап және он бес жасқа дейінгі аралықта формальды ойлау осы кезеңде толығымен дамып, жеке тұлғаға болуы мүмкін гипотезаларды жүзеге асыруға, оларды тексеруге және қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, дәл осы жерде жеке тұлғаға және адамдар арасындағы қарым-қатынасқа қызығушылық жастарда пайда бола бастайды.

Когнитивті бұзылу. Когнитивті құнсыздану деп түсінеміз адамның танымдық функцияларының төмендеуі немесе прогрессивті құлдырауы. Бұл организмнің ішкі жағдайына байланысты болуы мүмкін, мысалы, жасқа тән тозу немесе Альцгеймер немесе деменция сияқты психикалық аурулардың пайда болуы.

Когнитивті компонент (сыңар) - адамның қиындықты түсініп қабылдауы, өзіндік ойларының және әлем бейнесінің күрделілігі, көпқырлылығы, тәуелділігі, қатыстылығы, толық болмауы және субъектілігі - педагог мінездемесінің бір бөлігі болып табылады. Біздің ойымызша, педагогтің кәсіби дайындығында когнитивті компоненттің маңызы зор. Бұл компоненттің құрылуы, болашақ маманның тұлғалық ерекшелігінің қалыптасуына үлес қосатын, кәсіби педагогикалық білім беруге бағытталған когнитивті әдіспен байланысты. Білім беру жүйесінде оқытудың жалпы білім беру мақсатында адамгершілік құндылықтар келесі аспектілерде қарастырылады:

- білім алушының әлеуметтік-мәдени құзіреттілігінің қалыптасуы;

- тұлғалық қасиеттерінің жетілуі (ой-өрісінің, зейінінің, есте сақтауының, тұлғаның когнитивті қаблеттерімен байланысты эмоционалдық және мотивациялық- түрткі қасиеттерінің);

- мәдениетаралық қарым-қатынасқа қабілеттеріне қажет дамуы (әлеуметік толеранттылық);

- тұлғаның кәсіби қасиеттерінің тұлғааралық кәсіби байланыс ортасында кәсіби қарым-қатынастың интерактивті аспектісі деңгейінде қалыптасуы (педагогикалық толеранттылық).

Бұл когнитивті әдіс қолдану арқылы адамгершілік құндылықтар негізінде кәсіби білім беруді оңтайландырып, кез-келген деңгейдегі кәсіби ортада емін-еркін қарым-қатынас жасауға қабілетті, тіпті, ең қиын педагогикалық жағдайда да жол таба алатын маман тұлғасын қалыптастыруға болады.

Осылайша, біз өзіміздің негізгі мақсатымызды педагогтің кәсіби қабілеттерінің қалыптасуындағы когнитивтік әдістің әрекеттік және процесуалдық негізін жүйелеуден көреміз. Жоғарыда айтылған мәселелерді шешу үшін белгілі педагогикалық шарттар қажет, олар:

- гуманистік білім беру парадигмасын бекіте отырып, жоғарғы мектептерде білім беру мазмұнына жүйелілік және жаңа сапа енгізіп отыратын мемлекеттік білім беру стандарты;

- әдістемелік кәсіби білім берудің жаңа жүйесінің талаптарына сай құрылған заманауи оқу-әдістемелік кешендері. Бұл өзгерістер студенттердің өзін-өзі тұлға ретінде тануын негіз етіп алушы үздіксіз білім беру идеяларын жүзеге асыру қажеттілігімен байланысты.

- білімді ерекше қызығушылықпен, тұлғалық маңыздылықпен және саналы қабылдауына жеткізетін оқу мазмұнына және оқу процессіне бағытталған интегративті қатынас.

Когнитивті әдіс негізіндегі кәсіби бағыттылықты оңтайландырумен байланысты құрастырылған оқыту технологиясы, бұрыннан бар әдістемені іс-әрекеттілік, жеке тұлғаға бағытталған, когнитивті, креативті қатынастармен байыта отырып, оқыту тәжірибесіне енгізіледі. Әрекеттілік әдіске когнитивті деңгей (белсенді ойлау) және креативті (шығармашылық, өзгертуші) деңгей кіреді. Оқыту үдерісіне деген осындай қатынаста талқыланатын әдістеменің ғылыми базасын анықтау маңызды болып табылады. Когнитивті әдіс, оқыту барысында білім алушының танымдық іс-әрекеті оқыту технологияларында жүзеге асқан жағдайда ғана дамитын, продуктивті, өзгертпелі ойлауды талап ететін қиын жағдайларда жол табу біліктерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Инновациялық парадигмада оқыту курстары тек қана білім жиындығы ғана емес, сонымен қатар, оның даму логикасы мен меңгеруі болып табылады. Бұл логика-ойлау қабілеттерінің даму логикасы (когнитивті), кеңірек мағынасында тұлғаның шығармашылық қаблеттерін дамыту логикасы. Бірақ, бұл үшін ең алдымен білім алушылардың шығармашылық қабілеттерін ашу мақсаты ғана емес, сонымен қатар, бұл қабілеттерді тұлғаның негізі болатындай қалыптастыру мақсаты қойылуы тиіс.

Соңғы онжылдықта, танымдық іс-әрекет негізінде адам санасын, ойлау қабілетін және басқа да адамның ментальды процесстерін зерттейтін ғылыми пән - когнитивті ғылым құрылуда. Танып білуге және түсінушілікке құлшыныс адамның когнитивті қажеттілігі болып табылады. Бұл қажеттілік адамның шындыққа құлшынысымен, таныс емес дүниеге қызығушылығымен байланысты. Когнитивті қажеттілікті қамтамасыз ету тек жаңа ақпаратты қабылдаумен ғана шектелмейді. Сонымен қатар, адам алынған ақпаратты түсінуге, жүйелеуге, олардың арасындағы байланысты тауып, фактілерді саралауға, реттелген жүйе құруға талпынады. Жоғарыда аталған жүйелер арасындағы байланыс сатылы, яғни, білімге деген құштарлық түсінуге деген құштарлықтан бір елі алда жүреді.

Ақыл-ой тәлімі, субъективтік белсенділіктің қайнар көзі. Білім алушының шығармашылық тәжірибесі болмаса, білім, білік, дағдылардың ол үшін маңызды болмауы да мүмкін. Мәселені шешудің шынайы жағдайларында субъект қолында бар арнайы ақпаратты дұрыс қолдана алуы тиіс. Дегенмен бұл ақпаратты қалпына келтіру ол үшін оңай емес. Ол ешқандай нұсқаусыз қай ақпараттың қажет екенін және қайсысын қолдану қажет екенін анықтауы қажет. Қажет ақпаратқа дұрыс жол табу шығармашылықтың бір қасиеті болып табылады. Мұнда тәжірибесі бар адам, тек білімі ғана бар адамнан жоғарырақ нәтижеге жетеді.

Осылайша, когнитивті оқытуды танымның белсенді үдерісі деп түсіну қажет. Мұндай жағдайда алынған білімдер мен мүмкіндіктер ақыл – ойдың жоғары деңгейде дамуына, шығармашылық қабілетінің қалыптасуына, тәжірибе жинауға, жаңа оқыту жағдайларында қажетті әдістемелік ойлаудың қалыптасуына әсер етеді.

Әдебиеттер:

1. Бандура, Альберт. «Бұқаралық коммуникацияның әлеуметтік когнитивті теориясы. Медиа психология, т. 3, жоқ. 3, 2001, 265-299 б., Https://doi.org/10.1207/S1532785XMEP0303_03

2. Бандура, Альберт. Ойлау мен іс-әрекеттің әлеуметтік негіздері: әлеуметтік танымдық теория. Prentice Hall, 1986 ж