І ҚАБЛИСА ЖЫРАУ ТУЫНДЫЛАРЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.2 Қаблиса жырау өмірбаяны және оның қазақтың рухани әлеміне қосқан үлесі

Ақындар, жыраулар, дала әншілері-суырып салма әншілердің рөлі білімді ұрпақтан ұрпаққа жалғастырушы ретінде аса маңызды. Ақындар мен жыраулар қазақтардың қоғамдық өміріне елеулі әсер етіп, тыңдаушыларға көркем сөз арқылы ықпал етті. Жыраулар өз шығармаларында маңызды қоғамдық мәселелерді қозғап, мораль мәселелері бойынша сөз сөйледі, Қазақ халқының мәдениет тарихында маңызды рөл атқарды. Сондықтан біз жырауларды қазақ халқының тарихи жадын сақтаудың маңызды көзі ретінде қарастырамыз, ол барлық білім беру сатыларында, әрине, мәтіндерді оқырмандардың жас санаттарына бейімдей отырып енгізілуі керек.

Белгілі болғандай, жыраулардың даладағы мәртебесі ең құрметті саналған. Хандар мен сұлтандар, хан билігінің өкілдері әрдайым ақынның сөзі мен бағасына тәуелді болды, әсіресе сынақ уақытында. Көптеген жыршылар хандардың кеңесшісі болған.

Жыраулар-дана ақсақалдар, халықтың жақтастары, халықтың мүддесін білдірушілер, яғни, халықта оларды қазақ халқының ақыл-ойы, ар-намысы, ар-ожданы мен даналығы шоғырланған біртұтас тұтастық ретінде қабылдады. Сонымен қатар, жыраулардың шығармашылығында көшпенді жауынгердің дүниетанымы, оның ар-намысы, борышы, жауынгердің ерлігі, абырой сезімінің мызғымастығы туралы түсініктер көрініс тапқан. Жыраулар өздерінің толғау жырларында жауынгер-батырлардың жорықтары, ерліктері, жауынгерлердің күші мен батылдығы және туған жерге деген махаббаты туралы жырлаған.

Жыраулар Ұлы даланың кең байтақ даласына шашыраған қазақ халқы үшін, әсіресе сыртқы жаулардың шабуыл жылдарында, бірлікте өмір сүрудің қаншалықты маңызды екенін түсінді. Олар дала тайпалары мен руларын біріктіруді, барлық үш жүзді және бүкіл қазақ халқын біртұтас қуатты мемлекетке біріктіруді жақтады. Жыраулар халықты алауыздық пен руаралық күресті ұмытып кетуге шақырды, өйткені олар тек сонда ғана жауларға үрей мен қорқыныш ұялайды деп сенді. Жыраулар әр дала тұрғынына өзінің игілігі үшін достық пен көршілікте өмір сүру қажеттілігін жеткізгісі келді.

Өкінішке орай, ауыз әдебиетінің қазынасы – жыраудың поэтикалық шығармашылығы ауыздан ауызға, бір жыршыдан екіншісіне, бір жыршыдан екіншісіне, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жеткізу арқылы ғана сақталды. Бұл ретте жыраулар қазақ даласының салт-дәстүріне байланысты жазылмаған, сондықтан олар кейінгі дәуірде мәтіндік дереккөздер ретінде ұсынылған. Алайда, дала поэзиясының тасымалдаушылары шығармашылығының ауызша сипатына қарамастан, көптеген фрагменттер бүгінгі күнге дейін орта ғасырлардағы ең бай мұралардың үзінді деректері түрінде сақталған. Осындай жыраулардың бірі-Қаблиса жырау.

Қаблиса жырау ұлттық әдебиеттің ең ірі өкілдерінің бірі, Ұлы даланың кең байтақ даласының жұлдызды әншісі. XVII ғасырда қазақ жүздерінің үлкені жалайыр руында дүниеге келген, Асанның ұлы Қабан (Қаблиса жырау) жас кезінен бастап өзін талантты ақын, ақындық сөз шебері ретінде танытты. Оның халық алдында ақын ретінде алғаш рет өнер көрсетуі 15 жасында, Тұмарша есімді жас әйелмен бәсекелесу кезінде болған. Осы алғашқы айтыстан – ән айтысынан оның ақындық өнер шыңына көтерілуі басталды. Осы жылдар ішінде ақынның шеберлігі жетіліп, одан да кең көкжиектерге ие болды, оның жанкүйерлерінің саны өсті.

Қаблиса жырау қазақ жерін шексіз шапқыншылықтан азат еткен, тәкаппар, азаттықты сүйетін халықты құлдыққа алуға ұмтылған шетелдік басқыншылардың сансыз ордаларының халық батыры болған. Оның терең философиялық толғауының ақыл - ойы, парасаттылығы, барлығындағы адалдығы, жалынды жырлары адамдарды бірлікке, келісімге, бір ту астында бейбіт қатар өмір сүруге шақырды, сол кездегі қазақ жерлерінің билеушісі - Сұлтан Абылайдың атағы мен беделін көтерді. Қаблиса жырау Түркістанның қасиетті жерінде Абылайды ақкөңіл сұлу арғымаққа отырғызып, оған қазақ ханы жоғары мәртебесін беруге ықпал еткендердің қатарында болды. Ол қазақ халқының тағы бір ұлы Төле бимен бірге адам дауларын әділ бағалап, шешіп отырды, жерлестерінің алдында өзінің өлең - дастандарымен, жырларымен Бұқар жыраумен бірге жиі сөз сөйледі, Абылай ханның түменінде жоңғарлармен батыл шайқаса білді. Өмірінің соңына дейін ол өзінің көзқарастарына, сенімдеріне, өз халқының, қазақ жерінің лайықты ұлы болды.

Әр жылдары Қаблиса жырау талантының сан қырлылығын Мұхтар Әуезов пен Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқанов пен Рахманқұл Бердібаев, жас Мырзатай Жолдасбеков пен Ораз Исмаилов, Сәрсенби Дәуітов, басқа да көптеген белгілі қазақ жазушылары мен проза және поэтикалық сөз шеберлері ең жоғары сөздермен атап өткен. Ал ғалым Алмагүл Қанағатова өз зерттеулерінде Бұқар жырау мен Қабан жырау шығармашылығында көп ұқсастық тапты.

XVII ғасырдың соңында қазақ жүздерінің үлкені жалайыр руында дүниеге келген Қаблиса өзін жас кезінен дарынды ақын, ақындық сөз шебері ретінде таныта білді. Осы жылдар ішінде ақынның шеберлігі жетіліп, одан да кең көкжиектерге ие болды, оның жанкүйерлерінің саны өсті. Ескелді мен Балпық сияқты кейіннен оған бидің жоғары атағы беріліп, көп күш-жігер жұмсады, барлық үш жүздің ішіндегі көптеген қазақ руларының бірлігіне үлкен үлес қосты.

Қаблиса жырауға, Ескелді мен Балпық билерге, Орақты батырға, жалайырлардың Сырдария жазығынан Жеті өзен өлкесіне, Іле мен Қаратал жағалауларына ұлы қоныс аударуын басқару құрметі бұйырды. Архивтерден көрініп тұрғандай, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан үлкендердің әңгімелері өзінің бүкіл саналы ғұмырын Шаған-тау бөктерінде өткізген.

«Тарих парақтарына үңілсек Қабан жырау ірі денелі адам болған, көрегендігімен, елгезек ойымен, өлең-жырға деген қызығушылығымен, домбырада ойнауымен, басқа да Қазақ ұлттық аспаптарымен ерекше көзге түскен», - деп жазады Ораз Исмаилов.

Қаблиса жырау ешқашан халық арасында болудан шаршаған емес, тек қазақ халқының ғана емес, көрші қырғыздардың да арасында көптеген күнделікті мәселелерді шешуге көмектескен, оларды бір-бірін құрметтеуге, келісімге, бірлікке шақырған. Оның тікелей қатысуымен бірнеше рет Ыстықкөл жағалауындағы көршілермен қақтығыстар бейбіт түрде шешілген. Сонымен қатар, Қаблиса жырау айтыскер-ақындардың көптеген ақындық сайыстарының қатысушысы және олардың көбінде жеңімпаз болған, дейді тарих. Оның терең мағынасы мен мазмұнына толы, импровизацияланған, сол жерде туылған, таңқаларлық, берілген тақырып бойынша сызықтар кез-келген қарсыластарына қиындық тудырған. Ақын айтыс барысында домбырада шебер ойнай білді, оның поэзиялық жолдары тамаша рифмамен ерекшеленді.

Көзі тірісінде Қаблиса жырау өзінің салқын мінезі, батылдығы, ерлігі, өткір тілі үшін Қабан ақын деп ел арасында атала бастаған. Сондай-ақ жырауды Ескелді мен Балпық батырларымен қатар әулие деп те атаған. Үш ғасыр бойы оның жоңғар басқыншылығымен даланы шарпыған жалайырлардың бірігуіне қосқан еңбегі, күш-жігері көптеген халық әңгімелері мен аңыздарының тақырыбы болып табылады.

Қабан ақын өз жырларында халықты дінге шақырды. Оның көптеген өлеңдерінен, ойларынан оның Исламды жақсы білгенін байқау қиын емес. Дегенмен, бір өкініштісі жыраудың қолжазбалары бастапқы түрінде сақталмаған, өлеңдер ауыздан-ауызға ауысқан кезде мазмұндары әр түрлі адамдармен өзгертілген, бұрмаланған немесе толықтырылған. Бұл өлеңдердегі кейбір сәйкессіздіктерді түсіндіруі мүмкін. Алайдм, көптеген өлеңдерде терең ойлар, өмірге философиялық көзқарас байқалады. Әйтпесе, Сүйінбай, Сарбас, Бақтыбай сияқты қуатты ақындар оны өзінің ұстазы деп санап, оған сыйынбайтын еді.

Қабан ақын тәрбиелік мәні бар көптеген мақалдар қалдырды. Мектептер болмаған кездегі көшпелі қазақтар үшін Қабан ақын өмірдің көптеген жақтарын, көптеген өмірлік құбылыстардың мәні мен маңызын ашады. «Бақыт қайда барасың?» өлеңдерінде ол сұрақтар мен жауаптар түрінде өмірдің маңызды және маңызды жақтары туралы ойланады. Білім туралы айтқанда, оның «Әрқашан білгенімді салдым хатқа» , «Өзім терген кітаптан оқып, білдім» деген өлеңдерінде «жазамын», «жаздым» деген сөздер кездеседі. Аталмыш сөздерге қарағанда, Қаблиса жырау сауатты адам болған.

Бұдан әрі Қаблиса жырау мен Таутан арасындағы айтыс дәстүрлі канондар бойынша дамып, аралық жеңістер мен жеңілістердің кезеңдерін кезектестіріп, өткір тілді, мәнерлі де әсерлі буынды бағалаушыларды қуантты.

Сәкен Сейфуллин Қабылиса мен қоянның ақындар айтысын жазып, өңдеді. Халық ауыз әдебиеті Қаблиса жырау өз Отанын жырлаған көптеген ақындық інжу-маржандарды ұрпақтар үшін сақтап қалды.

Жетісудың көптеген ақындары сыйынып, оларға еліктеген атақты Қаблиса жыраудың поэтикалық мұрасы жеткілікті түрде сақталмағанымен, оның бізге жеткен шығармалары бүгінгі және ертеңгі қазақстандық ұрпақты тәрбиелеу үшін шын мәнінде алтын игілікке айналды. ҚР Тәуелсіздігінің таңында 1993 жылы Алматы облысының Көксу ауданында Қаблиса жыраудың даңқты үш ғасырлық мерейтойы кеңінен және салтанатты түрде атап өтілді. Көп жылдар бойы бастауыш сынып мұғалімі болып жұмыс істеген Шымыр ауылының тұрғыны, Карима Рахметова былай дейді: "Мен қазақ даласына танымал батыр, ақын Қабан жырау ретінде халық арасында танымал Қаблиса жыраудың шөбересімін. Оған Қабан есімі оның күші мен сыртқы келбеті арқасында берілді. Біздің ақын-батыр ата Шаған тауларының жанында Сарыой деген жерде тұрған.

Елімізге танымал қоғам қайраткері, ғалым Мырзахмет Жолдасбеков Қаблиса жыраудың тұлғасын зерттеген. 2010 жылы Қаблиса жыраудың ұрпақтары Іле ауданындағы Көкбастау шатқалында Қаблиса ата жерленген кесенені тұрғызды.

2006 жылдың қазан айында Талдықорғанда бұрынғы "Қазақстан" кинотеатрының алдындағы алаңда "Үш ата" деген атқа ие болған Балпық би, Ескелді би және Қаблиса жырау сынды үш данаға ескерткіш орнатылды. Сондай-ақ, Талғар ауданындағы Жетісудың басты су артериясы - Толыққұдық Іле – құмбездің жағасында, монументалдық мемориалдық кешен болып табылатын кесененің 2010 жылы ашылуы мәдени және рухани маңызы зор оқиға болды. Осы жерде, бір кездері өмір сүрген жерлерде қазақ халқының даңқты ұлы өзінің өлмес туындыларын жасаған, қазақтың ұлы суырып салма ақыны Қаблиса жырау Асанұлының 15 метрлік зәулім ескерткіші-кесенесінің салтанатты ашылуы болды. Оны Қабылиса Жыраудың туғанына 325 жыл толуына орай, оның күлі жерленген тауда, ардақты ұрпақтары тұрғызған.

Құранның алғашқы сүресінсіз басталатын ортағасырлық және кейінгі дәуірлердегі мұсылман авторларының жұмысы жоқ деп айтуға әбден болады. Сол сияқты Қаблиса жыраудың өнегесі мен өнегесіздігі туралы өз ойларын Құдайдың, пайғамбарлардың атынан білдірді, бұл олардың қазақ қоғамындағы көзқарастарының ықпалын күшейтті. Осылайша, Қаблиса жырау жырау өзінің моралистік қара сөзінде: «Жан-жануар, құрт-құмырсқа барлығы да бір Аллаға жалбарынады. Мұны ғапыл пенде ғана көрмесе керекті», деп жырлайды.

Көріп отырғанымыздай, исламның ұйғарымы жыраудың этикалық көзқарастарының қалыптасуына айтарлықтай әсер еткен. Шынында да, исламға тән жанашырлыққа, мейірімділікке, қайырымдылыққа, аяушылыққа шақырып, жырау шығармаларында одан әрі көрініс тапты. Осылайша, Қаблиса жыраулардың шығармашылығы дін аясында дамытылып, оны рационализациялау арқылы моральдық-этикалық бағытқа, ілімдер мен нұсқауларға тартылды. Көріп отырғанымыздай, Қаблиса жырау адамгершілік философиясы адамзат өзінің бүкіл тарихында әзірлеген және жинақтаған адамгершілік идеялар мен философиялық-этикалық теориялардан ажырамаған және қазақ халқының тарихи өмір жағдайларына қатысты осы идеяларды белгілі жалпылау, жалғастыру және дамытуды білдіреді. Ақын-жыраулардың этикалық ойларын қалыптастырудың маңызды идеялық көздерінің бірі мақал-мәтелдерде көрсетілген фольклор болып табылады, ол энциклопедия, білім мен тәжірибенің, соның ішінде адамгершілік саласындағы қазынаның бір түріне айналды.

Түркі поэзиясын терең меңгерген Қаблиса үшін дәстүрлі тақырып адам өмірінің түрлі кезеңдерін поэтикалық тұрғыдан салыстыру болды. Адам өмірінің ағымына өте сезімтал ақын әр түрлі жастағы адам жанының күйін бейнелейді. Жыраудың көптеген өлеңдері динамикалық және шиеленіске толы. Тарихи және басқа да әлеуметтік құбылыстар олардың қозғалысы мен өзгеруінде берілген. Ойдың тереңдігі, пайғамбарлық көзқарас ақынға тарихтың құпия бұлақтарын тануға мүмкіндік береді. Ол өткеннен болашаққа бет бұрған уақыттың серпінін сезінді. Бұл оған өз уақытынан тыс уақытты көруге, жалпы бөлшектерді, формадағы өзгерістерді – нысанның қозғалысын көруге мүмкіндік берді. Оның шығармашылығында келесі жүзжылдықтарда қазақ халқына орын алған орасан зор сілкіністердің алдын ала сезілуі де айқын көрініс тапты.

Сонымен қатар, Қаблиса қазақ поэзиясының алдыңғы қатарлы дәстүрлерін одан әрі тереңдете әрі кеңейте түскен жырау. Ол-қазақ поэзиясының тақырыбын байытқан тамаша жаңашыл, өйткені ірі талант, өткір поэтикалық түйсігі, ақынның ойлау тереңдігі жекелеген жағдайларда оны бұрын жеңіп шыққан жолдардан тысқары шығарады. Ескі қазақ әдебиеті өкілдерінің ешқайсысында Қаблиса жырау сияқты барлық ерекшеліктері бар дәуірдің осындай кең және жарқын бейнесі жоқ. Ақын ежелгі жыр-толғаулар формасын қазіргі заман мазмұнымен үйлесімді байланыстырып, оларды ағымдағы оқиғалар белгілерімен, өз дәуірінің жанды және бейнелі бөлшектерімен қанықтырады. Сонымен қатар, өзін үлкен әлемнің бөлшегі ретінде сезінген Қаблиса жыраудың поэзиясы барша адамзатқа жақын әрі түсінікті. Қазақ халқының нағыз ұлы ретінде ол тек әкесінің ғана емес, бүкіл адамзаттың ұлы болды. Оның поэзиясы-әлемдік мәдениеттің қазынасындағы асыл тастардың бірі, оның шығармашылығына қол тигізген кез-келген адам үшін өзінің сиқырлы жарқырауымен бірдей жарқырайды. Қаблиса жыраудың ақындық шығармашылығындағы тамаша тәжірибесі әлемдік поэзияның үздік дәстүрлерінің құрамдас бөлігі екені даусыз. Қаблиса жырау поэзиясының өзіне тән ерекшелігі-өмірді философиялық тұрғыдан пайымдауға ұмтылу. Өйткені білім қашанда даналықты қастерлеген қазақ қоғамының басты құндылығы болып келді. Қазақ философиясы қашанда ақиқатты іздеу үдерісі ретінде даналыққа, яғни өмірді оның тұтастығында ақылмен қамтуға ұмтылды.

Қаблиса жырау жыршылығымен, ақындығымен қоса ағалары Ескелді, Балпық сияқты сөз бастаған шешен, ел бастаған көсем, қол бастаған батыр болған. Жыраулық поэзияның түп қазығы ақыл-нақыл екені елге аян. Қабан жыраудың да шығармашылық туындылары көбінесе жақсылық пен жамандықтың ара-жігін ашуға, саралауға құрылған. Бұған дәлел ретінде төмендегідей жыр жолдарын айтуға болады:

Ақылы жоқ наданның

Жамандық ісі қалмайды.

Көр аузына барғанша,

Ақылды айтқан алмайды.

Жамандықтың белгісі,

Әр нәрсені торлайды.

Қабан жыраудың бізге жеткен шығармалары — Тұмаршамен және Тауман қызбен (Арқадағы) айтыстары. Сондай-ақ, "Бәрің-дағы тыңдаңдар", "Ырыс алды — ынтымақ", "Арғымақ жабы көрінер", "Тамшыдан теңіз молайып", "Барлы, барлы, барлы тау", "Жер ойпаңы білінбес", "Қарынбай" (хисса), т.б. шығармалары бар. 1993 жылы оның ел аузында сақталған өлең-толғаулары Төлен Қаупынбайұлының құрастыруымен «Қабан жырау» деген кітап жарық көрген. Бүгінгі күнге Қабан жыраудың өлең, терме толғау, өсиеттері жеткенімен, әуендерінен бір ғана сарыны сақталған. Дегенмен оның артында қалған мұралары қазақ ауыз әдебиетінің баға жетпес мұраларының қатарында.

Қабан ең алдымен адал сөйлейтін, билігі, байлығы бар адамдарды өтірік мақтап жағынбайтын, қара қылды қақ жарған ақын болған. Оған бір мысал: «Замандасы Иманғазы қарияның айтуынша, бір жолы ақын ауылына барымташылар баса-көктеп кіріп, жылқыларын айдап әкетеді. Қабан бастаған жаужүрек жігіттер барымташыларды қуып жетіп, айқаса кеткенде аналардың бір жігіті сойылға жығылып, мерт болады. Барымташылар құн даулап, Әділ төреге жүгенген. Төре Қабанды шақыртып: «Құнын неге қайтармайсың дегенде, ақын ойланбастан:

Ұрыға құн жоқ,

Ұрыға құн болса, момынға күн жоқ.

Өзі ізденіп келіп, өлген немеге,

Маған салсаң, дым жоқ! - деген екен.

Әз Тәукенің «Жеті жарғысы» есіне түсіп, төре ары қарай дау айтпапты. ХІХ ғасырда өмір сүрген Бақтыбай ақын айтқандай, «инемен қара сөзді сабақтаған» Қабан ел-жұртты имандылыққа, шариат жолына шақырып, көп өлеңдер шығарған. Оның ислам дінін жетік білгендігін, кітап оқыған сауаттылығын, өлеңдерін жазып та шығарғанын талай толғауларынан, өсиет өлеңдерінен аңғару қиын емес. Амал не, қолжазбалары сол күйінде сақталмаған, жеке жырлары ауыздан-ауызға көшіп өзгергені, бұрмаланғаны, кейбіреулердің өз жанынан қосқандары да байқалады. Қабанның ел есінде қалған даналық сөздері көп. «Не қиын? Не қымбат?», «Дүниеде не жетім», «Не ортақ және неше жұпты бар» - деп сауал қояды да, бәріне өзі тәпіштеп жауап қайырады. Мысалы, «Не қымбат?» деген сұрағына көкейге қона кететін мынадай жауап айтады:

Туып-өскен елің қымбат,

Кіндік кескен жерің қымбат.

Әлпештеген анаң қымбат,

Еркелеген балаң қымбат.

Жақсы дос, жарың қымбат,

Бәрінен де ұят пен арың қымбат.

«Ел көңілін кім ашар?», «Жігіт көңілін кім ашар?», «Ұл көңілін кім ашар?», «Аурудың көңілін кім ашар?», «Аттың көңілін кім ашар?», «Кім жақын?», «Білгендерден ғибрат ал» сияқты өлеңдерінде өмірдің сан қырлы сырларын, тіршіліктегі қилы-қилы құбылыстардың астар-мәнін ашып көрсетеді. «Бақыт, қайдан келесің?», «Бақыт, қайда барасың?» жеген жырларында сұрақ-жауап арқылы сан-салалы тұрмыстың татымды-татымсыз жақтарына ойлана қарап, терең толғанады. Қабан ел-жұртты татулыққа, бауырмалдыққа шақырудан жалықпаған.

Тағы бір замандасы Жақан Исаұлы мынадай бір оқиғаны айтқан: «Сол заманда Іле өзенінің оңтүстік батыс беткейінде қазақ-қырғыз арасында жанжал туып, қырғыз жағының бір батыры мерт болады. Мұның аяғы насырға шабатын болған соң, қазақ жағы Шу бойында жатқан Қабанға адам жібереді. Лезде жеткен Қабекең қанды дауды шешу үшін екі күн, екі түн жырлап, қазақ пен қырғыз ежелден дос-бауыр екенін «төсекте басы, төскейде малы қосылған» туыстығын дәлелдеп, татулыққа шақырған көрінеді». Қабан - талай айтысқа түсіп, жеңімпаз атанған ақын болған. Бізге жеткені екеуі-ақ, олар: «Тұмаршамен және таутанмен айтысы». Таутан қызбен жұмбақ айтысқа түскенде өз заманына сай аса білімді, оқымысты адамның бейнесі көз алдымызға келеді. Өмірдің, тіршіліктің, діннің сан-саласын қамтитын жұмбақты тұмарша сұрақ күйінде қояды да, Қабан сүрінбестен дәл, анық жауап қайырып отырады. Бұдан біз тапқырлықпен қоса асқан ақылдылықты, білімдарлықты аңғарамыз. Қабан ақынның баспа бетінде жарық көрген жырларынан «Әрқашан білгенімді салдым хатқа», «Өзім терген кітаптан оқып, білдім», «жазып отырмын», «жазып кеттім» деген сөздерді ұшыратамыз. Бұған қарағанда, ол жан-жақты сауатты адам болған. Жетісудің даңқты ақын-жыраулары үлгі тұтқан, аруағына сиынған Қабылиса-Қабан ақын мұрасы аз сақталғанмен, барының өзі бүгінгі, ертеңгі ұрпаққа тәлім-тәрбие берерлік алтын қазынаға айналып отыр.

1.2 Қаблиса жыраудың адам өмірінің мәні мен оның рухани-адамгершілік тұрғыдан жетілуі мәселелерін түсінуі

Қаблиса жыраудың поэзиясында оның ақиқатты іздеу, таным тақырыбы, адам ақылының күші, өмірдің мәні мен адамның рухани-адамгершілік тұрғыдан жетілуі туралы ойлары көрініс табады. Ол адамның өмір жолының әртүрлі кезеңдерін салыстырады, өмірдің өзгергіштігін табиғи деп санайды. Сонымен қатар, бейқам жастық шаққа өкіну және қарттардың өміріндегі қайғы-қасіретті жырлайды. Ақынның шығармашылығында этика мәселелері, халық поэзиясы үшін дәстүрлі тәлім-тәрбие тақырыптары көрініс тапты. Ол бүкіл адамзатқа лайықты адам болу туралы тілектерін қалдырды. Сонымен бірге ол мұндай моральдық талаптарды басты деп санады:

• Өмірдің негізгі көзі ретінде құдайға және мұсылмандық парызға адал болу.

• Бейбітшілік пен келісімде өмір сүру, жақындарына қамқорлық жасау, елді қорғау.

• Зұлымдық пен надандықтан аулақ болу.

• Денсаулықты сақтау-адамның басты сыйы.

Ақын мұрасын тереңінен зерттеу енді ғана басталуда. Бірақ оның шығармаларының кең ауқымы мен көркемдік құндылығы Қаблиса жырауды қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі деп атауға мүмкіндік береді. Қазіргі зерттеушілер оның қазақ халқының ұлттық сана-сезімін қалыптастыруға қосқан үлесін жоғары бағалайды.

Қаблиса жырау өзінің этикалық көзқарасын моральдік ұстанымдар, ілімдер, нұсқаулар мен сөздер түрінде шығаруды жөн көрді. Оның бүкіл шығармашылығында даналық пен парасаттылық, шындық пен өтірік, жомарттық пен достық туралы терең ойлар шашырап кеткен, ал жақсылық пен жамандық, есеп пен әділеттілік, парыз бен Ар - намыс, Отанға деген сүйіспеншілік мәселелері туралы этикалық ойлар қазақ халқының философиялық ой - өрісін едәуір байытып, оның одан әрі дамуына ықпал етті.

Қаблиса жырау шығармашылығында қазақ халқы біртұтас дүние ретінде дәріптеледі, онда біртұтас халық бейнеленеді, байлар да, кедейлер де жоқ. "Жақсы" және "жаман" деп ол әртүрлі әлеуметтік топтардың мүшелерін емес, бүкіл қоғамның мүшелерін білдірді. Ол барлығына бейбітшілік пен келісім, бірлік пен амандық тіледі. Өз үндеуінде Қаблиса жырау бірлік туралы айтып қана қоймай, патриотизмнің, батырлықтың және батылдықтың шынайы үлгілерін көрсетуге шақырды. Мысалы:

Елі-жұртым, сізге айтам,

Бірлікті бол, шырақтар.

Бірлікті жерде рызық көп,

Ол адам елге тұрақтар.

Ауызбірлік бар жерде

Жететұғын мұрат бар.

Ауызбірлік жоқ жерде

Қиянатты қият бар,-деп бүкіл қазақ ел-жұртын береке-бірлікте, тату-тәтті ғұмыр кешуге шақырады.

Сондықтан Қаблиса жырау адам өмірінің мәні мен мақсатын, адам бақытын, сондай - ақ басқа да көптеген адамгершілік мәселелерін шешуді халыққа қызмет етуде және бостандық пен тәуелсіздік үшін күресте көрді.

Қазақ ойшылы өзінің этикалық пайымдауларында жақсылықты адамгершілік сипаты мен қадір - қасиетіне қарай өмір әлсіз болатын өзіндік құндылық ретінде айқындады. Жақсылық-бұл игі іс, ол іс-әрекетте өмір сүреді, деп санайды Қаблиса жырау. Қазақ жырауы игі істер жақсылықтың тұқымын себетініне, ал жамандар – зиян мен азап тізбегін тудыратынына сенімді болды. Жақсылық жасауда ойшыл адам өмірінің мәнін көрді.

Қаблиса жыраудың Шал ақынның жақсылық пен жамандыққа деген көзқарасы мен этикалық ой-толғамдары арқылы үндеседі, ол адамның мәні оның адамгершілік әрекеттерімен анықталады: адамның іс-әрекеті қандай, оның адамгершілік қадір - қасиеті де сондай. Бұл ретте "жақсылық" ұғымы Қаблиса жырауда өте нақты түрде көрініс табады. Жақсы істер-бұл қиыншылыққа тап болған адамдарға мейірімді қарым-қатынас. Тек әдепті және парасатты адамдар ғана игі істер жасайды. Ақылды адам ақылды, өйткені онда білім жақсы істермен үйлеседі. Қаблиса жыраудың ойынша жақсы, ол бастаған ісін аяғына дейін жеткізеді, ал жаман адамға надандық пен жалқаулық тән.

Қабан жырау жырларының тағы бір ерекшелігі –шығармасының бәрі де оқушысын ойлануға, бос жүріп, бос қыдырудан, уақытты бос өткізуден сақтандырады. Қабанның тарыдай нәрседен таудай, теңгедей істен тебінгідей дүние тудыратын ақындық құдіреті аса ірі талант екендігін де мойындауымыз керек. Ол:

Тамшыдан теңіз зорайып,

Тарыдай тастан зорайып,

Бірігіп үлкен тау болмақ,

Аз сөзден шатақ молайып.

Бара-бара зорайып,

Ұлғайып түбі дау болмақ, –деп толғаса, ел-жұртты елірмеліктен, өркөкіректіктен сақтандырып, кішілік пен кісілікке шақырып тұр. Жамандық атаулы аяқ астында жақсылық жолы – қия тас. Оған жетуге ердің ері, егеудің сынығы керек дейтіндей. Қазақ халқында “тамшы тас теседі” деген ұлағатты сөз бар. Бар нәрсенің түбі сол бір болымсыз нәрседен басталмақ. Қабан ақынның ендігі бір керемет туындысы “Бақыт қайдан келесің?” және “Бақыт қайда барасың?” деп аталатын қарапайым тіршілік көзінен алынған драмалық тартысқа толы, бас-аяғы жұп-жұмыр әдемі дүниесі дер едік. Бір қызығы, келе жатқан бақыттың жолы кетіп бара жатқан бақыттың жолымен қарама қайшы. Ынтымағы қашқан елден кетіп бара жатқан бақыт, ынтымағы жарасқан елге келе жатады. Қариясын сыйламас, дүниені ойламас жерден қашқан бақыт, қариясын сыйлаған, ертеңгісін ойлаған жерге келе жатыр. Қабанның бұл туындысының қымбаттығы сонда, кім-кімге де түсініктілігінде.

Жыраудың көп өзгеріске түспей жеткен “Үркінде, үркін үркінде” атты өлеңі барлық адамзатты парасаттылықа, имандылыққа, имандылыққа, өмірді босқа өткізбеуге шақырады:

Үркінде, үркін, үркінде,

Өтеді дүние бір күнде.

Тыңдап отыр, шырағым,

Мен саламын бүлкілге.

Жігіт болсаң майда бол,

Тал жібектей үлпілде.

Барыңа қыл қанағат,

Не береді құр тілге.

Қаблиса жыраудың толғауларын оқыған сайын адам өз бойындағы мінін айнадан көргендей болады да, сол олқылығын жөндегісі, көңілдерін тазартқысы келеді. Сонымен қатар жырау надандықтан барынша алыс болуға шақырған. Адамның адамгершілігіне қарсы келетін надандық мәселесі төңірегінде жазылған бірнеше толғаулары бар. Олардың қатарына «Ырыс алды-ынтымақ», « Ақылсынып не керек?», «Жасқа сатпа әкеңді», «Өсиет» атты өлеңдері жатады.

Надандық-бұл білім мен нақты тәжірибенің, мәдениеттің болмауы, адамның білімсіз болуы ретінде көрінетін тұлғаның теріс зияткерлік сапасы. Надандық көбінесе адамның этикалық сапасы ретінде түсініледі, содан кейін бұл сөз немқұрайлылықты, дөрекілікті, әдепсіздікті, сыпайылық, әдептілік ережелерін бұзуды білдіреді. Надандық-бұл қоғамның мәдени құндылықтарын саналы немесе бейсаналық түрде теріске шығару. Надандық жайлы Қаблиса жырау былай дейді:

Ақылы жоқ наданның,

Жамандық ісі қалмайды.

Көр аузына барғанша,

Ақылды айтқан алмайды.