Қарым-қатынас адамгершілік құндылық ретінде.

Алеудин Жұлдыз. Өзбекәлі Жәнібеков атындағы ОҚПУ 2-курс студенті.

Қарым-қатынас – адамзат қоғамының дамуы мен өмір сүруінің негізгі формасы. Адамдар бір-бірімен өзара әрекеттесу, ой бөлісу, сезімін жеткізу, әлеуметтік тәжірибе алмасу арқылы ғана толыққанды тұлға болып қалыптасады. Сондықтан қарым-қатынас тек ақпарат беру тәсілі емес, ол – адамгершілік құндылықтарды қалыптастыратын рухани-әлеуметтік процесс. Философиялық әдебиеттерде адамгершілік құндылық “адамның ішкі мәдениеті мен мінезіндегі ізгілік, жауапкершілік, құрмет, әділеттілік сияқты қасиеттер жиынтығы” ретінде түсіндіріледі (Қазақ философиясы: оқу құралы, 2018, 45-бет).

Қазіргі қоғамда адамдар арасындағы байланыс әлсіреп, өзара сыйластық пен құрмет төмендеп бара жатқан жағдайда қарым-қатынастың адамгершілік құндылық ретіндегі маңызы бұрынғыдан да жоғары. Сол себепті бұл мақалада қарым-қатынастың адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудағы рөлі ғылыми негізде талданады.

1. Адамгершілік құндылық ұғымының теориялық негіздері

Адамгершілік – адам бойындағы рухани байлықтың, ізгіліктің, дұрыс мінездің, мәдениеттің көрсеткіші. Қазақ педагог-ғалымы С.Қалиев адамгершілікті “қоғамда қабылданған мораль нормаларына сәйкес адамның мінез-құлқының бағытталуы” деп анықтайды (Қалиев С., “Тәрбие теориясы”, 2015, 27-бет).

Философиялық тұрғыдан алғанда, адамгершілік құндылықтар адамзат қоғамының тұрақтылығын сақтайтын негізгі ұстанымдар болып есептеледі. Бұл құндылықтарға адалдық, әділеттілік, мейірімділік, жауапкершілік, сыйластық, эмпатия, төзімділік жатады (Әбішев Қ., Этика, 2019, 61-бет).

Адамгершілік қасиет тума емес, ол әлеуметтік орта, отбасы, білім беру жүйесі және ең бастысы — қарым-қатынас арқылы қалыптасады. Яғни, адамгершіліктің өзегі — адамдардың бір-бірімен қалай сөйлесетіні, қалай әрекет ететіні, қандай мәдениет қалыптастыратыны.

2. Қарым-қатынастың мәні және оның адамгершілік мазмұны

Қарым-қатынас (коммуникация) – ақпарат алмасу ғана емес, тұлғааралық өзара ықпалдастық. Педагогикалық психологияда қарым-қатынас тәрбие процесіндегі жетекші фактор ретінде қарастырылады (Б.Қоянбаев, “Педагогика”, 2016, 143-бет).

Қарым-қатынастың адамгершілік функциялары:

1. Тұлғаның ішкі мәдениетін қалыптастыру

Қарым-қатынаста адам өз ойын дәл, сыпайы жеткізуді, басқаны тыңдауды, оның пікіріне құрметпен қарауды үйренеді.

2. Моральдық нормаларды меңгерту

Адамдар бір-бірімен араласу арқылы қоғамдағы дұрыс пен бұрысты, әділетті мен әділетсізді ажыратады.

3. Эмпатия мен мейірімділікті дамыту

Басқаның сезімін түсіну – адамгершіліктің жоғары көрінісі. Психолог Д. Майерс эмпатияның қарым-қатынаста тәрбиеленетінін дәлелдеген (Myers D., Social Psychology, 2018, p.164).

4. Қақтығыстарды мәдени түрде шешуді үйрету

Қарым-қатынас барысында адам төзімділік, сабыр, сыйластық нормаларын меңгереді.

Осылайша, қарым-қатынас – адамгершілік қасиеттерді тәжірибе жүзінде игертетін механизм.

3. Қарым-қатынас адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудағы басты әлеуметтік орта ретінде

1) Отбасыдағы қарым-қатынас

Отбасы – адамгершіліктің алғашқы мектебі. Баланың мінезі, мәдениеті, эмоциялық тұрақтылығы ата-анасының бір-бірімен және баламен қалай сөйлесетініне байланысты.

Педагог-психолог Қ.Болатбаев “ата-ананың жылы, мейірімді қарым-қатынасы баланың адамгершілік нормаларын табиғи түрде меңгеруіне әсер етеді” дейді (Болатбаев Қ., “Отбасы тәрбиесі”, 2017, 39-бет).

2) Білім беру жүйесіндегі қарым-қатынас

Мектеп пен ЖОО-да мұғалім мен студент арасындағы диалог адамгершілік тәрбиеге тікелей ықпал етеді.

“Өзін-өзі тану” бағдарламасы бойынша, қарым-қатынас мәдениеті тұлғаның рухани дамуының негізгі баспалдағы саналады (Өзін-өзі тану пәні. Әдістемелік құрал, 2019, 22-бет).

3) Қоғамдық ортадағы қарым-қатынас

Қоғамдағы сыйластық мәдениеті – халықтың жалпы моральдық деңгейінің көрсеткіші. Әлеуметтанушылық зерттеулер жастар арасындағы сыйластық пен сенімнің төмендеуі қарым-қатынастың виртуалдануына байланысты екенін көрсеткен (Ж.Жұмабекова, “Жастар әлеуметтануы”, 2020, 118-бет).

4. Заманауи қоғамдағы қарым-қатынас және адамгершілік дағдарысы

Қазіргі цифрлық дәуірде қарым-қатынас формасы өзгерді:

• Әлеуметтік желілер эмоциясыз, құрғақ сөйлесуді қалыптастыруда;

• Агрессия, хейт, негативті пікір көбейіп, адамдар арасындағы сенім әлсіреуде;

• Тікелей адаммен сөйлесу азайып барады.

Философ А.Тұрсынбеков “адамдар көп сөйлеген сайын аз түсінеді” деп бүгінгі коммуникация дағдарысын сипаттайды (Тұрсынбеков А., “Қоғам және адам”, 2018, 75-бет).

Бұл жағдай адамгершілік құндылықтардың төмендеуіне әкелуде.

5. Адамгершілікке негізделген қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдары

1) Эмпатияны дамыту

Балалар мен жастарға басқаны тыңдау, сезіну, түсіну дағдыларын үйрету керек.

2) Коммуникативтік тренингтер

Мектеп пен ЖОО-ларда адамгершілік қарым-қатынасқа арналған тренинг, рөлдік ойын, пікірталас әдістері тиімді.

3) Отбасылық тәрбие мәдениетін жақсарту

Ата-аналарға арналған семинар, психологиялық кеңес беру жүргізу қажет.

4) Әлеуметтік желілер мәдениетін қалыптастыру

Интернеттегі этиканы үйрету — заманауи міндет.

5) Қоғамда сыйластық атмосферасын нығайту

Мәдени шаралар, қоғамдық кампаниялар, этикалық кодекстер маңызды рөл атқарады.

Қарым-қатынас — адамгершілік қасиеттердің негізгі көзі. Адамдар бір-бірімен қалай сөйлессе, қоғамның мәдениеті де сондай деңгейде қалыптасады. Отбасыдағы, мектептегі, қоғамдық ортадағы дұрыс қарым-қатынас ізгілікке, парасаттылыққа, өзара түсіністікке тәрбиелейді. Сондықтан қарым-қатынас адамгершілік құндылық ретінде әлеуметтік дамудың іргетасы болып саналады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қалиев С. Тәрбие теориясы. – Алматы: Білім, 2015. – 27-бет.

2. Әбішев Қ. Этика. – Алматы: Қазақ университеті, 2019. – 61-бет.

3. Қоянбаев Б. Педагогика. – Астана: Фолиант, 2016. – 143-бет.

4. Болатбаев Қ. Отбасы тәрбиесі. – Алматы, 2017. – 39-бет.

5. Өзін-өзі тану пәні: Әдістемелік құрал. – Алматы, 2019. – 22-бет.

6. Жұмабекова Ж. Жастар әлеуметтануы. – Алматы, 2020. – 118-бет.

7. Тұрсынбеков А. Қоғам және адам. – Алматы, 2018. – 75-бет.