ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІ ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ҚОНЫСТАНДЫРУ ШАРАСЫНЫҢ ЖАЙ-КҮЙІ

ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІ ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ҚОНЫСТАНДЫРУ ШАРАСЫНЫҢ ЖАЙ-КҮЙІ

Бүкіл Сібір жерін, соның ішінде оның неғұрлым табиғаты әсем, жер қойнауы аса бай, шаруашылыққа қолайлы батысы, Ал¬тай өңірін иеленіп, оны шаруашылықтық тұрғыда игеру арқылы Ресейдің территориясын одан ары кеңейту арқылы мемлекеттің қуаттылығына жетісу ХІХ ғасырдың соңы - ХХ ғасыр¬дың басындағы мемлекеттік саясаттың негізіне айналды. Осын¬дай мақсаттағы отарлауды жүзеге асыруға Ресейдің барша қоға¬мы қатысты. Бұл мәселе Ресейдің аса үлкен отарлы империя бо¬луын аңсап, соған жетісуге асыққан мемлекеттік ұйымдардың, ғылым өкілдерінің, баспасөз орындарының бастыжұ¬мыс бағыттары болып қалыптасты. Олардың көтерген мәселелерінің тақырыбы да қосылған аймақтардағы орыс халқының жағ¬дайы, оны отарланған өңірлердің қожайыны, иесі ретінде қалыптастыруға бағытталды.

1980-ші жылдардың аяғы мен 1990-шы жылдардың басында КСРО-да, соның ішінде Қазақстанда, соғыс жылдарына дейін және соғыс жылдарында халықтардың тарихы мен ауқымын ашатын шығармалар пайда болды. Демократияландыру үдерісі дами бастады, соның нәтижесінде мәжбүрлі қоныс аударуға ұшыраған халықтарға қарсы жаппай қуғын-сүргінге байланысты құжаттарды құпиясыздандыру басталды. Айта кететін жайт, халықтардың қоныс аудару саясаты ұзақ уақытқа дейін елеусіз қалды. 80-ші жылдарға дейін халықаралық дағдарыстың, соғыс кезеңінің салдарынан көптеген халықтың орын ауыстыруы жөнінде стереотиптер кеңінен тараған. Кеңестік қоғамды демократияландыру үдерісінің басталуымен, жалпы сипаттағы жұмыстар пайда болды. [1, 26-бет ] Бұл айтылып кеткен Н.Ф. Бугайдың, М.К. Козыбаевтың және т.б. шығармалары. Содан кейін жеке депортацияланған халықтар тарихы бойынша зерттеулер жарияланды. Мысалы, 1991 жылға дейін кәрістер тарихы бойынша Ким Сын Хва республикадағы жалғыз маман болған, ол "Очерки истории советских корейцев" атты еңбегінде алғаш рет кеңестік кәрістер тарихын жүйелі түрде зерттеді [1 38-бет]. Корейлерді қоныстандыру туралы құжаттарды жариялауда маңызды рөлді "Белая книга о депортации корейского населения России в 30-40-х годах" атқарды. Онда кәрістерді мәжбүрлеп көшіруге әкелген бірегей құжаттар бар, бірақ осы басылымда ұсынылған Қазақстан туралы материалдар шектеулі болды. Кейінірек, жер аударылған кәрістердің мәселелері бойынша архивтік құжаттар маңызды орын алатын шығармалар пайда болады. 1995 жылы Г.В. Канның «Историю корейцев Казахстана», Қазақстандағы кәрістер тарихының алғашқы толық ғылыми және құжаттық зерттеуі жарыққа шықты. Сол уақытта, кәрістердің өңірлік деңгейдегі тарихын зерттеу басталады.

Бұл жағдай Қазақстандағы неміс халқының қоныс аударуын зерттеуге ұқсас. Неміс тілінде К. Эрлихтың "Живое наследие" монографиясы жарыққа шықты. Соңғы жылдары бұл проблеманы «1941-1956 жылдары Шығыс Қазақстандағы немістер: арнайы қоныстар жағдайы және өмірі» және «Шығыс Қазақстандағы неміс қоныстарының тарихынан (ХХ ғасырдың басы-1941 жыл)» атты 2 монография жариялаған Л.А. Будгарт аймақтық деңгейде зерттеп жатыр. Сонымен қатар бұл тақырыпты тарихшылар К. Алдажуманов, И.В. Ерофеева, Ж. Касымбаев зерттеген. [1,58-бет] Неміс халқын қоныстандыру саясатын сондай-ақ жазушы Г. Бельгер зерттеді . А. Айсфельд және В. Хердтом жариялаған «Депортация, спецпоселения, трудовая армия» құжаттар жинағы осы мәселені зерттеуде ерекше қызығушылық тудырды.

Қазақстанның поляктарының тарихын, олардың қоныс аударуын, экономикалық құрылымын, демографиялық үдерістерін, жұмысын және рухани мәдениетін дамытуға зерттеушілер К.С. Алдажумановтың "Депортация народов в Казахстан"; С. Жаманкуловтың "Поляки в Казахстане в 30-е годы"; Л. Михайлованың "Их везли, словно скот в товарных вагонах" және т.б. басылымдары үлес қосқан. Сондай-ақ, С. Мишимбаев пен Л. Исованың «Проблема истории польских переселенцев в Казахстане» (1936-1946 жж.) бірлескен жұмысын атап өту керек, "В степи далекой. Поляки в Казахстане" сияқты жеке жұмыстар [2, 12 бет]. Сонымен қоса, Қазақстанның жекелеген халықтары тарихын бірте-бірте зерттелді. Қазақстандағы түрік қоғамының төрағасы Курдаев ТМД-ның тағдыры туралы баяндаған "Книга народной памяти" еңбегінен басқа, Қазақстанда әзірге чечен-ингуш, курд, красачаевец, балкарецтардың, крымдық татарлардың және т.б. туралы айтарлықтай жұмыстар бар. Бұдан басқа бөлек шығармалар да белгілі, атап айтқанда Кавказ халқының тағдыры туралы айтатын А.Ураловтың (А. Авторханова) "Народоубийство - убийство чечено-ингушского народа". Кавказ халықтарының қоныс аудару саясатын зерделеуде "Белая книга" жинағының пайдасы зор болды (Шешен-ингуштардың 1944-1957 жылдардағы қоныс аудару тарихынан). (Естеліктер, архивтік материалдар, фотодокументтер). Ресейлік авторлардың зерттеу жұмыстарынан И.М. Сигаури, З.Шахбиевтің жұмыстарын ерекше атап көрсетуге болады.

Қазақстандағы қоныс аударылған халықтардың саны туралы ақпарат К.С. Алдажуманов пен Е.К. Алдажумановтың "Депортация народов - преступление тоталитарного режима" атты еңбектерінде қамтылған.

Дәлсол кезеңдерде Балтық бойындағы мемлекеттерден, Батыс Украина жерінен, Батыс Белоруссия елінен, Қырым жерінен және Қазақ жеріне қоныс аударған басқа елді мекендерден шыққан ұлттар мен этникалық құрылымдардың тарихы зерттеушілердің көзіне де ілінбеді. Қазақстан аумағына халықтарды қоныстандыру мәселесі бойынша зерттеушілердің қызығушылығын - ғылыми конференциялар, семинарлар мен "дөңгелек үстелдер" тудырады. Олардың ішінде 1996 жылы «Әділет» қазақ тарихи-ағартушылық қоғамы және НАН РК Шоқан Уәлиханов атындағы Тарих және этнография институтының «Депортация народов - преступление тоталитарного режима» тақырыбында өткен "дөңгелек үстелді" атап айтуға болады. Сондай-ақ «Сорос-Қазақстан Қоры» қолдауымен сол ұйымдар тарапынан «Кеңестік тоталитаризм күйреу себептері мен тарихтың қайғылы беттерін талдау арқылы демократияның қалыптасуына ықпал ету» бағдарламасы бойынша 1998 жылы дөңгелек үстел мен семинар өткізілді. Қазақстан территориясына халықтарды мәжбүрлеп қоныс аудару мәселелері Л.К. Шотбакова, Ж.У. Кыдыралина, М.Ж. Сулейменова, А.Р. Кукушкина, А.Ж. Габдулина Р.К. Ан, С.Д. Дильманованың және тағы басқалардың диссертацияларында жазылған. [3,14-бет]

Белгілі бір аспектілер мен халықтардың қоныстандыру тарихы да зерттеушілердің назарын аударады. Сонымен, Д. Шаймұханов пен С.Д. Шаймұханова Орталық Қазақстандағы арнайы қоныстанушылардың мәжбүрлі еңбек етуін, ал Әбілқожиннің «лагерь экономикасы» жөніндегі мәселені тұтастай алып қарастырады.

1980-90 жылдары ғалымдар зерттеудің демографиялық аспектісінің тарихына қызығушылық танытты. 30-50-ші жылдары шағын халықтардың, ең алдымен жер аударылған халықтардың демографиялық апатының кезеңі болғаны белгілі. Бұл мәселе бойынша негізгі жұмыстардың бірі - М. Асылбеков пен А.Б. Галиевтің негізгі этникалық топтардың талдауы ұсынылған жұмысы, бірақ онда республикадағы әлеуметтік-демографиялық процестерге халықтардың қоныс аудару әсері туралы ештеңе айтылмаған. Халықтардың депортациялау мәселесінің заңды аспектілерін зерттеуді академик М.Т. Баймаханов айналысады.

1998 жылы репрессияға ұшыраған интеллигенция мұрасын зерделеу жөніндегі Қазақстандағы "Арыс" қоры "Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы" атты жинағын жарыққа шығарды [3,22 бет]. Бұл жинақ Қазақстан тарихнамасының тоталитаризмнің қылмыстары туралы ақпараттардың бос орындарын толтырды.Дәл сол сияқты тарих ғылымының ең аз зерттелген аспектісі - кеңестік кезең дәуіріндегі адамдардың тағдырында маңызды рөл атқарған ерекше әлеуметтік-саяси құбылыс ретіндегі тоталитаризм болып саналады. Тоталитаризмнің ең нашар қылмыстарының бірі өздерінің тіршілік ортасына енгізілген халықтармен қоса, қоныс аударған халықтардың этноәлеуметтік және аумақтық тұтастығын күштеп бұзуы. Осылайша, Қазақстан аумағына халықтарды күштеп қоныс аударту туралы зерттеулерде қоныс аударатын аудандардың тұрғындарының ұлттық және әлеуметтік құрамының өзгеруіне және олардың елдің экономикалық әлеуетін көтерудегі рөлі мен орнын- на әсері жеткіліксіз болып табылады. Қоныс аударылыған халықтарға медициналық көмек көрсету деңгейі, оның республикадағы эпидемиологиялық жағдайға ықпалы әлі толық зерттелмеген. Депортерлердің бейімделуі, билік пен жергілікті тұрғындардың оларға деген қарым-қатынасы, этникалық топтардың тіршілік етуі, халықтардың мәдениетінің өзара ықпалдасуы мен өзара байланысы зерттелмеген. Тарихнамада Қазақстандағы қоныс аударылған халықтар тарихын жан-жақты зерделеу бойынша ғылыми мақалалар жоқ. Жергілікті тұрғындармен арнайы қоныстанушылардың қарым-қатынасы туралы мәселе жеткіліксіз әзірленген. [14,22-бет] Құқықтық мәртебеде және оңалту процесінде шектеулерді алып тастағанға дейін, арнайы қоныстанушыларға есеп беру, соғыс жылдарынан кейін депортацияланған халықтардың құқықтық мәртебесі мен құрылымы сияқты маңызды аспектілер зерттелмеген. Коменданттық режимнің мәселесі, Қазақстанға қоныс аударған адамдарға қатысты биліктің жазалау саясаты да қаралмаған. Сондай-ақ алыс және жақын шет елдердегі қазақ диаспорасының мәселелерін әрі қарай зерделеу де күтілуде. Сол жылдардағы тарихи отанынан қашық өмір сүрген қазақтардың тарихы жер аударылған халықтар тарихынан қатты ерекшеленбейді. Қазақстандағы, алыс және жақын шет елдердегі диаспоралардың жағдайын салыстырмалы түрде талдау актуалды және зерттелмеген болып есептеледі.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан экономикалық, әлеуметтiк және саяси жедел жаңару жолында" 2005ж 18 ақпандағы жолдауы.

2. .Гунькин Н.В7 Казачий кулак против экспансии иноролцев.

3. Москва, 1998, с.240, 332-333; Боханов А.Н История России (XIX-нач. XX века). Учебник для 8-9 кл. Под общей редакцией А.Н.Сахарова. Москва, 1998, с.7-9

4. 2.Числов Ю. Колонизация или заселение Казахстана казахами//Мегаполис, №18(128) 8мая 2003.

5. КР ОММ. 74-қ, 4-т, 345-іс, 39-43 п.

6. Платунов Н.И. Переселенческая политика Советского государства и ее осущуствление в СССР (1917- июнь 1941 гг.)

7. Седельников Г. Борьба за землю в киргизкой степи (киргизкий земельный вопрос и колонизационная политика правительства). Алма - Ата, 19914, 124 с; Сафаров Г. Колониальная революция (опыт Туркестана). Москва, 1921, 147 с.

8. Жемчужников Н.Н. Движение на восток. К вопросам переселения, землеустройства и колонизации, Москва, 1927, 143с.

9. Бөкейханов Ә. Шығармалар. Құрастырып, қіріспесің және өмірбаңңдық ғылымы мақаласын жазған М. Қойгельдиев, Алматы, 1994, 384 б., Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы, 1991, 464б., Дулатов М. Шығырмалары.Алматы, 1991, 381 б; Рыскулов Т. Собрание сочинений в трех томах. Алматы, 1997, 336 с., Шоқай М. Тандамалары-Избранное /Құраст. Б. Байғалиев, Г. Жутенбаева, Алматы, 2001, 332 б; Жургенов Т. Избранное - Тандамалы. Алматы, 2001, 277 б; Төреқұлов Н. Шығармалар - Сочинения. Алматы, 1997, 336 б.

10. Шонанұлы Т, Жер тағдыры - ел тағдыры, Алматы, 1995, 224 б.

11. Беболұлы М. Тұрқестандағы келмісектер орналган аудандарда жер мөселесі, Ташкент, 1923, 50 б, (араб әрпінең аударғаң А, Раджапов)

12. Турсунбаев А. Б. Из истории крестьянских переселений в Казахстан, Алмата. 1950, 101 с; Шарова П. Переселенческая политика царизма в Средней Азии // Историчесские записи, Кн. 8, 1940, с3-36; Ваганов О. Земельная политика царского правительства в Казахстане (1907-1914 гг.) // Там же, 1950, № 31, с.61-87; Геллер А.Б. Переселенческая политика царизма в колонизации Казахстана в ХХ веке (1906-1916 гг.). По материалам бывшей Семиреченской области. Автореф. канд.дисс., Ленинград, 1954, 16 с.

13. Дахшлейгер Г.Ф. Социально-*экономические преобразования в ауле и деревне (1921-1929гг.), Алма-Ата, 1965, 539 с.; Тулепбаев Б.А. Социалистические аграрные преобразования в Средней Азии и Казахстане, Москва, 1984, 269 с.; Еренов А.Е. Опыт земельных преобразований на Советском Востоке, Алма-Ата, 1976, 183 с.; Галузо П.Г. Вооружение русских переселенцев в Средней Азии. Ташкент, 1926,; Чунеков А.

14. Қозыбаев М.К. Казахстан на руюеже веков; размышления и поиски, В двух книгах, Алматы, 2000, кн, 1 420 с., кн. 2 388 с.; Козыбаев М.К. Ақтандыктар акиқаты, Алматы, 1995, 272 б; Ңұрпейісов К.Н. Алаш хом Алашорда, Алматы, 1995, 256 б; Нұрпейіс К, ХХ ғ, бас, Казахстаннын қоғамдык-саяси өмірі және үлттық-демократиялық интелегенция // Отан тарихы, № 3, 1998, 12-20 б; Қойгельдиев М,К, Алаш қозғалысы. Алматы, 1995, 368 б; Қойгеллиев М. Омарбеков Т. Тарих тағлымы не дейді? Алматы, 1993, 208 б.

15. Қойгелдиев М.К. отаршылдыққа қарсы құрес кезендері // Қазақ тарихы, 1993, №1, 47-52 б.