Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары

Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары

Әбілқайыр мемлекетінің саяси жүйесінің дағдарысы XV ғасырдың 50-жылдарында ақсүйектер арасында да, халық арасында да оппозициялық көңіл-күйдің өсуіне алып келеді. 1457 жылы ойраттармен соғыстағы жеңіліс ханның өзінің негізгі функцияларының бірін – елді сыртқы агрессиядан тиімді қорғауды ұйымдастыра алмайтындығын көрсетті. Бұл жеңілістің салдарының бірі Керей мен Жәнібек сұлтандарының көтерілісі және олардың Солтүстік-Батыс Моғолстан аумағына - Шу мен Қозыбасы өзендерінің ауданына көшуі болды. Жалпы, көрші егемендердің азаматтығына кетуімен ханның билігіне бағынудан бас тарту немесе бас тарту танымал емес билеушілерге наразылықтың кең таралған түрі болды. Алайда, 1459 – 60 жылдардағы көші – қон Әбілқайыр мемлекетінің-Дешті-Қыпшақтың шығыс бөлігіндегі ұлық Ұлыстың соңғы қирандысының хабаршысы болды. Жәнібек пен Керейдің субъектілеріне "қашқындар", "Бостандық", "ұлысынан бөлінген адамдар"деген мағынаны білдіретін казак лақап аты берілді.

1468 жылдың аяғында хан Әбілқайырдың қайтыс болуы мемлекеттегі саяси дағдарыстың шиеленісуіне әкелді. Дереккөздер оның ұлы Шейх-Хайдардың мұрагері деп аталады, бірақ 1469 жылдың аяғы мен 1470 жылдың басында Шейх – Хайдардың жақтастары жеңіліп, ханның өзі өлтіріліп, оның домендері үш бөлікке бөлінді.

Батыс Жетісу, орталық Қазақстан, Сырдарияның орта ағысы Жәнібек пен Керейдің қолында болды. Бұл білім Қазақ хандығы деп аталды. Батыс Қазақстанда Маңғыстау билері орнықты, олар басқарған мемлекет Маңғыстау Йурт немесе Ноғай ұлысы деп аталды. Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібір шейбанид Ибрагим – Сібір хандығының иелігіне кірді.

Жаңа мемлекет әлемінің саяси картасында пайда болуы себептердің тұтас кешенінің – саяси, экономикалық және этникалық бір мезгілде әрекет етуінен туындайды.

Саяси себептерге, ең алдымен, ұлық Ұлыстың империялық дәстүрлеріне негізделген саяси-құқықтық жүйенің қоғамда реттеуші функцияларды қалыпты түрде жүзеге асыра алмауы жатады. XIV ғасырдың екінші жартысы мен XV ғасырдың бірінші жартысында билікке келген барлық дерлік саяси топтар хан билігі күшті азды-көпті орталықтандырылған бюрократиялық мемлекет құруға тырысты, дегенмен экономикалық негіз бұған ұзақ уақыт бойы сәйкес келмеді.

Сондықтан Әбілқайыр хандығының халқы өз билеушісінің саясатына наразылық білдіріп, елді қайта құру жобаларын ұсынған қарсыластарына белсенді қолдау көрсетеді.

Экономикалық себептер, ең алдымен, төменгі Еділдің Еуразияның экономикалық орталығы ретіндегі маңыздылығының төмендеуі болды. XIV – XV ғасырлардағы дала аймағының ылғалдылығының біртіндеп өсуі көшпелі халықтың ұлық Ұлыстың батыс аудандарынан шығысқа, қазіргі Қазақстан аумағына баяу, бірақ тұрақты ағуына әкеледі.

Сонымен бірге халықаралық транзиттік сауданың рөлі төмендейді. Біріншіден, қарқынды дамып келе жатқан Еуропа елдері ұлық Ұлыс аумағын айналып өтіп, Үндістан мен Қытайға теңіз сауда жолдарын игере бастады. Екіншіден, Осман империясының өркендеуі Генуя Республикасының саяси және экономикалық рөлінің төмендеуіне әкеледі – Улуг Улустың негізгі экономикалық серіктесі және Еуропамен сауда жасау кезінде делдал. Жеңіске жеткен түріктер Қара теңіз бұғаздарын жауып, Қара теңізді ішкі теңізге айналдырып, Улуг ұлысын әлемдік нарыққа шығарудан айырады. Одан кейінгі ұлыс қалалық сауда орталықтарының дағдарысы саяси дағдарыспен шиеленісіп, 1395 жылы Әмір Тимурдың әскерлерін талқандаумен және қиратумен аяқталды. Нәтижесінде Еділ мен Солтүстік Кавказ қалаларының көп бөлігі өмір сүруін тоқтатты.

Сонымен бірге Сырдария маңындағы қалалардың маңызы артып келеді, өйткені Ұлы Жібек жолының ежелгі бағыттары бойынша халықаралық сауда Еділ бойындағы сауда-егіншіліктен мал шаруашылығы-Егіншілік Қазақстанға ауыса бастайды және осы аумақта ерекше мемлекеттік білім беруді ресімдеу уақыт мәселесіне айналды.

Қазақ хандығының құрылуына алып келген себептер кешенінде этникалық процестер ерекше орын алады. XIV - XV ғасырларда Қыпшақ этносы дағдарыс пен этникалық құрылымның бұзылуы, жаңа, белсенді субэтникалық топтардың қалыптасуы кезеңін бастан кешуде. XIV ғасырдың 50-60 жылдардың аяғында Сырдарияда ноғайлы субэтносы қалыптасады, оның негізгі этникалық Үстемдігі қала мәдениеті мен ислам өркениетіне қарсы ежелгі көшпелі дәстүрлерді сақтау болды.

Бірте-бірте ноғай термині ежелгі қыпшақ этнонимін вытыстырып, оны алмастыра бастайды. Сол кезде Алаш сияқты субэтнос пайда болады – ұлық Ұлыстың әлсіз исламданған сол қанатының халқы. Көшпелі халықтың қозғалысымен бірге жүретін этникалық дағдарыстың жалғасы бұрынғы ұлық Ұлыс – өзбектердің бүкіл көшпелі халқы үшін ұжымдық атаумен қатар болған қазақ немесе қазақ атауымен субэтностың қалыптасуына алып келеді. Егер Әбілқайыр ұрпақтарының жақтастары XVI ғасырдың басында Мавераннахр өзбектері деп аталса, онда қазақтар – қазақ тектес өзбектер немесе өзбектер – қазақтар.

Көріп отырғанымыздай, қыпшақ (XIII-XIV ғғ.), ноғай (XIV-XV ғғ.) және өзбек (XIV-XV ғғ.) деген атқа ие болған біртұтас этнос бұрыннан бар және XVI ғасырда оған тек қазақ жалпы этнонимі, ал оған қоныстанған ел үшін – Қазақстан атаулары бекітіледі.Моғолстанның әлсіреуі және моғол хандарының XV ғасырдың ортасында күшейген ойраттардың шабуылына тосқауыл қоя алмауы қазақ сұлтандарын өз мемлекетін құру қажеттілігінің алдына қойды. Бұл жағдайда 1465 жылы Шу мен Талас аңғарларында Қазақ хандығы жарияланды, оның алғашқы ханы Керей болды (1465-1474). Қазақтардың күшеюіне алаңдаған Әбілқайыр Жетісуға жорық ұйымдастыруға тырысты, бірақ 1468 жылы қайтыс болды, содан кейін оның мемлекеті өмір сүруін тоқтатты.

Керей мен Жәнібек Дешті Қыпшаққа оралды және оларға Орталық Қазақстан даласының негізгі халқы қосылды. Осылайша, 1469 жылы Қазақ хандығы көшпелі Дешті Қыпшақ тайпаларының дербес мемлекеті ретінде саяси аренаға шықты. Сол кезде Керей мен Жәнібек билігін батыс Қазақстанның қыпшақ тайпаларының басшысы Мұса мойындайды.

Әбілқайыр мемлекеті ыдырағаннан кейінгі қазақ даласының саяси өмірі шайбанидтердің билікке оралу әрекеттерімен, Сырдария қалалары үшін күресімен сипатталды. Мұхаммед Шайбани Түркістан вилайетіне қашып, өз жақтастарын осында жинай бастады, Мавераннахр тимуридтерінің қолдауына ие болды. Алайда, 1470 жылы Сырдария даласында қазақ отрядтары пайда болды. Жәнібектің үлкен ұлы Махмудты Созақ, ал оның басқа ұлы Ениши – Сауран басып алды. Мұнда Аниши Мұхаммед Шайбанидің әскерлерімен кездесті, ол келесі шайқаста жеңіліп, Бұхараға қашуға мәжбүр болды.

70-ші жылдардың басында Қазақ хандығы екі қанатқа бөлінді. Сол қанатты (Шығыс) Керейдің өзі басқарды, оң қанатты (Батыс) Мұса мен Едіге - Жәнібектің басқа ұрпақтарының иеліктерін қамтыды. Хандықтың шекаралары Ертістен Жайыққа дейін созылды, алайда дворяндардың әртүрлі топтары өкілдерінің ішкі келіспеушіліктері еңсерілмеді, Маңғыстау билері Керей мен Жәнібектің билігінен шығып, оларды өз еркіне мойынсұнғыш сұлтандарды хан деп жариялауға тырысты.

1472 жылы Мұса мырза, Мұхаммед Шайбанимен одақ құрып, оны бүкіл Дешті Қыпшақтың ханы деп жариялауға уәде берді. Маңғыстаулардан әскери көмек алып, Мұхаммед Сырдарияға жаңа жорық бастады. Оған кішкентай Аркук бекінісі тапсырылды, ол оны Сырдария қалалары үшін күресте басты тірек етті. Басында Мұхаммед Шайбани мен Мұса мырза табысқа жетті. Одақтастар сығанды алып үлгерді, бірақ Батыс Жетісудан Керейдің ұлы Сұлтан мұрындықтың басшылығымен қазақ отрядтарына көмекке үлкен әскер келді. Одақтастардың қазақтармен кездесуі Қаратау тауларындағы Сағынлық асуында өтті. Мұса мен Мұхаммед Шайбанидің әскерлері бас бостандығынан айырылып, сәтсіз хан Маңғыстауға қашып кетті. 1473 жылы Мұса Сібір ханы Ибактың билігін мойындады және Батыс Қазақстан біраз уақытқа қазақ хандарының билігінен шықты.

Осылайша, XV ғасырдың 60-70 жылдарында Әбілқайыр мемлекетінің соңғы іздері жойылып, Еуразияның саяси картасында қазақтар қоныстанған үш жаңа мемлекет пайда болды. Еділден Нұра мен Есілге, Арал мен Маңғыстауға дейінгі даланы маңғыт, алшын, тама, керей, найман, қыпшақ рулары мекендеген Маңғыстау мемлекеті алып жатты. Нұра, Тобыл, Есіл және Ертіс аңғарларының солтүстігіндегі аумақтар Сібір хандығының құрамына кірді, оның негізгі тірегі керей, найман, уаки және қыпшақтар болды. Ақырында, Жетісу, Сырдария және Сарысу аңғарлары Арғындар, дулаттар, қанғлы және жалайырлар қоныстанған Қазақ хандығының аумағын құрады.

Сырдария қалалары үшін күрес. Жас Қазақ хандығы құрылғаннан бастап барлық қазақ тайпаларын біріктіру және Сырдария қалаларын қосу үшін күрес жүргізді. 1474 жылы Керей қайтыс болғаннан кейін оның ұлы Мурындық (1474-1511) хан болды. Оның билігі кезінде мемлекеттік билікті орталықтандыру, Қазақстанның батыс және оңтүстік аудандарындағы хандықтың ұстанымын нығайту бойынша айтарлықтай шаралар жүргізілді.80-жылдардың басынан бастап Мұхаммед Шайбанимен Сырдария қалалары үшін соғыстардың жаңа кезеңі басталады.Бұл күрес Ферғана мен Сырдарияның орта ағысын игеруге тырысқан могул хандарының араласуымен қиындады. Юнус хан 1482-1485 жылдары Сайрам мен Ташкентті иемденіп, Мурындық пен Мұхаммед Шайбанидің иеліктеріне жақындай алды. Соңғысы сығанды қысқа уақытқа игере алды. Қазақтар Отырарды, Түркістанды, Арқықты қоршауға алып, Шайбаниді бұл жолы Хорезмге қайта қашуға мәжбүр етті.Сайрам мен Ташкентте билік құрған моғол ханы Сұлтан Махмуд Түркістандағы ықпалын кеңейтуге тырысты және осы мақсатта 90-жылдардың басында Отырарды иемденіп, Мұхаммед Шайбаниді одақтас ретінде шақырды. Осы стратегиялық маңызды қаланы алғаннан кейін Шайбани Сауран мен Түркістанды игере алды. Сауранға Мұхаммедтің ағасы Махмуд сұлтан отырғызылды.Мұғалдардың өзбектермен одақтасуынан үрейленген қазақ сұлтандары тағы да әскерлерін Сырдария алқабына көшірді. Келесі екі шайқаста могулдар жеңіліп, Сауран халқы өзбек гарнизонына қарсы көтеріліс жасап, қазақтардың алдына қақпа ашып, Махмуд сұлтанды барлық айналасындағыларға берді. Мурындық хан Отырарды игеруге тырысты, бірақ ол сәтсіз болды. Отырар, Түркістан сияқты, Шайбанидің қолында қалды. Осылайша, XV ғасырдың аяғында Сырдария алқабы үш мемлекет – өзбек, қазақ және Могул арасында бөлінді.Қасым Хан. Сырдария маңындағы қалаларға сүйене отырып, мұрындық хан Жетісу, орталық және Батыс Қазақстанның көшпелі руларын біріктіре алды.XV ғасырдың аяғы-XVI ғасырдың басы-сұлтанның есімімен байланысты Қазақ хандығының көтерілу уақыты, ал кейіннен Қасым хан (1511-1518).Дереккөздердің хабарлауынша, "Қазақ хандары мен сұлтандар арасында Қасым хан сияқты қуатты ешкім болған жоқ және ешкім мұрындық туралы ойлаған жоқ". Мұрындық ханның үстемдігі кезінде де Қазақ хандығындағы биліктің толықтығы Қасымның қолында болды.Мурындық пен Қасым арасында билік үшін өткір күрес жүріп, XVI ғасырдың екінші онжылдығының басында Қасымның жеңісімен аяқталды. 1511 жылы беделінен айырылған мұрындық қуылып, толыққанды хан Қасым болды. Осы кезден бастап жоғарғы билік Жәнібек ханның ұрпақтарына ұзақ уақыт өтті.

Орындаған : Серикова Балнұр

Жетекшісі: Нұржан Лесбекович

Почта:balnurserikova@mail.ru

Телефон:+7 (747) 212-69-45