Тақырыбы:

«Қазақ тілі сабағында PISA форматындағы тапсырмаларды қолдану»

Әдістемелік құрал

Түсінік хат

Бұл әдістемелік құрал «Қазақ тілі сабағында PISA форматындағы тапсырмаларды қолдану» тақырыбында дайындалған және қазіргі білім беру жүйесіндегі маңызды басымдықтардың бірі – оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға бағытталған. Заман талабына сай оқушылар тек теориялық біліммен шектеліп қалмай, оны күнделікті өмірде қолдана алуы тиіс. Осы мақсатта PISA (Programme for International Student Assessment) халықаралық зерттеуінің форматына сай тапсырмалар – білім мазмұнын өмірмен байланыстырудың тиімді құралы ретінде қарастырылады.

Құралда қазақ тілі сабағында қолдануға болатын түрлі деңгейдегі PISA үлгісіндегі тапсырмалар, олардың құрылымы, бағалау критерийлері және оқушының оқу, жазу, сөйлеу, ойлау дағдыларын дамыту жолдары нақты мысалдар арқылы көрсетілген. Әдістемелік құрал PISA тапсырмаларының мазмұндық және құрылымдық ерекшеліктерін саралай отырып, оларды оқу процесіне енгізудің әдістемесін ұсынады. Оқушылардың мәтінмен жұмыс істеу дағдысын жетілдіру, ақпаратты түсіну, сараптау, талдау, аргументтеу, дәлелдеу қабілеттерін дамыту – бұл құралдың басты нысанасы.

Құралдың мазмұны жаңартылған білім беру бағдарламасының талаптарына, құзыреттілікке негізделген тәсілге, сонымен қатар оқытудағы сын тұрғысынан ойлауды дамыту, жеке оқу траекториясын құру, саралап оқыту әдістеріне негізделген. Мұғалімдер бұл құралды күнделікті сабақта, сыныптан тыс жұмыстарда, олимпиада, зерттеу жобаларын ұйымдастыруда тиімді пайдалана алады.

Құралда ұсынылған тапсырмалар оқушылардың тілдік дағдыларын ғана емес, сонымен қатар олардың өмірлік жағдаяттарға икемделуін, шынайы жағдайларда ақпаратпен жұмыс істей алу қабілетін дамытады. Мысалы, ақпараттық мәтіндерді талдау, кесте мен диаграмма арқылы қорытынды жасау, жағдаяттық сұрақтарға жауап беру сияқты тапсырмалар арқылы оқушылар нақты өмірлік мәселелерге қатысты өз пікірін білдіріп, дәлелді тұжырым жасай алады. Бұл – XXI ғасыр оқушысына қажет маңызды қабілеттердің бірі.

Сонымен қатар, әдістемелік құрал оқушының жеке оқу стилін ескеруге, өз бетімен ізденуіне, дербес шешім қабылдауына мүмкіндік береді. Оқушылардың әртүрлі ойлау деңгейіне бейімделген тапсырмалар оларды қызығушылықпен жұмыс істеуге итермелейді және білімді терең әрі саналы меңгеруге бағыттайды. Құралдағы әдістемелік ұсыныстар мұғалімнің сабақты түрлендіріп өткізуіне, оқушыларды белсенді оқытуға және оқу сапасын арттыруға зор ықпал етеді.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе......................................................................................................................4

1-бөлім. PISA форматындағы тапсырмалар дегеніміз не?.............................6

2-бөлім. Қазақ тілі сабағына арналған тапсырма түрлері..............................8

2.1 Ақпараттық мәтінмен жұмыс........................................................................8

2.2 Диаграмма, кестемен жұмыс..........................................................................9

2.3. Жағдаяттық (ситуациялық) тапсырмалар..............................................13

2.4 Қолданбалы жағдаяттық тапсырмалар....................................................15

3-бөлім. Тапсырмаларды бағалау критерийлері............................................19

4-бөлім. Мұғалімге арналған ұсыныстар........................................................22

Қорытынды..........................................................................................................29

Глоссарий..............................................................................................................31

Пайдаланылған әдебиеттер...............................................................................32

КІРІСПЕ

Қазіргі замандағы білім беру жүйесі қоғам дамуының басым бағыттарының бірі ретінде саналады. Әлемдік деңгейдегі білім беру талаптары оқушының тек теориялық біліммен шектелмей, сол білімді нақты өмірлік жағдаяттарда қолдана алу қабілетін дамытуды көздейді. Осы тұрғыдан алғанда, білім беру жүйесінде оқушының функционалдық сауаттылығын дамыту мәселесі алдыңғы қатарға қойылып отыр.

Функционалдық сауаттылық дегеніміз – адамның қоғамда толыққанды өмір сүруі үшін қажетті білімді меңгеруімен қатар, алған білімін өмірлік жағдайларда еркін қолдана білу қабілеті. Бұл – оқушының мәтінді оқи отырып, оны түсінуі, талдауы, өмірлік тәжірибесіне байланыстырып қорытынды жасауы, пікір білдіруі және шешім қабылдай алуы деген сөз. Мұндай дағдыларды қалыптастыруда халықаралық зерттеу бағдарламалары, соның ішінде PISA (Programme for International Student Assessment) тапсырмалары тиімді құрал ретінде кеңінен танылып келеді.

PISA – Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ЭЫДҰ) ұйымдастыруымен үш жылда бір рет өткізіліп отыратын халықаралық зерттеу жобасы. Ол 15 жастағы оқушылардың оқу, математика және жаратылыстану сауаттылығын бағалауға бағытталған. PISA оқу сауаттылығын – оқушының жазбаша мәтінді түсініп, оны интерпретациялап, нақты өмірде қолдана алу қабілеті ретінде сипаттайды. Бұл зерттеу білім беру жүйесінің сапасын, тиімділігін және жаһандық талаптарға сәйкестігін айқындайтын маңызды көрсеткіш болып табылады.

Қазақстан да осы халықаралық зерттеуге қатыса отырып, өзінің білім беру жүйесінде қандай жетістіктер мен кемшіліктер бар екенін саралауға мүмкіндік алды. Соңғы жылдары еліміздің орта білім жүйесінде жаңартылған білім беру мазмұнына көшу, оқушылардың зерттеушілік және шығармашылық қабілеттерін дамыту, критериалды бағалау жүйесін енгізу сияқты өзгерістер – осы халықаралық талаптарға бейімделудің нақты көрінісі.

Алайда, қазіргі мектеп тәжірибесінде PISA форматына ұқсас тапсырмаларды қазақ тілі сабақтарында жүйелі түрде қолдану деңгейі әлі де болса бірізді емес. Мұғалімдер тарапынан бұл бағытта нақты әдістемелік қолдау мен практикалық құралдардың жетіспеушілігі байқалады. Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында әзірленген бұл әдістемелік құрал қазақ тілі пәні мұғалімдеріне арналған әдістемелік әрі практикалық көмекші ретінде ұсынылады.

Құралда қазақ тілі пәні бойынша оқу сауаттылығын дамытуға бағытталған PISA форматындағы тапсырмалардың мазмұны, құрылымы, бағалау үлгілері, тапсырмаларды әзірлеу және сабақта тиімді қолдану жолдары жан-жақты қарастырылады. Сонымен қатар оқушылардың мәтінмен жұмыс істеу, сыни ойлау, дәлелдеп сөйлеу, пікір білдіру дағдыларын дамытуға арналған нақты тапсырмалар топтамасы ұсынылған.

Бұл әдістемелік құралдың басты мақсаты – қазақ тілі сабағында оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға бағытталған PISA форматындағы тапсырмаларды тиімді қолдану жолдарын көрсету, мұғалімдерге нақты әдістемелік қолдау көрсету арқылы оқу үрдісін заманауи талаптарға бейімдеу.

Міндеттері:

1. PISA форматындағы тапсырмалардың құрылымдық ерекшеліктері мен мазмұнын талдау;

2. Қазақ тілі сабағында қолдануға болатын өмірлік жағдаяттарға негізделген тапсырмалар үлгілерін ұсыну;

3. Оқушылардың оқу сауаттылығын арттыруға бағытталған тиімді әдіс-тәсілдерді ұсыну;

4. Мұғалімдерге сабақ барысында PISA форматына сай тапсырмаларды әзірлеу және бағалау жолдарын көрсету;

5. Оқушының сын тұрғысынан ойлау, мәтінді талдау, дәлелмен жауап беру қабілеттерін дамытуға көмектесу.

Күтілетін нәтижелер:

• Мұғалімдер қазақ тілі пәнінде PISA форматындағы тапсырмаларды тиімді қолдану дағдысын меңгереді;

• Оқушылардың мәтінмен жұмыс істеу, ақпаратты талдау, өз ойын еркін және дәлелді түрде жеткізу қабілеті артады;

• Сабақ үдерісі өмірмен ұштастырыла отырып, оқушының білімін қолдану мүмкіндігі кеңейеді;

• Қазақ тілі сабағы оқу сауаттылығын дамыту құралы ретінде жаңаша сипат алады;

• Жалпы білім сапасының, оқушылардың функционалдық сауаттылық деңгейінің артуына оң әсер етеді.

Қолданылу аясы:

• Жалпы білім беретін мектептердің қазақ тілі пәні сабақтарында;

• Сыныптан тыс тіл дамыту, функционалдық сауаттылық курстарында;

• Мұғалімдерге арналған біліктілікті арттыру курстарында;

• Оқушылардың олимпиадалық, шығармашылық жұмыстарға дайындығында;

• Әдістемелік бірлестік отырыстарында тәжірибе тарату мақсатында.

Жаңашылдық деңгейі:

• Құралда ұсынылған тапсырмалар оқушылардың өмірлік тәжірибесіне жақын жағдаяттарға негізделген;

• PISA форматына сай нақты тапсырмалар мен бағалау критерийлері ұсынылған;

• Қазақ тілі пәні аясында функционалдық сауаттылықты дамытуға арналған тұңғыш жүйелі әдістемелік құралдардың бірі ретінде ұсынылып отыр;

• Жаңартылған білім мазмұнымен үндесіп, оқытудың құзыреттілік тәсілін жүзеге асыруға нақты үлес қосады;

• Сабақта оқушының белсенділігін арттыратын заманауи педагогикалық технологиялармен үйлесімді.

Бұл әдістемелік құрал жалпы білім беретін мектеп мұғалімдеріне, қазақ тілі мен әдебиеті пәні бойынша білім сапасын арттыруға мүдделі әдіскерлер мен педагог-зерттеушілерге арналған. Құралды оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай бейімдеп қолдануға болады және оны күнделікті сабақ, қосымша курс, үйірме жұмыстары мен олимпиадалық дайындықта тиімді пайдалануға толық мүмкіндік бар.

1-бөлім. PISA форматындағы тапсырмалар дегеніміз не?

1-бөлім. PISA форматындағы тапсырмалар дегеніміз не?

PISA – халықаралық деңгейде оқушылардың оқу, математикалық және жаратылыстану сауаттылығын бағалауға бағытталған зерттеу бағдарламасы. Бұл зерттеуді Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) үш жыл сайын әлемнің жүзден астам елінде өткізіп келеді. Зерттеуге 15 жастағы оқушылар қатысады және олардың алған білімін өмірлік жағдаяттарда пайдалана алу қабілеті тексеріледі. Соның ішінде оқу сауаттылығы – қазақ тілі пәні тұрғысынан ең өзекті бағыттардың бірі.

PISA-ның оқу сауаттылығына берген анықтамасы бойынша, бұл — оқушының жазбаша мәтіндерді түсініп, оны әртүрлі мақсатта қолдана білу, бағалау, олар туралы ой қорыту және өз ойы мен пікірін жеткізу қабілеті. Яғни, PISA тапсырмалары тек мәтінді оқып, сұраққа жауап берумен шектелмейді. Олар оқушының логикалық ойлау, қорытынды шығару, дәлелдеу, шешім қабылдау, бағалау сияқты жоғары деңгейлі танымдық әрекеттерін қамтиды.

PISA тапсырмаларының құрылымдық ерекшеліктері:

• Мәтін орталық рөлде тұрады. Бұл мәтіндер ақпараттық, публицистикалық, ғылыми-танымдық, нұсқаулық сипатта болуы мүмкін.

• Мәтіндер өмірлік шынайы жағдаяттармен байланыстырылады. Мысалы: қоғамдық көлік ережесі, экологиялық мәселе, денсаулық сақтау, интернеттегі қауіпсіздік, т.б.

• Тапсырмалар мәтінді түсінуден бөлек, оны талдау, қолдану және бағалауға бағытталған.

• Сұрақтар құрылымы әртүрлі болады:

  • жабық (таңдау түріндегі),

  • ашық (қысқа және кең көлемде жауап беру),

  • ойды дәлелдеуді талап ететін пікір сұрақтары.

PISA тапсырмаларының түрлері:

1. Ақпаратты табуға бағытталған тапсырмалар.

Бұл тапсырмалар мәтін ішінен нақты мәліметтерді табуды талап етеді.
Мысалы: "Мәтінде көрсетілген шараның басталу уақыты қандай?"

2. Мәтінді түсінуге және интерпретациялауға арналған тапсырмалар.
   Бұл тапсырмаларда оқушы мәтіндегі негізгі ойды, автордың көзқарасын, жасырын мағынаны тануы тиіс.

Мысалы: "Автор бұл мысалды не үшін келтіріп отыр деп ойлайсыз?"

3. Бағалау және пікір білдіруге негізделген тапсырмалар.
   Бұл бөлім оқушының өзіндік көзқарасын, қорытынды жасау қабілетін тексереді.
   Мысалы: "Сіз бұл көзқараспен келісесіз бе? Өз ойыңызды дәлелдеңіз."

4. Көпбөлімді тапсырмалар.

Мұндай тапсырмаларда бір мәтінге немесе дереккөзге байланысты бірнеше сұрақ беріледі. Олар оқушының мәтінмен жан-жақты жұмыс жасауына ықпал етеді.

PISA тапсырмаларының қазақ тілі сабағындағы орны:

Қазақ тілі сабағында PISA форматына сай тапсырмаларды қолдану арқылы:

• оқушылардың оқу сауаттылығы, мәтінмен жұмыс жасау қабілеті,

• функционалдық ойлауы, нақты дәлел келтіре білуі,

• тілдік нормаларды сақтай отырып жазбаша және ауызша ойын жеткізуі қалыптасады.

PISA үлгісіндегі тапсырмалар пәнішілік мазмұнмен үйлесіп қана қоймай, оқушыны өмірлік шынайы жағдайларға бейімдейді. Мысалы, жол жүру ережелері туралы ақпараттық мәтінді оқып, одан қажетті мәліметті табу, немесе қоғамдағы белгілі бір мәселе туралы мәтінге сүйеніп, өз көзқарасын білдіру – мұның бәрі PISA-ның басты ұстанымдарына сай келеді.

2-бөлім. Қазақ тілі сабағына арналған тапсырма түрлері

Қазақ тілі сабағында оқу сауаттылығын дамыту және оқушының білімін өмірде қолдану қабілетін қалыптастыру мақсатында PISA форматындағы тапсырмаларды тиімді қолдануға болады. Мұндай тапсырмалар оқушылардың мәтінді түсінуі, ақпаратты саралауы, талдауы, қорытынды жасауы және өз көзқарасын дәлелдей білуін қажет етеді.

2.1. Ақпараттық мәтінмен жұмыс

Ақпараттық мәтін – нақты деректерге, фактілерге, логикалық құрылымға негізделген, белгілі бір мәселе туралы мәлімет беретін мәтін түрі. Бұл мәтіндерде авторлық көзқарас ашық түрде берілмейді, оның мақсаты – оқырманды ақпаратпен таныстыру, нақты бір құбылысты сипаттау немесе түсіндіру. PISA форматындағы тапсырмаларда ақпараттық мәтін негізгі орын алады, себебі ол оқушының мазмұнды түсіну, ақпаратты саралау, логикалық байланыстар орнату, қорытынды жасау қабілетін дамытады.

Қазақ тілі сабағында ақпараттық мәтіндерді қолдану оқушының оқу сауаттылығын дамытуға, нақты ақпаратты табу, сараптау және өз көзқарасын білдіру дағдыларын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Мәтіндер қазіргі заманғы өзекті тақырыптарға негізделіп, оқушы өмірімен байланыстырылуы тиіс.

Ақпараттық мәтінге қойылатын талаптар:

• Тақырыбы өмірлік маңызы бар, әлеуметтік немесе экологиялық мәні бар болуы керек;

• Мәтін көлемі – 100–250 сөз аралығында;

• Мәтінде 1–2 нақты дерек, сандық көрсеткіш, мысал келтірілуі тиіс;

• Лексикасы оқушының жас ерекшелігіне сай, бірақ кішкене танымдық қиындық тудыратындай болуы қажет (танымдық жүктеме болуы тиіс).

Мәтін үлгісі

Тақырыбы: Қалдықтарды сұрыптау – экологияны сақтаудың жолы

Қазіргі таңда әлем бойынша тұрмыстық қалдықтарды сұрыптау мәселесіне ерекше көңіл бөлінуде. Пластик, қағаз, шыны, металл секілді материалдарды бөлек жинау арқылы оларды қайта өңдеуге және табиғатты ластанудан сақтауға болады. Қазақстанда да қалдықтарды сұрыптайтын арнайы контейнерлер орнатылып, кейбір мектептерде экологиялық жоба ретінде жүзеге асырыла бастады. Сарапшылардың айтуынша, бір тонна қағазды қайта өңдеу арқылы он жеті ағашты кесуден сақтап қалуға болады.

Тапсырма үлгілері

1. Мазмұнды түсіну тапсырмалары (төмен деңгей):

• Мәтінде қандай материалдарды сұрыптап жинау ұсынылған?

• Қазақстанда бұл экологиялық жоба қай жерде басталды?

• Қағазды қайта өңдеу арқылы не нәрседен сақтап қалуға болады?

2. Ақпаратты табу және нақтылау тапсырмалары (орта деңгей):

• Мәтін бойынша, қалдықтарды сұрыптау не үшін маңызды?

• «Сарапшылардың айтуынша» деген тіркестен кейін келетін ойды өз сөзіңізбен қысқаша жеткізіңіз.

• «Пластик, қағаз, шыны» деген сөздер мәтінде қандай мақсатпен қолданылып отыр?

3. Қорытындылау және көзқарас білдіру тапсырмалары (жоғары деңгей):

• Автор қалдықтарды сұрыптаудың қандай артықшылықтарын атап өткен?

• Сіз өз мектебіңізде осындай экологиялық жобаны жүзеге асыруға қалай қарайсыз?

• Мәтіндегі мәліметтерге сүйене отырып, «экологиялық мәдениет» дегенді қалай түсінесіз?

4. Мәтін бойынша шағын жазба жұмысы:

• «Экологияны сақтау – әр адамның міндеті» тақырыбында 80–100 сөзден тұратын қысқа пікір жазыңыз. Мәтіндегі деректерге сүйеніңіз.

Дамытылатын дағдылар:

• Ақпаратты табу және сұрыптау;

• Логикалық құрылымды түсіну;

• Негізгі ой мен қосымша мәліметті ажырату;

• Өз ойын дәлелмен білдіру;

• Тақырыпқа байланысты пікір қалыптастыру.

Мұғалімге ұсыныс:

• Ақпараттық мәтінді таңдау кезінде оқушылардың жас ерекшелігін, қызығушылығын ескеріңіз;

• Тапсырмаларды саралап беріңіз: әртүрлі деңгейдегі оқушыларға жеңіл және күрделі нұсқаларын дайындаңыз;

• Мәтін соңынан шағын пікірталас ұйымдастырып, оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын дамытыңыз.

2.2 Диаграмма, кестемен жұмыс

Диаграмма мен кестелер – ақпаратты көрнекі түрде ұсынудың ең тиімді құралдары. Олар оқушының ақпаратты түсініп қорытуына, салыстыру және талдау жасауына мүмкіндік береді. Диаграммалар мен кестелер PISA форматындағы тапсырмаларда маңызды рөл атқарады, себебі олар оқушының деректерді тиімді оқып, талдап, дұрыс шешім қабылдау қабілеттерін дамытады.

Қазақ тілі сабағында диаграммалар мен кестелерді қолдану – оқушыларды математикалық сауаттылықпен қатар, тілдік дағдыларды дамытуға бағытталған тәсілдердің бірі. Бұл тапсырмалар оқушыларға ақпаратты дұрыс түсініп, оны дәлелді түрде жеткізе білуге, күрделі тақырыптарды меңгеруге көмектеседі.

Диаграмма мен кестенің түрлері:

1. Бағаналы диаграммалар — деректерді салыстыру үшін қолданылады (мысалы, әртүрлі аймақтағы кітап оқу көрсеткіші).

2. Сызықтық диаграммалар — уақыт бойынша деректердің өзгерісін көрсету үшін қолданылады (мысалы, халық санының өсу динамикасы).

3. Пайыздық диаграммалар — жалпы санының қандай да бір бөлігін көрсету үшін қолданылады (мысалы, әр түрлі топтағы экологиялық жобаларға бөлінген қаражаттың пайыздық үлесі).

4. Кестелер — нақты деректерді тізім түрінде көрсету үшін қолданылады.

Диаграммалар мен кестелер оқушыға деректерді логикалық түрде талдап, олардың арасындағы байланыс пен айырмашылықты анықтауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, бұл тапсырмалар оқушыларға өз ойларын дәлелдермен бекітуге үйретеді.

Мәтін және кесте үлгісі

Тақырыбы: Қазақстанның облыстары бойынша кітап оқу деңгейі

Тапсырма түрлері

1. Кесте бойынша ақпаратты түсіну тапсырмалары:

• Кесте бойынша Қазақстанның қай облысы кітап оқуға ең көп үлес қосқан?

• Алматы облысының көрсеткіші қандай пайызды құрайды?

• Қарағанды облысымен Түркістан облысының оқу көрсеткішін салыстырыңыз.

Қосымша тапсырма:
Кестедегі мәліметтерді пайдалана отырып, жалпы кітап оқу көрсеткішінің пайыздық үлесін есептеңіз.

2. Кесте және диаграмма бойынша салыстыру тапсырмалары:

• Берілген кестені талдай отырып, әр облыс бойынша кітап оқу көрсеткішін салыстырыңыз.

• Диаграммада көрсетілген ақпаратқа сүйене отырып, қай аймақта кітап оқу көрсеткіші жоғары екенін анықтаңыз.

Қосымша тапсырма:

Кестедегі деректер мен диаграммаларды пайдалана отырып, елімізде кітап оқуды арттыру бойынша ұсыныстар жазыңыз.

3. Қорытынды жасау және пікір білдіру тапсырмалары:

• Қазақстанның ең төмен көрсеткіш көрсеткен облысында кітап оқуды арттыру үшін қандай шаралар қабылдануы мүмкін?

• Кітап оқу деңгейі төмен облыстарды қалай қолдауға болады? Өз пікіріңізді дәлелдермен бекітіңіз.

Қосымша тапсырма:

«Кітап оқу деңгейі және экологиялық проблемалар арасындағы байланыс» тақырыбында қысқаша эссе жазыңыз. Қоғамдық мәселелер туралы өз көзқарасыңызды білдіріңіз.

4. Мәліметтерді қорытындылау және талдау тапсырмалары:

• Кестедегі мәліметтерге сүйене отырып, Қазақстандағы кітап оқу деңгейінің өсуі үшін қандай шаралар қабылдануы керек деп ойлайсыз?

• Кітап оқу көрсеткішінің төмен болуына қандай себептер бар деп есептейсіз?

Қосымша тапсырма:

Берілген кестедегі деректерді талдай отырып, Қазақстандағы кітап оқу деңгейі туралы тұжырым жасаңыз. Қай аймақта оқу көрсеткішін арттыру керек екенін анықтаңыз.

Дамытылатын дағдылар:

• Ақпаратты кесте немесе диаграмма арқылы дұрыс түсіну және сараптау;

• Мәліметтерді салыстыру және олардың арасындағы байланыс пен айырмашылықтарды анықтау;

• Нақты деректер мен цифрларды қолдана отырып пікір білдіру;

• Логикалық ойлау, қорытынды жасау және шешім қабылдау дағдылары;

• Жазбаша және ауызша сөйлеу дағдыларын дамыту.

Қолдануға болатын диаграмма және кесте түрлері:

Диаграмма атауы: Оқушылардың бос уақытты өткізу тәсілдері (пайызбен)

Тапсырма үлгілері

1. Ақпаратты түсіну және табу

• Диаграммада ең жоғары көрсеткішке ие бос уақыт түрін көрсетіңіз.

• Кітап оқу мен теледидар қарау арасындағы айырмашылық қанша пайыз?

• Әлеуметтік желіден кейінгі танымал әрекет қайсы?

2. Ақпаратты сипаттау

• Диаграммада көрсетілген мәліметтер бойынша 4–5 сөйлеммен ақпараттық сипаттама жазыңыз.

• Спортпен айналысу үлесі туралы не айтуға болады? Сіздің ойыңызша, бұл жеткілікті ме?

3. Салыстыру және қорытындылау

• Кітап оқу мен әлеуметтік желіде отыру уақытын салыстырып, қорытынды жасаңыз.

• Егер сіз мектепте тәрбие сағатын өткізсеңіз, осы диаграмма нәтижесін қалай пайдаланар едіңіз?

4. Көзқарас білдіру

• Сіз үшін бос уақытты өткізудің ең тиімді жолы қайсы? Неліктен? Диаграмма деректеріне сүйене отырып өз ойыңызды дәлелдеңіз.

• «Кітап оқу – бос уақытты өткізудің ең пайдалы түрі» деген пікірмен келісесіз бе?

5. Шағын жазба жұмысы

• Диаграмма мәліметтерін қолдана отырып, «Бос уақытымды қалай өткіземін?» тақырыбында 80–100 сөзден тұратын қысқа мәтін құрастырыңыз.

Бағалау критерийлеріне мысал:

2.3. Жағдаяттық (ситуациялық) тапсырмалар

Жағдаяттық тапсырмалардың мәні мен маңызы

Жағдаяттық немесе ситуациялық тапсырмалар — оқушылардың алған білімдерін нақты өмірлік жағдайларда қолдану қабілетін қалыптастыруға бағытталған. Бұл тапсырмалар оқушыны ойлануға, мәселеге сыни тұрғыдан қарап, өз көзқарасын дәлелдеуге, шешім қабылдауға итермелейді. PISA форматындағы тапсырмалар негізінен осындай жағдаятқа құрылған — күнделікті өмірде кездесетін жағдаяттарды сипаттап, сол негізде сұрақтар қою арқылы оқушының функционалдық сауаттылығы, танымдық қабілеті, өзіндік көзқарасы бағаланады.

Қазақ тілі сабағында жағдаяттық тапсырмалар оқушының:

• тілдік құралдарды нақты коммуникативтік жағдаятта қолдануына;

• өзінің әлеуметтік ортасында жауапкершілікпен әрекет етуіне;

• сыни және шығармашылық тұрғыда ойлауына;

• ауызша және жазбаша түрде пікір білдіруіне ықпал етеді.

Жағдаяттық тапсырмалардың ерекшеліктері:

• Шынайы өмірмен байланысы бар (мектеп, отбасы, қоғам, қоршаған орта т.б.);

• Оқушыдан тек ақпаратты еске түсіру емес, талдау, бағалау, шешім қабылдау, іс-әрекетті жоспарлау талап етіледі;

• Бір ғана дұрыс жауабы болмайды — оқушының дәлелі, логикасы және түсіндіру сапасы маңызды.

Мысалды жағдаят және тапсырмалар

Жағдаят 1: Сыныптағы шу мәселесі

Сыныптағы бір оқушы жиі қатты сөйлеп, басқа балаларға кедергі келтіреді. Сабақта мұғалім бірнеше рет ескерту жасағанымен, жағдай өзгермейді. Сыныптастары ол оқушыға ашуланып жүр, ал ол өз әрекетін еркіндік деп санайды.

Тапсырмалар:

1. Осы жағдайға байланысты өз көзқарасыңызды жазыңыз.

2. Мұндай жағдайда сіз не істер едіңіз?

3. Бұл мәселені шешудің қандай жолдарын ұсынар едіңіз?

4. Оқушының еркіндігі мен тәртіп сақтау арасындағы шекара қай жерде?

Дамитын дағдылар: этикалық мәселені бағалау, пікір айту, шешім қабылдау, диалогқа түсе білу.

Жағдаят 2: Экологиялық жауапкершілік

Мектеп жанында жаңа тұрғын үй кешені салынып жатыр. Құрылыс жұмыстары кезінде ағаштар кесіліп, аумақтың экожүйесі бұзылған. Бұл жағдай туралы мектеп оқушылары арасында пікірталас туындады.

Тапсырмалар:

1. Ағаштардың кесілуіне қатысты өз көзқарасыңызды білдіріңіз.

2. Сіз мектеп оқушысы ретінде қандай әрекет жасар едіңіз?

3. Жергілікті әкімдікке хат жазу қажет болса, оның мазмұнын құрастырыңыз (60–80 сөз).

4. Құрылыс пен табиғатты сақтау арасында тепе-теңдік қалай сақталуы керек деп ойлайсыз?

Дамитын дағдылар: экологиялық сауаттылық, жазбаша сауатты ой жеткізу, көзқарас білдіру, әлеуметтік жауапкершілік.

Жағдаят 3: Онлайн оқудың тиімділігі

Соңғы жылдары кейбір пәндер онлайн форматта оқытылып жүр. Бір оқушы бұл тәсілді тиімді десе, екіншісі офлайн оқу жақсы деп санайды. Сыныпта екі түрлі пікір бар.

Тапсырмалар:

1. Сіз қай форматты қолдайсыз? Неліктен?

2. Онлайн оқудың артықшылықтары мен кемшіліктерін кесте түрінде жазыңыз.

3. Өз сыныбыңызда сауалнама ұйымдастырғыңыз келсе, қандай сұрақтар қояр едіңіз?

4. «Білімді меңгерудің ең тиімді жолы –...» деген сөйлемді жалғастырып, шағын пікір жазыңыз.

Дамитын дағдылар: пікір айту, салыстыру, аргумент келтіру, қорытынды жасау.

Бағалау критерийлеріне мысал:

Мұғалімге арналған әдістемелік кеңестер:

• Жағдаяттарды таңдау кезінде оқушылардың жас ерекшелігін, қызығушылығын және қоғамдағы өзекті мәселелерді ескеріңіз.

• Оқушылардың әртүрлі көзқарасын тыңдап, пікір алуандығын қолдаңыз.

• Жауапты бағалауда шығармашылық пен дәлелге баса назар аударыңыз – бір ғана «дұрыс» жауапты талап етпеңіз.

• Кей тапсырмаларды топтық талқылау немесе рольдік ойындар түрінде ұйымдастыруға болады.

2.4 Қолданбалы жағдаяттық тапсырмалар

Қолданбалы тапсырмалардың мазмұны мен мәні

Қолданбалы жағдаяттық тапсырмалар – оқушының күнделікті өмірде жиі кездесетін нақты жағдайларға байланысты тілдік әрекет жасауына бағытталған тапсырма түрлері. Мұндай тапсырмаларда оқушы өзі белгілі бір рөлде әрекет етуші тұлға ретінде ұсынылады (мысалы: оқушы, көрші, дос, қала тұрғыны, тұтынушы, ерікті т.б.) және нақты бір әлеуметтік, тұрмыстық немесе қоғамдық жағдаятта жазбаша немесе ауызша түрде әрекет етеді.

Бұл тапсырмалар оқушылардың:

• Қатысымдық (коммуникативтік) құзыреттілігін;

• Тілдік нормаларды нақты жағдаятта қолдану шеберлігін;

• Өз ойын сауатты, логикалық, дәлелді жеткізуін;

• Шынайы жағдаяттарда тілдік бейімделуін дамытады.

Қолданбалы тапсырмалар оқушыны өмірлік жағдайды елестетуге, нақты рөлге енуге және сол рөлде дұрыс, сауатты әрекет етуге үйретеді. Бұл – тілді оқытуда нәтижеге бағытталған маңызды тәсіл.

Қолданбалы тапсырмалардың сипаттамасы:

Мысал жағдаяттар және тапсырмалар

1. Өтініш/Хат жазу

Жағдаят: Сіз мектеп кітапханасынан белгілі бір кітапты таппадыңыз. Ол сізге ғылыми жобаңыз үшін қажет.

Тапсырма:
– Мектеп кітапханашысына немесе директордың оқу ісі жөніндегі орынбасарына өтініш хат жазыңыз (70–90 сөз).
– Хат құрылымын сақтаңыз: сәлемдесу, себеп, сұраныс, қорытынды.
– Ресми стиль талаптарын ескеріңіз.

Дағды: Ресми жазылым, сауатты өтініш білдіру, құрылымды жазу.

2. Хабарландыру/Жарнама дайындау

Жағдаят: Сыныптастар арасында «Кітап алмастыру бұрышы» ашу ұсынылды.
Тапсырма:
– Сынып қабырғасына ілетін хабарландыру мәтінін жазыңыз.
– Кемінде 3 нақты ақпарат (уақыты, орны, ережесі) болсын.
– Қызықты әрі ықшам болуын қадағалаңыз.

Дағды: Ақпаратты құрылымдау, қысқаша мазмұндау, стильдік икемділік.

3. Шағым айту / Мәселе көтеру

Жағдаят: Сыныптағы кей оқушылар үзіліс кезінде сыныпта тамақ ішіп, артынан тазаламай кетеді.

Тапсырма:
– Сынып жетекшісіне бағыттап 5–6 сөйлемнен тұратын қысқа шағым мәтінін жазыңыз.
– Мәселені сипаттап, ұсынысыңызды білдіріңіз.
– Әдепті, нақты әрі бейтарап стиль сақтаңыз.

Дағды: Әлеуметтік-мәдени нормаға сай жазу, мәселе айту, ұсыныс білдіру.

4. Пікір білдіру / Түсіндіру

Жағдаят: Мектепте «Смартфон – дос па, дұшпан ба?» тақырыбында

пікірталас өтіп жатыр.

Тапсырма:
– Осы тақырып бойынша өз пікіріңізді 80–100 сөз көлемінде жазыңыз.
– Кемінде бір нақты мысал келтіріңіз.

– Тақырыпқа сай аргумент ұсыныңыз.

Дағды: Көзқарас білдіру, пікірін дәлелдеу, логикалық байланыс құру.

5. Ескерту/Нұсқаулық жазу

Жағдаят: Мектептегі демалыс аймағына арнап тазалық сақтау ережесін жазу қажет.
Тапсырма:
– «Демалыс бұрышындағы тәртіп» деген атпен 4–5 ереже ұсыныңыз.
– Қысқа әрі түсінікті болсын.

– Императив (бұйрық рай) формасын қолданыңыз.

Дағды: Тілдік регистрді тану, ереже жазу стилін меңгеру, нақты айту.

Бағалау критерийлеріне мысал:

Мұғалімге әдістемелік ұсыныстар:

• Қолданбалы тапсырмаларды өмірмен байланыстырыңыз, оқушылар өз рөлін сезіне алатындай болсын.

• Сабақта топтық/жұптық рөлдік ойындар ұйымдастырыңыз (мысалы: директор – оқушы, ата-ана – мұғалім диалогы).

• Оқушылардың жазба жұмыстарына нақты рефлексия мен кері байланыс беріңіз.

• Уақыт өте келе бір жағдаятты түрлі жазылым формасында орындатуға болады (бір жағдаяттан өтініш, пікір, нұсқаулық шығару).

Сараланған тапсырмалар

Тақырып: «Мектеп өміріндегі өзекті мәселе туралы пікір білдіру»

Жағдаят: Мектеп асханасындағы тамақ сапасына байланысты оқушылар арасында наразылық туындады. Көптеген оқушы мәзірдің бірсарынды екенін, кей тағамдардың дәмсіз екенін айтып жүр. Мектеп әкімшілігі бұл мәселені шешу үшін оқушылардың пікірін білгісі келеді.

1-деңгей (жеңіл)

Мақсаты: Нақты ақпаратты жеткізе білу, қарапайым сөйлеммен ой айту.

Тапсырма:
– Асхана туралы 4–5 сөйлемнен тұратын пікір жазыңыз.
– Қай тағам ұнайтынын және неге ұнамайтынын айтыңыз.
– Бір ұсыныс білдіріңіз.

Бағалау критерийі:

• Тақырыпқа сай сөйлемдер құрауы

• Нақты мысал келтіруі

• Сөйлемдердің мағынасы түсінікті болуы

2-деңгей (орташа)

Мақсаты: Қарапайым аргументтермен өз көзқарасын білдіру, құрылымды мәтін жазу.

Тапсырма:
– «Мектеп асханасының қызметін жақсарту үшін не істеу керек?» деген сұраққа жауап ретінде 60–80 сөздік пікір жазыңыз.

– Кемінде 2 ұсыныс пен 1 дәлел келтіріңіз.

– Стильдік жағынан сыпайы, іскерлік тілде жазуға тырысыңыз.

Бағалау критерийі:

• Пікір мен ұсыныстың қисынды байланысы

• Мәтін құрылымының сақталуы

• Орта деңгейлі тілдік нормалардың қолданылуы

3-деңгей (күрделі)

Мақсаты: Шынайы өмірлік жағдаятта мәселені талдап, сыни тұрғыдан пікір білдіру, шешім ұсыну.

Тапсырма:
– Мектеп директорының атына асхана сапасы туралы өтініш хат жазыңыз (80–100 сөз).

– Хат құрылымын сақтаңыз: кіріспе (мәселе), негізгі бөлім (себептері мен дәлелі), қорытынды (ұсыныс).

– Ресми стиль, құрметті тілдік норма сақталсын.

Бағалау критерийі:

• Өтініш формасына сай ресми стильдің сақталуы

• Дәлел, себеп, ұсыныс арасындағы логикалық байланыс

• Сауатты жазу, сөйлем құрылысының күрделілігі

Қосымша саралау тәсілдері:

3-бөлім. Тапсырмаларды бағалау критерийлері

Бағалау ұғымы және оның маңызы

Қазіргі білім беру жүйесінде бағалау – оқушы жетістігін анықтап қана қоймай, оның оқу үдерісін жетілдіруге, өзін-өзі реттеуіне, оқу мотивациясын арттыруға ықпал ететін маңызды құрал. Бағалау оқушының не үйренгенін, қалай үйренгенін, және қалай жақсарта алатынын көрсетуге бағытталуы керек. Әдістемелік құралда ұсынылған тапсырмалар PISA форматындағы және қолданбалы, жағдаяттық бағыттағы сипатта болғандықтан, оларды бағалау үшін дәстүрлі "дұрыс–бұрыс" бағалаудан бөлек, көпкритерийлі, сапалы, қалыптастырушы бағалау үлгілері қажет.

Бағалау түрлері

1. Қалыптастырушы бағалау – оқушының оқу барысындағы жетістігін бақылап, оған уақытында кері байланыс беру арқылы оқуын жақсартуға бағытталған. Бұл бағалау күнделікті сабақта, тапсырмаларды орындау кезінде қолданылады.

2. Жиынтық бағалау – оқу кезеңінің соңында (тоқсан, бөлім, оқу жылы) оқушы жетістігін жинақтап бағалау. Мұнда бағалау критерийлері мен дескрипторлар нақты болуы шарт.

3. Сапалық (критериалды) бағалау – тапсырма мазмұнын бағалауда сан емес, сапаға, яғни оқушының ойлау, дәлелдеу, талдау, сөйлеу, жазу дағдыларына назар аударады.

Бағалау критерийі дегеніміз не?

Бағалау критерийлері – оқушы жұмысына баға беру үшін негіз болатын нақты талаптар жиынтығы. Олар оқушыға не күтілетінін түсіндіреді, ал мұғалімге оқушы жұмысын объективті, әділ бағалауға мүмкіндік береді. Дескриптор – осы критерий бойынша оқушы орындауы тиіс нақты әрекет (қадам). Дескрипторлар оқушыға қадам бойынша жетістікке жетуге көмектеседі.

PISA форматындағы тапсырмаларды бағалау ерекшелігі

PISA тапсырмалары нақты жауапты емес, оқушының логикалық ойлауы, дәлелі, мәліметті өңдеуі сияқты құзыреттілікке негізделген дағдыларын бағалайды. Сондықтан төмендегідей дағдылар бағаланады:

Бағалау критерийлеріне мысал

Тапсырма түрі: Жағдаятқа байланысты пікір білдіру

Тапсырма түрі: Кесте немесе диаграмма бойынша сипаттама жазу

Бағалауда саралау принципі

Барлық оқушыға бір критериймен емес, деңгейіне сай тапсырмаға лайықты дескрипторлармен баға беру – әділетті бағалаудың негізі. Мысалы:

Қалыптастырушы бағалауға арналған мұғалімнің кері байланыс үлгілері:

• «Пікірің орынды, енді оны мысалмен нақтыласаң, сенің ойың тіпті сенімді болар еді.»

• «Керемет тұжырым! Енді осы ойыңды қорытынды сөйлеммен аяқтап көрші.»

• «Жақсы жазғансың, бірақ кестеден алынған мәліметтерді нақтырақ түсіндірсең дұрыс болады.»

Мұғалімге әдістемелік ұсыныстар:

1. Бағалау критерийлері тапсырмамен бірге ұсынылса, оқушы не күтетінін түсінеді.

2. Қалыптастырушы бағалауда жазбаша және ауызша кері байланыс маңызды.

3. Дескрипторларды оқушы тілімен түсінікті етіп құрастыру керек.

4. Тапсырма түріне қарай балл қою емес, сапалық сипаттама беру тиімді (мысалы: толық, жеткілікті, толық емес).

5. Бағалау білім емес, дағдыны тексеруге бағытталуы қажет.

4-бөлім. Мұғалімге арналған ұсыныстар

Кіріспе

Қазақ тілі сабағында PISA форматындағы тапсырмаларды қолдану – оқушының тек білімін емес, функционалдық сауаттылығын, өмірмен байланысты ойлау қабілетін, тілдік қатысым дағдыларын дамытудың тиімді құралы. Алайда мұндай тапсырмаларды тиімді ұйымдастыру және бағалау үшін мұғалімге әдістемелік, ұйымдастырушылық және психологиялық тұрғыда нақты бағыттар қажет.

Бұл бөлімде ұсынылып отырған кеңестер сабақ құрылымы, тапсырма түрлері, оқушы белсенділігін арттыру, саралау мен бағалау, кері байланыс секілді бірнеше маңызды аспектілерді қамтиды.

1. Сабақты жоспарлау кезіндегі ұсыныстар

• Мақсат пен нәтиже нақты болсын. Сабақ мақсаттары Блум таксономиясы негізінде құрылып, тапсырма түрлерімен тікелей байланысты болуы қажет (мысалы: «талдай алады», «пікір білдіреді», «негіздейді»).

• PISA форматындағы тапсырма мазмұнына сай мәтіндерді таңдаңыз. Олар өмірмен байланысты, шынайы, ақпараттық, диалогтық немесе дерекке негізделген болсын.

• Уақыт пен тапсырма көлемінің тепе-теңдігін сақтаңыз. Бір тапсырма тым күрделі болса, оған уақыт көбірек берілуі керек немесе оны топтық жұмысқа айналдырыңыз.

2. Тапсырмаларды қолдану жөніндегі ұсыныстар

• Әртүрлі тапсырма түрлерін біріктіріңіз: мәтінмен жұмыс, кесте/диаграмма талдау, жағдаяттық тапсырма, эссе, пікір білдіру, өтініш жазу сияқты формаларды кезектестіре қолданыңыз.

• Жағдаяттар оқушы өміріне жақын болсын. Мектеп, отбасылық жағдай, достық, қоршаған орта, медиа, цифрлық қауіпсіздік секілді таныс тақырыптар алынғаны жөн.

• Шынайы әрекетке жетелейтін тапсырма жасаңыз. Мысалы, тек "пікір жаз" емес, "директорға өтініш жаз", "досыңа хат жолда" сияқты нақты өнімге бағытталған әрекеттер ұсынылсын.

• Топтық және жұптық жұмысты қолданыңыз. Оқушылар бір-бірімен пікір алмасып, бір жағдаятты бірнеше көзқарас тұрғысынан бағалауды үйренеді.

3. Оқушылармен жұмыс жүргізу тәсілдері

• Оқушының белсенділігін арттыру үшін сұрақты дұрыс қойыңыз. Ашық сұрақтар қойыңыз: "Неліктен деп ойлайсың?", "Қандай шешім ұсынар едің?", "Егер сен оның орнында болсаң не істер едің?".

• Сыни және шығармашылық ойлауға ынталандырыңыз. Әртүрлі шешім жолдарын салыстырып, өзіндік пікір айтуға мүмкіндік беріңіз.

• Қорғау немесе пікір айту мүмкіндігін беріңіз. Әсіресе топтық жұмыс кезінде әр оқушы пікірін ауызша білдіріп үйренсін.

• Оқушы қателігін жазғырмаңыз, керісінше қателіктен үйренуге жағдай жасаңыз. Бұл сенімділік пен еркін ой айтуға жол ашады.

4. Саралау және жеке қолдау

• Сыныптағы оқушылардың деңгейіне қарай тапсырмаларды саралаңыз. Мысалы:
  – төмен деңгейлі оқушыға үлгі тіркестер ұсыныңыз;
  – орта деңгейліге бағыттаушы сұрақтар қойыңыз;
  – жоғары деңгейлі оқушыға күрделірек, кеңейтілген тапсырма беріңіз.

• Тілдік дағдысы төмен оқушылар үшін тірек сөздер мен үлгі мәтін ұсыныңыз.

• Тапсырма нәтижесін емес, оқушының даму динамикасын бағалаңыз. Қай оқушы қай дағдыда ілгеріледі – соны бақылаңыз.

5. Бағалау мен кері байланыс

• Бағалау критерийлерін алдын ала оқушыға таныстырыңыз. Бұл олардың жауапты саналы түрде орындауына көмектеседі.

• Қалыптастырушы бағалауды жиі қолданыңыз. Ол үшін ауызша мадақтау, нақты ұсыныс айту, екі жұлдыз – бір тілек әдістері тиімді.

• Жазбаша кері байланыс беріңіз:
  – «Сенің мысал келтіруің өте орынды болды, енді қорытындыға бір сөйлем қоссаң, мәтінің толық болар еді.»
  – «Идеяң жақсы, енді оны нақтырақ дәлелдеуге тырыс.»

• Өзін-өзі және өзара бағалау элементтерін енгізіңіз. Бұл оқушының оқу процесіне жауапкершілікпен қарауына ықпал етеді.

6. Мұғалімге арналған шығармашылық идеялар

• «PISA бұрышы» немесе «Өмірмен байланыс» тақтасын сыныпта ұйымдастырып, қызықты жағдаяттарды іліп отырыңыз.

• «Оқушы хаты» немесе «Оқушы үнқатысы» айдарын жүргізіп, оларды мектептің түрлі мәселелеріне пікір білдіруге жұмылдырыңыз.

• Тақырып соңында «Өзгеріс не болды?» деген рефлексиялық сұрақпен сабақты аяқтап отырыңыз.

7. Мұғалімнің кәсіби дамуына арналған ұсыныстар

• PISA форматындағы тапсырмалар мен бағалау тәсілдері туралы ұжымдық тәжірибе алмасу отырыстарын ұйымдастырыңыз.

• Әдістемелік бірлестік аясында ашық сабақтар, шеберлік сағаттарын өткізіңіз.

• Цифрлық ресурстарды (мысалы: PISA тапсырмаларының ұлттық үлгілері, БЖБ/ТЖБ базасы, bilimland.kz, uchi.kz платформасы) пайдаланыңыз.

• Оқушылармен жұмыс барысында үздік тапсырмалар жинағын жасақтап, портфолио ретінде қолданыңыз.

Қорытынды

Қазақ тілі сабағында PISA форматындағы тапсырмаларды қолдану – мұғалімнің кәсіби шеберлігін, тапсырма құрастыру және бағалау дағдысын жаңаша көзқараспен жетілдіруді қажет ететін шығармашылық процесс. Бұл бағыттағы жұмыс – білімнің формалды емес, қолданбалы құндылығын арттырады. Сондықтан мұғалім әр оқушының әлеуетін ашуға жағдай жасауы, ал тапсырмалар өмірмен байланысты, мағыналы, қызықты болуы тиіс.

Төменде қазақ тілі сабағында PISA форматындағы тапсырмаларды тиімді қолдану үшін мұғалімге арналған тексеру парағы (чек-лист) үлгісін ұсынып отырмын. Бұл чек-лист сабақ жоспарын құру, өткізу және бағалау кезінде мұғалімнің жұмысын жүйелеуге көмектеседі.

Мұғалімге арналған тексеру парағы (чек-лист)

Сабақ тақырыбы: _____________________________________

Сынып: ____________
Сабақ күні: __________

Пайдалану тәртібі:

• Әр сабақтан кейін осы чек-листі толтырып отыру – сабақ сапасын арттыруға, өз тәжірибеңізге талдау жасауға көмектеседі.

• «Жоқ» деген белгілерге назар аударып, келесі сабақта оларды жақсартуға мүмкіндік аласыз.

• Бұл парақты әдістемелік бірлестік жұмысында тәжірибе алмасу құралы ретінде де қолдануға болады.

Оқушыға арналған өзіндік бағалау парағы

Аты-жөні: __________________________

Сыныбы: __________

Сабақ тақырыбы: __________________________

Күні: _______________

? Менің пікірім:

1. Мен өз жұмысымда

____________________________________________________________ жақсы орындадым.

2. Келесі жолы мынаған көңіл бөлуім керек:

_____________________________________________

3. Бұл тапсырма мен үшін:

⬜ Қиын болды

⬜ Орташа
⬜ Оңай болды

?Мұғалімнің кері байланысы (қаласаңыз толтырасыз):

Ескерту: Бұл парақты оқушылар жазбаша тапсырмадан кейін немесе сабақ соңында рефлексия ретінде толтырады. Мұғалім оны портфолиоға тіркеуге немесе оқу жетістігін бақылауға пайдалана алады.

Сараланған тапсырмалар

1-тапсырма. Сабақ тақырыбы: «Қоғамдық орындардағы мәдениет»

Оқу мақсаты: Мәтін мазмұнын түсініп, өз көзқарасын білдіру

2-тапсырма. Тақырып: «Мектеп асханасы» (жағдаяттық тапсырма негізінде)

3-тапсырма. Диаграмма, кестемен жұмыс (мәтіндік тапсырма үлгісі)

Тақырып: «Мектеп оқушыларының сүйікті пәндері» диаграммасы

Диаграмма деректері:

Мектептің 8-сыныбының оқушылары арасында жүргізілген сауалнама нәтижелері бойынша, олардың сүйікті пәндері келесідей таралған:

Тапсырма:

Төмен деңгей:

• Диаграмма бойынша сүйікті пәндер туралы 2 сөйлем құрыңыз.

• Математика және Әдебиет пәндері арасындағы айырмашылықты сипаттаңыз.

Орта деңгей:

• Диаграмманы қарап, сүйікті пәндердің тізімін жазып, олардың әрқайсысы бойынша неге ең көп таңдалғанын қысқаша түсіндіріңіз.

• Қандай пәндер көп таңдалғанын және қандай пәндер аз таңдалғанын анықтаңыз.

Жоғары деңгей:

• Диаграмма бойынша барлық пәндерге қатысты талдау жасаңыз. Сіз бұл пәндерді неге көп таңдайды деп ойлайсыз?

• Диаграмманы негізге ала отырып, оқушылардың оқуға деген қызығушылығын арттыру үшін қандай шаралар қабылдауға болады деп ойлайсыз?

Диаграмма түрі:

Диаграмманың түрін мұғалім әртүрлі етіп көрсетуі мүмкін, мысалы, бағаналық диаграмма немесе шеңбер диаграммасы. Бұл диаграмманың визуалды түрі тапсырманың дұрыс орындалуына көмектеседі.

Қосымша тапсырмалар:

• Оқушыларға диаграмманың басқа бір нұсқасын жасауды немесе оны интерпретациялау үшін қосымша мәліметтер (мысалы, «ең танымал пәндер арасында 1-орында қай пән тұр?») енгізуді ұсынуға болады.

Қорытынды

Қазіргі білім беру жүйесі оқушыны тек біліммен қаруландырып қана қоймай, оны өмірде еркін қолдануға, мәселелерді шешуге, өз ойын ашық жеткізе алатын тұлға ретінде қалыптастыруды көздейді. Осы бағытта PISA форматындағы тапсырмаларды қазақ тілі пәнінде қолдану – оқушының функционалдық сауаттылығын арттырудағы басты құралдардың бірі болып отыр.

Бүгінгі таңда білім беру жүйесіндегі басты басымдық – оқушыларды өмірлік жағдаяттарда өз білімін қолдана алатын, дербес шешім қабылдайтын, жаһандық бәсекеге қабілетті тұлға ретінде тәрбиелеу. Осы мақсатта әлем елдерінің білім сапасын салыстырмалы түрде бағалайтын PISA халықаралық зерттеуі білім беру мазмұнына жаңа талаптар қойып отыр. Бұл талаптарға сай болу үшін мектептегі оқу-тәрбие үдерісінде оқушының функционалдық сауаттылығын дамытуға бағытталған тапсырмалар мен оқыту әдістерін жүйелі түрде енгізу қажет.

Ұсынылып отырған әдістемелік құрал – қазақ тілі сабағында PISA форматындағы тапсырмаларды қолданудың ғылыми-әдістемелік негіздері мен тәжірибелік жолдарын ұсынатын кешенді материал. Бұл құралда оқушының білімін өмірмен ұштастыруына, алған ақпаратты талдап, ой қорытуына, өз көзқарасын білдіруіне және коммуникативтік құзыреттілігін дамытуға басымдық берілді.

Құрал құрылымы мұғалімнің күнделікті сабағына қолайлы болатындай жүйеленіп, бірнеше бағытты қамтиды:

– PISA тапсырмаларының мәні мен құрылымдық ерекшеліктері;

– қазақ тілі сабағына бейімделген тапсырма үлгілері;

– саралау, бағалау және кері байланыс механизмдері;

– мұғалімдерге арналған практикалық кеңестер мен рефлексия элементтері.

Сондай-ақ бұл құралда тапсырмаларды оқушылардың білім деңгейіне қарай саралап беру, шынайы өмірмен байланыстыру, нәтижені бағалау мен талдау, кері байланыс беру, өзіндік бағалау және оқушы жетістігін бақылау сынды маңызды әдістемелік ұстанымдар ұсынылды. Мұндай тәсілдер оқушының оқу үдерісіне деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, оны белсенді әрі жауапкершілікті тұлға ретінде қалыптастыруға ықпал етеді.

PISA-ға бағытталған оқыту – оқушыны өмірлік жағдаяттарда дербес шешім қабылдай алатын, деректерді талдайтын, өзіндік пікірін білдіріп, негіздей алатын тұлға ретінде қалыптастырудың негізі. Мұндай тапсырмаларды қолдану мұғалім үшін де шығармашылықпен жұмыс істеуге, оқытудың сапасын арттыруға мүмкіндік береді.

Алдағы уақытта бұл құралды жетілдіре отырып:

• Әр сынып деңгейіне бейімделген тапсырмалар банкін құруға;

• Цифрлық платформада қолдануға болатын нұсқаларын жасауға;

• Мұғалімдерге арналған шеберлік сағаттары мен тренингтер өткізуге;

• Оқушы портфолиосын қалыптастыру жүйесіне енгізуге толық мүмкіндік бар.

Болашақта аталған әдістемелік құрал:

• PISA үлгісіндегі тапсырмаларды тереңірек меңгеру үшін пәндік-әдістемелік семинарларға;

• Мұғалімдер тәжірибесін жинақтауға, шығармашылық зертханалар ұйымдастыруға;

• Әртүрлі сынып деңгейлеріне арналған тапсырма банкін жүйелеуге;

• Цифрлық білім беру платформаларында қолдануға болатын мазмұн жасауға негіз бола алады.

Сонымен қатар, бұл құрал тек білім беру мазмұнын жаңғыртудың ғана емес, оқыту әдістерін жаңғыртудың да бір жолы. Себебі, оқушыға дайын білімді беруден гөрі, оны ізденуге, ойлануға, пайымдауға және нақты дәлелмен сөйлеуге үйрету – бүгінгі педагогтің басты мақсатына айналуы тиіс. Ал мұндай мақсатқа жету үшін мұғалім өзі де үнемі ізденісте болып, сабағын жаңаша ұйымдастырып, оқушының тұлғалық өсуіне бағытталған білім беру моделіне көшуі керек.

Қорыта келгенде, бұл әдістемелік құрал – пән мұғалімінің кәсіби құзыретін кеңейтуге, білім беру мазмұнын заманауи форматпен байытуға, оқушыны өмірлік дағдылармен қаруландыруға бағытталған тиімді дидактикалық құрал. Мұны жүйелі қолдану арқылы мұғалім де, оқушы да білім берудегі нәтижеге жетіп қана қоймай, білімді өмірде қолдана алатын деңгейге көтеріледі.

Глоссарий (Терминдер мен ұғымдар түсіндірмесі)

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі. Орта білім мазмұнын жаңарту аясындағы оқу бағдарламалары. – Астана, 2019.

2. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы: Болашаққа бағдар – рухани жаңғыру. – Астана, 2017.

3. OECD. PISA 2018 Results. Volume I, II, III: What Students Know and Can Do. – Paris: OECD Publishing, 2019.

4. Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы. Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру бойынша әдістемелік ұсыныстар. – Нұр-Сұлтан, 2020.

5. Әлімжанова Ә.Ж., Әбілмәжінова Ш.М. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2021.

6. Құдайбергенова К.Ш. Жаңа формация мұғалімі: кәсіби даму мен құзыреттілік. – Алматы: 2020.

7. Назарбаев Зияткерлік мектептері ДББҰ. Оқу сауаттылығын дамытуға арналған тапсырмалар жинағы. – Нұр-Сұлтан: 2021.

8. Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқытудың тиімді құралы ретінде. – Алматы: 2002.

9. Ермекбаева Б.Ж. Қазақ тілін оқытудағы сараланған тапсырмалар жүйесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2020.

10. ҚР БҒМ Ұлттық тестілеу орталығы. PISA зерттеуіне дайындық материалдары. – Нұр-Сұлтан, 2021.

11. OECD. Framework for 21st Century Learning: Global Competence and Literacy Skills. – Paris, 2018.

12. ҚР Үкіметі. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2020–2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. – Астана, 2019.

13. Әбдікәрімова Т., Өміртаева К., Сейілова Ж. Қазақ тілін оқытудың заманауи әдістері. – Алматы: Рауан, 2020.

14. Internet-ресурстар:
    – https://pisacentralasia.org/
    – https://www.oecd.org/pisa/
    – https://testcenter.kz/
    – https://nao.kz

15. «Мектептегі қазақ тілі мен әдебиеті» журналы, 2020–2024 жж.

16. «Педагогика және психология» журналы, 2021–2024 жж.

17. «Білім беру саясаты және басқару» журналы, 2022 ж.