Түркістан қаласының білім бөлімі

«Ж.Ташенов атындағы №23 ІТ-мектеп-лицейі»

«Қазіргі кездегі хабарландыру мен жарнама жазған кездегі адамдардың ең көп жіберетін қателіктері»

Автор: Анарбай Кәусар

Сыныбы: 8

Бағыты: ІҮ

Секция: Тіл білімі (Қазақ тілі)

Жоба жетекшісі: Қалмұратова Ақбота. Қазақ тілі мен әдебиеті пән мұғалімі

Ғылыми жетекші: Жамбыл облысы бойынша Иновациялық Технологиялар және Гуманитарлық пәндерді оқыту кафедрасының меңгерушісі п.ғ.к.қ профессоры Ш.М. Тойғанбекова

Түркістан 2024 жыл

МАЗМҰНЫ

Кіріспе....................................................................................................... 8-9

Негізгі бөлім

І ТАРАУ. Жарнама анықтамасы ...........................................................10-12

ІІ ТАРАУ. Жарнама мәтіндеріндегі жіберілген қателерді анықтау, хабарландыру жазудағы жіберілетін қателіктердің адам санасына әсер етуі...............................................................................13-17

ІІІ Практикалық тапсырма.........................................................................18

ҚОРЫТЫНДЫ...............................................................................................19

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............................................20

ҚОСЫМША ...............................................................................................21-23

Эссе

          Жалпы  адам өзін саналы ретінде сезіне бастағаннан бері өздерінің жеке қасиеттері мен керемет жақтарын көрсету тәсілдерін меңгере бастады. Мұны барлығы бұрын, киініп, денелерін бояп, сурет салу арқылы жасады. Осы кезде суреттік жарнама пайда болды. Адамдар суреттер мен мүсіндерді тек қана үңгір қабырғаларын бояу арқылы ғана емес, сонымен қатар өздерінің маңдайларына, мұрындарына, қолдары мен аяқтарына салу арқылы да меңгерді. Өз жобамда мен жарнамалардағы орфографиялық, грамматикалық, пунктуациялық және сөйлеу қателерін зерттеу болды және заманауи жарнама мәтіндеріндегі қателікті анықтауым болды

Осы орайда мен жарнаманың түрлері, жазу жолдары мен адам өміріндегі пайдасы мен маңыздылығына, қатты көзге түрпідей тиетін қателіктеріне бей –жай қара алмай анықтай бастадым. Келешек ұрпаққа қатесіз жарнамалды мен хабарландыруды насихаттағым келді. Қай қаланы алсақта,оның кез-келген көшесіндегі атаулардағы қателікті көргенде іштен тынасың. Хабарландыру мен жарнама жазған кезде қазақша жазатын адамдар сөзге тікелей балама жасайды. Бұл-үлкен қателік Әр түрлі мемлекеттегі жарнаманың тарихи дамуы әлемдік эволюцияға тән белгілі бір даму сатыларынан өтеді. Қазақстанда жарнама қайта қалыптасты және қысқа уақыт аралығында дамыды. Жарнама қашан да қажеттілікке ие. Тұтынушыға қажетті тауарды табуға, ал өндіруші мен сатушыға оны өткізуге көмектесе отырып, жарнама айналымды жеделдетеді. Неғұрлым жарнама сәтті болса, соғұрлым сауданың жүруі кеңейеді.  Жарнама жаңа сұранысты тудырады. Ақырында, осы жарнама өмірге жаңа мамандықты, кәсіпшілікті, армандар мен идеядарды әкелді.

Қорытындылай келе, Қазіргі жарнама «әкесі» аталған Альберт Ласкер оған мынандай түсініктеме береді. «Жарнама – бұл баспа түріндегі сауда» деген екен. Жарнаманың әсері тек тұтыну нарығына ғана емес, қоғамның мәдени өміріне де, ең алдымен қазақ тілінің қолданылуына да әсер етеді.

Мен жарнамалар мен жарнамалардағы қатенің қаншалықты жиі кететінін білдім.

Бұл мәселені таңдаудағы идея, мен тапқан көптеген қателерге байланысты туындады: емле, пунктуация, грамматика, сөйлеу – өңірімізде таратылатын жарнамалар. Тыңдау және көру жарнамаларының көптігі балалар мен жасөспірімдердің тіліне кері әсер етпей қоймайды деп ойлаймын.

Аннотация

Өзектілігі: заманауи жарнамадағы пунктуациялық, орфографиялық және грамматикалық қателердің таралуы.

Мәселенің өзектілігінің дәлелі: зерттеу материалдарын қолдану оқушылардың да, жарнама жасаушылардың да өзін-өзі тәрбиелеуі үшін пайдалы.

Зерттеудің мақсаттары:

- жарнама өнімдерінің мәтіндеріндегі орфографиялық, грамматикалық, пунктуациялық қателерді анықтау, оларды жою жолдарын көрсету.

Зерттеудің болжамы : егер мен жарнама мәтіндерін талдасам, мәтіндердегі жіберілген қателерді жою бойынша ұсыныстар бере аламын, билбордтар мен жарнамалардағы қателерді қабылдауға болмайтынын айта аламын

Зерттеудің міндеті: Ғылыми зерттеу жұмысында қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер қойдық:

- жарнаманың не екенін білу;

- Оқушылар мен мұғалімдердің жарнамаға деген көзқарасын білу үшін сауалнама жүргізу;

- жарнамаларды талдау және қателердің түрлерін анықтау;

- сонша қателіктен қалай құтылуға болатынын табу;

Аnnotation

Relevance: prevalence of punctuation, spelling and grammar errors in modern advertising.

Evidence of the relevance of the problem: the use of research materials is useful for self-education of both students and advertisers. 

Objectives of the study:

- to identify spelling, grammatical, and punctuation errors in the texts of advertising products, and show ways to eliminate them.

Research hypothesis: if I analyze advertising texts, I can make recommendations to eliminate mistakes made in texts, I can say that mistakes in billboards and advertisements are unacceptable. Task of the research: In order to achieve the goal set in the scientific research work, we have set the following tasks:

- what is advertising.

Task of the research: In order to achieve the goal set in the scientific research work, we have set the following tasks:

- to know what advertising is;

- Conducting a survey to find out the attitude of students and teachers to advertising;

- analysis of advertisements and identification of types of errors;

- find out how to get rid of so many mistakes;

Түркістан қаласы «Ж.Ташенов атындағы №23 ІТ-мектеп-лицейі» КММ-нің қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі А.Қалмұратованың жетекшілігіндегі «Қазіргі уақыттағы хабарландыру мен жарнама жазған кездегі адамдардың ең көп жіберетін қателіктері» тақырыбындағы ғылыми жұмыстың авторы 8-сынып оқушысы Анарбай Кәусардың атқарған жұмысына

ПІКІР

Оқушым Анарбай Кәусар істеген ғылыми жобамызды толық аяқтап бітірдік. Жұмысты жүйелі және жоспарлы түрде, ұқыпты және тиянақты түрде жүзеге асырылды. Дәлел ретінде жұмыста жазылған мәліметтерді келтіруге болады.

Оқушыма жүйелі түрде тапсырмалар беріп отырдым. Ол сабақта өте зерек, алғыр, ойын толық жеткізе алатын оқушылар. Оның қабілетін байқап, ғылыми жоба жазуға қызығушылығын тудырдым. Тақырыпты айтқанда бірден осы жұмысты бастайтынын білдірді. Бірнеше тақырыптарды ұсындым. Солардың ішінде қазіргі кезедгі ауқымды, негізгі проблемалардың бірі деп осы тақырыпты таңдады.

Жұмысты бір жүйеге келтіріп алып, ары қарай жоспар бойынша жаза бастады. Ғылыми жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымша тізімнен тұрады. Ғылыми жоба бойынша өз пікірім айтатын болсам, бұл жұмысты жазу үшін Кәусар көп еңбектенді, көптеген мәліметтермен танысты, ізденістің не екенін түсінді. Жетекші ретінде жоғары баға беремін

Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі: А.Қалмұратова

КІРІСПЕ

Тіл – тірі және өте күрделі жүйе. Ол үздіксіз және жүйелі қозғалыста болады және қоғамдағы барлық өзгерістер сол немесе басқа түрде тілге әсер етеді. Біздің қазіргі қоғам рухани саладан гөрі материалдық саланы дамытуға бағытталған. Сондықтан соңғы онжылдықтарда тілдің ауызекі сөйлеу элементтері әдеби сөйлеуге белсенді түрде енуде. Ал бұқаралық ақпарат құралдарында әдеби нормадан ауытқуларды байқауға болады, бірақ жарнама мен хабарландырулар басымдыққа ие. Жарнаманың әсері тек тұтыну нарығына ғана емес, қоғамның мәдени өміріне де, ең алдымен қазақ тілінің қолданылуына да әсер етеді.

Бұл мәселені таңдаудағы идея, мен тапқан көптеген қателерге байланысты туындады: емле, пунктуация, грамматика, сөйлеу – өңірімізде таратылатын жарнамалар. Тыңдау және көру жарнамаларының көптігі балалар мен жасөспірімдердің тіліне кері әсер етпей қоймайды деп ойлаймын.

Егер жарнамада қателер болса, бұл мұндай жарнаманы жасаушының өзін де, адамдарды да құрметтемейтінін білдіреді. Ол тек өз өнімін жарнамалау ғана. Ал мәтінді грамматикалық тұрғыдан дұрыс құрастыру бірінші орында тұрмайды.

Сонымен, жобаның тақырыбы: жарнамалардағы орфографиялық, грамматикалық, пунктуациялық және сөйлеу қателерін зерттеу.

Мәселе: заманауи жарнама мәтіндерінде біз жиі қателердің көп мөлшерін кездестіреміз.

Өзектілігі: заманауи жарнамадағы пунктуациялық, орфографиялық және грамматикалық қателердің таралуы.

Мәселенің өзектілігінің дәлелі: зерттеу материалдарын қолдану оқушылардың да, жарнама жасаушылардың да өзін-өзі тәрбиелеуі үшін пайдалы екеніне дәлел келтірдім.

Зерттеу нысаны: сыртқы жарнама, әлеуметтік желідегі жарнама, жалпы жарнамалар.

Зерттеу мақсаттары:

- жарнама өнімдерінің мәтіндеріндегі орфографиялық, грамматикалық, пунктуациялық қателерді анықтау, оларды жою жолдарын көрсету.

Зерттеу міндеттері: Ғылыми зерттеу жұмысында қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер қойдық:

- жарнаманың не екенін білу;

- Оқушылар мен мұғалімдердің жарнамаға деген көзқарасын білу үшін сауалнама жүргізу;

- жарнамаларды талдау және қателердің түрлерін анықтау;

- сонша қателіктен қалай құтылуға болатынын табу;

Зерттеу болжамы : егер мен жарнама мәтіндерін талдасам, мәтіндердегі жіберілген қателерді жою бойынша ұсыныстар бере аламын, билбордтар мен жарнамалардағы қателерді қабылдауға болмайтынын айта аламын.

Практикалық маңызы зерттеу :

жазуда емле мен тыныс белгілерінің ережелерін үнемі сақтау керектігіне көз жеткізуге көмектеседі .

Зерттеу әдістемесі :

-ғылыми-анықтамалық әдебиеттерді оқу ;

-интернет сайттарын оқу;

- мектеп оқушылары арасында социологиялық сауалнама;

- алынған ақпаратты жалпылау және жүйелеу

Мен өз жұмысымда келесі зерттеу жоспарын құрдым:

1. Ақпаратты жинау және өңдеу.

2. Нәтижелерді талдап, қорытынды жасау.

3. Презентация жасау.

4. Жұмысты қорғау.

І тарау Жарнама тұжырымдамасы

Жарнама дегеніміз не?

Жарнаманың не екенін сөздіктерге назар аудара отырып білдік. Жарнама дегеніміз ол - әртүрлі тәсілдермен тұтынушылар мен көрермендерді тарту мақсатында біреуге кең тараған атақ-даңқ туғызу үшін хабарландыру болып табылады.

2. Мұндай хабарлама бар жарнама . [1]

Википедиядағы бұл сөздің анықтамасы. Жарнама ( лат. reclamare - «бекіту, айғайлау, наразылық білдіру») - адамдардың белгісіз шеңберіне бағытталған және жарнама объектісіне назар аударуға, оған қызығушылық тудыруға немесе қолдауға бағытталған кез келген тәсілмен, кез келген нысанда және кез келген құралдарды пайдалана отырып таратылатын ақпарат және оны нарықта жылжыт, дамытуу. Дамыған нарықта бәсекелестік жоғары болған кезде және әрбір сатушы сатып алушының қажеттіліктерін барынша қанағаттандыруға тырысқанда, жарнама бәсекелестіктің маңызды факторы қызметін атқарады.

Жарнама – жартылай шындықты тұтас өтірікке айналдыру өнері (Эдгар Шоафф, АҚШ-тың жарнама бизнесінің жетекшісі). Жарнама дегеніміз – жарнама берушіден мақсатты аудиторияға ақпаратты медиа арналар немесе басқа құралдар арқылы жеткізу процесі. Жарнама (коммерциялық) – сұранысты тудыру және сатуды жүзеге асыру мақсатында көркемдік, техникалық және психологиялық әдістерді пайдалана отырып, тауарлар мен қызметтер туралы ақпаратты көпшілікке ұсыну.

  Өркениетті қоғам дамуының алғашқы белгілерінің бірі сауданың пайда болуы болды. Сонымен бірге «прогрестің қозғалтқышы» деп аталатын заманауи жарнаманың прототиптері пайда болды. Бүгінгі сияқты , бастапқы мақсаттар қарапайым болды - сатып алуды ынталандыру.

 Оның ең қарабайыр түрлері «б.э.д.» дәуірінде қолданылған. Осылайша, бүгінгі күнге дейін сақталған жарнамалық хабарламаның ең көне үлгісі Египет папирусы болып саналады. Перғауындар дәуірінде бұл құрал халықты құлдарды сату туралы хабардар ету үшін пайдаланылды. Ежелгі дәуірде өзінің шарықтау шегіне жеткен Ежелгі Греция мен Римде де ағаш тақтайшаларға жазылған, мыс немесе сүйекке қашалған, алаңдарда және басқа да адамдар жаппай баратын орындарда жарияланған жарнамаларды пайдаланды. [3] Көріп отырғанымыздай, ерте мәдениеттер пайда болған кезде де жарнама жазба мәтіндер түрінде болған.Ежелгі мәдениеттің гүлденуімен жарнама қызметі де «ыстық» ақпаратқа негізделген барған сайын күрделі формаларға ие болады. Енді жарнама - бұл жарнамаланатын объектінің белгілі бір бейнесін (бейнесін) жасауға бағытталған ауызша, дыбыстық, жазбаша және көрнекі әдістердің тұтас кешені. Әрине, жарнаманың бұл түрі әлеуетті тұтынушыларға әсер ету қабілеті жоғарырақ: олардың назарын аударып, қызығушылығын оята отырып, ол жарнама берушіні жарнама беруші күткен әрекетке – сатып алуға ынталандырады. [3] Жалпы жарнаманың келесідей түрлері бар

Теледидарлық жарнама – қозғалыстағы бейнелер мен дыбыстарды қабылдауға және таратуға арналған байланыс жүйесі. Телевизиялық жарнаманың басты артықшылығы оның жоғары эмоционалды нанымдылығы болып табылады. Бірнеше секундтан кейін ол тұтынушыда ұзақ уақытқа созылатын эмоционалды реакция тудыруы мүмкін.

Баспадағы жарнама жарнама берушілер арасында танымалдылыққа ие болды. Артықшылығы - ол тәуліктің кез келген уақытында қолжетімді, егер қаласаңыз, онымен қайта хабарласуға болады.
Бұл арнайы баспа материалдарында жасалатын және ең алдымен көрнекі қабылдауға бағытталған жарнама түрі. [5]

Сыртқы жарнама – ашық алаңда орналасқан арнайы құрылыстарда, сондай-ақ ғимараттардың , құрылыстардың сыртқы беттерінде, көшелер мен жолдардың жол жиектерінің үстінде немесе олардың өзінде, сондай-ақ жанар-жағармай құю станцияларында орналастырылатын графикалық, мәтіндік немесе басқа да жарнамалық ақпарат. Сыртқы жарнама құралдары әртүрлі. Бұл панельдер, электронды дисплейлер, мультивизиялық қондырғылар, билбордтар болуы мүмкін. [5] Жарнаманың бізге берер пайдасы- жарнама өтініштерді бірнеше рет қайталауға мүмкіндік береді. Бұл жалпыға ортақ, бұл тауардың тексерілгенін білдіреді және оны сатып алу жұртшылықтың сынына ұшырамайды, ол мәнерлі, сондықтан адамның сезіміне әсер етеді.Ал енді, жарнаманың кемшіліктері-жарнама адамның санасына және бейсанасына кері әсер етеді, өйткені ол тұлғалық емес және жауап беруді қажет етпейді. Кейбір психологтар жарнаманың әсерінен адам мінез-құлқының жаһандық өзгеруін алға тартады. Жарнаманың адам өміріне әсері орасан зор деп айтуға болады. Жарнама мәтінінің негізгі мақсаты – назар аударту, қызығушылықты ояту және тауарды өткізуді ынталандыру. Жарнама мәтіні ысырапшылдығымен, кәсіби орындалуымен, анықтығымен, қысқалығымен, жарықтығымен ерекшеленуі керек.

Жарнама сатып алушыларды қызықтыру, олай болмаса да, бұл өнім міндетті түрде қажет екеніне сендіру үшін жасалады. Барлығы, соның ішінде балалар зардап шегеді.

Жарнамалық роликтерде немесе баспа мәтіндерінде тілді бұрмалауға болады ма? Ешбір жағдайда! Жарнаманың бұқаралық мәдениеттің бір бөлігі екенін, демек, адамдардың дүниетанымы мен жалпы мәдени деңгейіне әсер ететінін ұмытпауымыз керек.

ІІ Тарау Жарнама мәтіндеріндегі жіберілген қателерді анықтау, хабарландыру жазудағы жіберілетін қателіктердің адам санасына әсер етуі

Қазіргі кезде кейбір мекеме, ұжымның, кәсіпкерлердің көрнекі ақпарат, жарнама атауларының жазылуында көптеген көз сүріндірер кемшіліктерді байқаймыз. Мұны тілге менсінбеушілік танытудың белгісі, тіпті  мемлекеттік «Тіл туралы» Заңды өрескел бұзу деп түсіну қажет. Басқа ұлт өкілдерін былай қойғанда,  бұл өзіміздің тілге деген немқұрайлығымызды байқатады. Рас, Тіл басқармалары, ономастикалық комитет біраз жұмыстар атқаруда. Әсіресе, соңғы кезде ономастикалық кеңістігінде қалыптасып келе жатқан жаңа онимдік атаулардың күрделі мәселелері күн санап өсуде. Бұл – эргонимдер, яғни фирма, компания, жеке кәсіпкерлік нысандар атаулары және тағы басқалар; тауарлық белгілер, яғни азық-түлік, өзге де тұтыну тауарлар атаулары; урбанонимдер, яғни қала ішіндегі шағын аудандар, тұрғын үй кешендері, т.б. атауларын зерттеп, жүйелеп, бір ғана елдік, ұлттық талаптарға сай жүргізу. Қазіргі кезде бұл мәселелер жүйелі шешімін тапқан жоқ. Қай қаламызды алсақ та оның кез келген  көшесіндегі атаулар мен жарнамалар өрескел қателерге толы. Өйткені оны жүйелеп, ретке келтіретін заңнама талаптары әлсіз болып отыр.

Хабарландыру немесе жарнама жазу кезінде қазақша сауаты аз адамдар сөздерге тікелей аударма жасап бұрыштамаларға еш тексертусіз ілінетіні анық. Бұрыштамаларды талдап көрейік.

1. Төмен бағалар сөзі –бағалардың аласттауын еш мағынасы жоқ сөзбен аударма жасалынған.

2. Мектеп әкімшілігіндегі мұғалімдерінен туындаған хабарландыру. Біріншіден сөздер қазақша мәтінде құрастырылмаған. Екіншіден қазақ тіліне тиісті әріптердің орындары ауысып кеткен.

3. Көптеген аялдамаларда ілініп тұрған мына жарнамаға көзіңіздің еріксіз түсері анық. Tele2 ұялы байланысы көшеге «Зачем докупать? Можно просто обменять» – «Қосымша сатып алудың қажеті не? Жай ғана ауыстыруға болады» деген жарнама ілген. «Докупать» деген сөз қазақша-орысша сөздікте «қосымша сатып алу» деп аударылған. Байланыс компаниясы да сыртқы жарнамаға осы сөзбе-сөз нұсқаны қолданып отыр. Оны «артық сатып алып не керек», «көп сатып алып не керек» деп аударуға болар еді. Оның үстіне, жоба өкілдерінің пікірінше, «қосымша» сөзі көбіне орыс тіліндегі «приложение» сөзінің аудармасы ретінде қолданылады.

Билбордтарда әлі күнге дейін «Рахмет» деп жазылып жатыр. Бұл дұрыс емес. Орфография сөздігі бойынша «Рақмет» деп жазылуы керек.

Бұдан біраз бұрын еліміздегі әуе тасымалдаушының компанияның бірі «Приятного аппетита» деген орыстың сөзін «Сүйкімді тәбеттің» деп аударғанын көрдік. Қазақтілді ақпарат құралдары шу көтергесін ақыры түзетті. Біз айтпасақ, дәл бұлайша қашанға дейін жүретіні белгісіз еді. Сайып келгенде мәселе мұнда емес. Әлгі компанияда «Ау, мынауымыз қалай? Дұрыс емес қой?  «Ас дәмді болсын!» деген қазақтың сөзі бар емес пе?» дейтін мемлекеттік тілді меңгерген бір адам табылмаған. Сонда мұндай жерлерде кім істейді?

Тіл-ұлт рухы. Оның кеңеюі мен одан әрі дамуының басты шарттарының бірі – тілдің тазалығын сақтау. Бұл мәселе өте маңызды болғандықтан, балабақшадан, мектептен және тіпті жоғары оқу орындарынан бастап, егер біз осы іске назар аударатын болсақ, онда ол өз жемісін беретіні сөзсіз.

Осыған байланысты Қазақстан Республикасының «тіл туралы» және «жарнама туралы» Заңдарының талаптарына сәйкес аудан бойынша Халыққа қызмет көрсету және қоғамдық көлік нысандарында деректемелерде және көрнекі ақпаратта тілдік нормаларды ресімдеуді, олардың сауатты жазылуын анықтап, тексеру жүргізіп қателерді тексеруді қамтамасыз ету қажет.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы 27-ақпандағы №757 Жарлығына сәйкес жарнамалар мен сыртқы көрнекі ақпараттарды тексеруге мораторий жария­ланды. [6] Бұл мораторий жарнамалаушы нысан иелеріне қажетті Заңдар және ережелермен толық танысуға мүмкіндік береді деген үміттеміз. Қате жазылған көрнекі ақпараттар мен жарнамаларды, соның ішінде билборд, маңдайша тақталарды өзгертудің өзі де қыруар жұмыс.  Ескерту жасаған соң,  кейбір жарнама берушілерден билбордтың басқа қаладан бірнеше ондаған данамен тапсырыспен әкелінгенін, оны өзгертудің өзі қымбатқа түсетінін естідік. Қалай болса да, мемлекеттік тілдегі жарнама мәтіні кіршіксіз дұрыс болуы керек емес пе?! Мемлекеттік тілдегі жарнаманың өзі мемлекеттің айнасы екенін неге түсінбейміз?! Дегенмен, бұл акция нәтижесін беріп, көптеген мекеме, фирма, мейрамханалар мен кафелер, дүкендер мен сауда орталықтары, сұлулық салондары, тіпті кейбір көше атаулары жазылған аншлагтарға да тексеру жұмыстары жүргізіліп, олардың дұрыс жазылуына ықпал етті. Осындай акциялар ат ізін суытпай жиі-жиі ұйымдастырылып тұрса құба-құп. Себебі бұл бір жағынан әр  азаматтың елге, туған жерге, мемлекеттік тілге деген құрметін білдіреді емес пе?!

Шындығын айтқанда, қазіргі таңда жарнама мәтіні алдымен орыс тілінде, тіпті шетел тілінде  дайындалады да, кейін қазақ тіліне аударылады. Міне, содан шет тілдің ыңғайына жығылу, сол тілде қалай жазылса, үтір нүктесіне дейін қалдырмай, қазақ тілінде де солай жазу басым болып отыр. Оған лайық балама табу немесе қазақ тілінің тілдік нормаларын сақтау мүлдем ұмытылған. Жалпы жарнама мен көрнекі ақпарат атаулары белгілі бір заңдылықтарға бағыну керектігін біреу білсе, біреу біле бермес. Атап айтқанда, шындық ережесі, жаңашылдық ережесі, қысқартудың ережесі, жағымды естілуі мен айтылуының қолайлы ережесі, тілдің нақты грамматикасын сақтау ережесі, ассоциациялардың жағымдылық ережелері сақталуы қажет. Мәдени, тарихи, елтанымдық атаудың дыбыстық-семантикалық тұстары да ескеріледі, яғни жағымсыз әсер ететін сөздермен дыбыстық ұқсастықтары бар атаулар болмауы керек. Алайда бұл ережелердің сақталмайтыны бесенеден белгілі.

Аталған факторлар Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 19-желтоқсандағы №508 «Жарнама туралы» Заңына қайшы келеді[6]. Алайда жоғарыда аталған өрескел қателер еліміздің кез келген жерінде кездесіп жататыны жасырын емес. Сонда қалай, заң бар, бірақ талап жоқ болғаны ма?! Әлде Заңды орындау жағы кемшін түсіп жатыр ма?! Республика көлемінде жарнамалар, көрнекі ақпараттар бойынша мемлекеттік тілдің қолданысына байланысты алдағы уақытта шешуін күтіп тұрған мақсат-міндеттер көп. Оның қоғамдағы қолданысы жағынан алсақ, әлі де зерделей түсетін қырлары жетеді. Атқарылған іс көп болмаса да, әлі кезегін күтіп жатқандары жетерлік. Осы саладағы әсіресе оним (атау), көр­некі ақпараттардағы мәселелердің күрделілігін ескере келіп, тіл, ономас­тикаға қатысты заң талаптарының орындалуы міндетті[7]. Бұл мақсатта аймақтық, салалық сипаттағы ауқымды жұмыстар әлі де жүргізілу керек. Айтып өткеніміздей, жарнамалар, көрнекі ақпараттарға қатысты ономастикалық заң талаптары орындалуы тиіс. Себебі, мемлекеттік тілдегі сауатсыз жарнама елдігімізге сын. Сақау жарнама мен оның самарқау қожайынына жергілікті атқару органдары, құқық қорғау, қадағалау органдары заңға сәйкес шаралар қолданбаса, мұндай келеңсіздіктер жалғаса беретіні анық. Мемлекеттік тіліміздің абыройын ойлау әрі оны қадағалау әрбір Қазақстан азаматының міндеті екенін естен шығармайық.

Мемлекеттік тілдегі қателіктерді көз көріп тұр. Оған сонда кімді кінәлаймыз? Жарнама агенттігін бе, әлде тапсырыс берушіні ме, әлде өзімізді ме?!

«Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары Ресейден іргемізді аулақ салып үлгермегенімізді сылтаураттық. Ал, енді Тілдерді дамытудың 2010-2020 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданған кезде, Тәуелсіздігіміздің төрінде жүріп кімге, не үшін мұңымызды шағамыз?!» дейді қазақтілді басылымдар. Рас айтады[8].

Мен қателері бар жарнамалардың қаншалықты жиі болатынын есептедім. «Рахмет» сияқты грамматикалық қателері бар жарнамалар ең көп таралғаны анықталды : 10 жарнаманың 5 (!!!) қатесі бар. «Сиыр еті сатылады» сияқты жарнамаларда 10-нан 7-де (!!!) қателер болды.

Практикалық жұмыс

Мен күнде мектепке, сауда орталықтарына, көшеде жүріп жарнама қателіктеріне қарап жүрдім. Сапасынан бұрын жазудағы көптеген қателіктерді анықтадым. Осының негізінде, мектебіміздің 7 сынып оқушылары мен мұғалімдерінің жарнамаға деген көзқарасын және жарнаманың адамдардың сөйлеуіне әсер ететінін білу үшін 50 адам қатысқан сауалнама жүргізілді.

Сауалнама сұрақтары :

1. АУДАНЫМЫЗДАҒЫ ҚАЛАМЫЗДАҒЫ сыртқы жарнамаға назар аударасыз ба?

2. АУДАНЫМЫЗДАҒЫ ҚАЛАМЫЗДАҒЫ сыртқы жарнамада қателерді байқадыңыз ба?

3. Жарнамалардан, билбордтардан қандай қателерді байқайсыз?

4. Жарнамалар мен жарнамаларда қателіктер жібере ме?

5. Күнделікті өмірде жарнамадағы сөз тіркестерін қолданасыз ба?

Сұрақтарыдың нәтижесін венн диагармма арқылы анықтадым.

(Сауалнама нәтижелері 1-қосымшада келтірілген).

Қорытынды

Менің жұмысымның мақсаты арқылы жарнамалар мен жарнамаларда қателердің қандай түрлерін және қаншалықты жиі жіберілетінін біле алдым. Талдау нәтижесінде жіберілген қателердің көрсеткіші жарнама берушілерді емле жазу қажеттілігі туралы ойлануға мәжбүр етті. Бұл жобамен жұмыс істеу барысында жүргізген зерттеулерім маған емле мен тыныс белгілері туралы қосымша білім берді, өйткені басқа адамдардың қателерін талдау арқылы адам өзіне сыни көзқараспен қарауды үйренеді. Мен жарнама және олардың шығу тарихы туралы жаңа нәрселерді білдім. Сондай-ақ, көптеген мектеп оқушылары хабарландырулар мен жарнамалардағы орфографиялық мәселелерге қызығушылық танытты.

Қорытындылай келе,теориялық материалды зерделей келе, жарнамалық мәтіннің негізгі мақсаты адамдардың назарын аудару, қызығушылықты ояту және тауарды өткізуді ынталандыру екенін білдім Қателерді талдау және жіктеу жарнама мәтіндерінде жиі кездесетін қателер емле, пунктуация және грамматика екенін көрсетті..Сауалнама нәтижелері жарнаманың есте қалатынын және адамның санасына әсер ететінін көрсетті (респонденттердің 54%-ы күнделікті өмірде жарнама мәтіндерінен дәйексөздерді пайдаланадым).Демек, тек дәйексөздер ғана есте сақталып қоймайды, сонымен қатар сөйлемдердің дұрыс құрылмауы, лексикалық қателер, тыныс белгілері, орфографиялық қателер халықтың сауаттылығының төмендеуіне ықпал етеді. Осы жобамның негізінде өз ұсынысымды жазғым келеді. Осыншама қателіктерді болдырмау үшін не істеу керек ?

Жарнама жасайтын ресми ұйым құру қажет, сауатсыз жарнамаларды орналастыруға жауапты болу;

• қателер туралы хабарлаған адамдарды көтермелеу керек;

жарнама берушілерге жарнама мәтіндерінде жіберілген қателер үшін ықтимал жазалар туралы ескертулер жасау керек.

Ендеше, келешек ғұмырымызды жалғастырар ұрпағымыздың жазуы сауатты,ойы ұшқыр болса деймін.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Бaлaқaев М. Серғaлиев М. Оқулық. – Aлмaты: Зият Пресс, 2004. – 140 б.

2. С.Итеғұлова, С.Жайлау, О.Мақсұт, А.Қожахмет, А.Әлайдар «Жарнама тілінің терминдер сөздігі» Нұр-Сұлтан, 2020ж

3. Сыздық Р. Тілдік нoрмa және oның қaлыптaнуы. – Aстaнa: Елордa, 2001. – 230 б.

4. Жетпісбай БЕКБОЛАТҰЛЫ PR ЖƏНЕ ЖАРНАМА Оқу құралы Алматы «Қазақ университеті» 2010

5. В.А.Астафьев «Заманауи жарнама». – М., 2001 ж

6. Әлкебaевa Д. Сөз мәдениеті. – Aлмaты, 2011. – 141 б.

7. Сыздықовa Р. Сөз сaзы. – Aлмaты: Мектеп, 1974. – 95 б.

8. Сыздықовa Р. Бүгінгіжaзу-сызумәдениеті // Егемен Қaзaқстaн.

9. 2004, 17 қыркүйек.

10. Іздеу жүйелері: « Yandex», «Google»

1-ҚОСЫМША

Сауалнама сұрақтары :

1. АУДАНЫМЫЗДАҒЫ ҚАЛАМЫЗДАҒЫ сыртқы жарнамаға назар аударасыз ба?

2. АУДАНЫМЫЗДАҒЫ ҚАЛАМЫЗДАҒЫ сыртқы жарнамада қателерді байқадыңыз ба?

3. Жарнамалардан, билбордтардан қандай қателерді байқайсыз?

4. Жарнамалар мен жарнамаларда қателіктер жібере ме?

5. Күнделікті өмірде жарнамадағы сөз тіркестерін қолданасыз ба?

ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІ

1) АУДАНЫМЫЗДАҒЫ ҚАЛАМЫЗДАҒЫ ауылындағы сыртқы жарнамаға көңіл бөлесіз бе?

Мұғалімдер

Оқушылар

АУДАНЫМЫЗДАҒЫ ҚАЛАМЫЗДАҒЫ ауылдарында сыртқы жарнамада қателерді байқадыңыз ба ?

Мұғалімдер

Оқушылар

3) Жарнамалардан, билбордтардан қандай қателерді байқайсыз?

Мұғалімдер

Оқушылар

4) Жарнамалар мен хабарламаларда қате жіберуге болады ма?

Мұғалімдер

Оқушылар