Шахмат ойыны – когнитивтік дамудың тиімді құралы

Шахмат ойыны – когнитивтік дамудың тиімді құралы

Кіріспе

Қазіргі заманда білім беру саласында баланың интеллектуалдық әлеуетін дамыту мәселесі маңызды орын алуда. Соның ішінде шахмат ойыны – оқушылардың когнитивтік, логикалық және креативтік қабілеттерін арттыруда ерекше маңызға ие. Бұл мақалада шахматтың тарихи-мәдени негіздері, оның адам санасына әсері және білім беру жүйесінде қолданылу мүмкіндіктері ғылыми негізде қарастырылады.

Шахматтың тарихи және мәдени негіздері

Шахмат ойынының шығу тарихы бірнеше мыңжылдықтарға созылады. Ғалымдардың пікірінше, оның алғашқы нұсқасы — чатуранга — VI ғасырда Үндістанда пайда болған. Кейінірек бұл ойын Парсы елінде шатранж деп аталып, араб және еуропалық елдерге тараған. ХІІ ғасырдан бастап Еуропада шахмат кеңінен қолданысқа еніп, ережелері біріздендірілді. ХХ ғасырда шахмат кәсіби спорт түрі ретінде қалыптасты және халықаралық деңгейдегі жарыстар жүйесі құрылды.

Когнитивтік даму және шахмат

Шахмат адамның когнитивтік қабілеттеріне — яғни зейін, есте сақтау, логикалық ойлау, кеңістіктік елестету және шешім қабылдау сияқты процестерге — айтарлықтай оң әсер етеді. Зерттеулерге сәйкес, шахмат ойнайтын балалардың академиялық үлгерімі мен оқу жетістіктері жоғары болады (Kazemi et al., 2012).

Ойын барысында ойыншы бірнеше жүрісті алдын ала болжауға, ықтимал сценарийлерді модельдеуге және стратегиялық шешімдер қабылдауға дағдыланады. Бұл дағдылар оқушының шығармашылық және сыни ойлау қабілетін жетілдіреді.

Шахматтың білім беру жүйесіндегі орны

Бүгінгі таңда көптеген елдер шахматты бастауыш және орта білім беру бағдарламаларына енгізіп отыр. 2019 жылы ЮНЕСКО шахматты баланың танымдық дамуын қолдайтын тиімді құрал ретінде таныды. Қазақстанда да шахматты мектеп бағдарламасына енгізу бағытында бастамалар қолға алынған. Атап айтқанда, Алматы, Астана, Шымкент қалаларындағы кейбір мектептерде шахмат элективті пән ретінде оқытылуда.

Педагогикалық тұрғыдан қарағанда, шахмат оқушыға тек академиялық білім беріп қоймай, сонымен қатар мінез-құлық дағдыларын (шыдамдылық, жауапкершілік, төзімділік, адалдық) да қалыптастырады.

Ғылыми зерттеулер мен эксперименттік деректер

Әртүрлі елдерде жүргізілген эксперименттік зерттеулер шахматтың оқушылардың зияткерлік дамуындағы рөлін дәлелдеп отыр. Мысалы, Венгриядағы зерттеулерде шахмат ойнаған балалардың математикалық сауаттылығы 17%-ға жоғарылағаны анықталған (Frydman & Lynn, 1992). Ал Ресей, АҚШ және Испания елдеріндегі зерттеулер де осыған ұқсас оң нәтижелер көрсетті.

Қазақстанда да шахматтың оқушыларға әсерін зерттеу бойынша жұмыстар жүргізілуде. Мысалы, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті мен Шәкәрім атындағы Семей университеті оқушылар арасында шахмат сабақтарының тиімділігін сараптап, оң нәтижелерге қол жеткізген.

Қорытынды

Жалпы, шахмат ойыны — баланың ақыл-ойын, логикалық және шығармашылық қабілеттерін дамытуда маңызды құрал. Ол білім беруде тек пәндік білім беріп қана қоймай, тұлғалық қасиеттерді де қалыптастырады. Осы орайда, шахматты білім беру процесіне жүйелі түрде енгізу – зияткер ұрпақ тәрбиелеудің тиімді жолдарының бірі. Бұл бағытта ғылыми-педагогикалық зерттеулер мен нақты тәжірибелік жобалар қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Kazemi, F., Yektayar, M., & Abad, A. M. (2012). Investigation of the impact of chess play on developing meta-cognitive ability and math problem-solving power of students at different levels of education. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 32, 372–379.

2. Frydman, M., & Lynn, R. (1992). The general intelligence and spatial abilities of gifted young Belgian chess players. British Journal of Psychology, 83(2), 233-235.

3. UNESCO (2019). Chess in Education: A tool for improving academic and social-emotional learning.