тарих 5-11 сынып тірек сызбалары

Археологиялық

Антропологиялық

Тарихи

Атауы

Уақыты

Атауы

Табылған жері

Жас мөлшері (жыл)

Миының көлемі (см³)

Атауы

ТАС ДӘУІРІ

Ерте

Б.з.д. 2 млн.-140 мыңжылдықтар

австралопитек

Олдувай шатқалы, Килиманджаро мен Виктория аралығы (Шығыс Африка)

1 млн

750 мың

652

«Епті адам»

Қауымдық тобыр

• алғашқы адам

• алғашқы еңбек құралдары

• аңшылық, терімшілік

питекантроп

Ява аралы

1 млн

950

«Тік жүретін адам»

синантроп

Қытай

Орта

Б.з.д. 140-40 мыңжылдықтар

неандерталдық

Германия

Б.з.д. 140 мыңжылдықтар

1300-1400

«Саналы адам»

Рулық қауым

• туыстық қатынас

• ортақ тұтыну

• ортақ меншік

Кейінгі

Б.з.д. 40-12 мыңжылдықтар

кроманьондық

Франция

Б.з.д. 40 мыңжылдықтар

1500-1800

Дене бітімі қазіргі адамға сәйкес

Мезолит

Б.з.д. 12-5 мыңжылдықтар

Неолит

Б.з.д. 5-3 мыңжылдықтар

ҚОЛА ДӘУІРІ

Б.з.д. 2-1 мыңжылдықтар

Андронов мәдениеті

Оңтүстік Сібір

Көршілік қауым

• өңдірістік шаруашылық:

мал шаруашылығы

егін шаруашылығы

металды игеру

тайпалық одақтар

Тарихи шеңбері

Б.з.д. 2 – 1 мыңжылдықтар

Территориясы

Оралдан Енисейге дейін

Алғаш табылған жері

Оңтүстік Сібірдегі Ашынас қаласы маңындағы Андронов селосы

Қазақстанда көп қоныстанған жері

Орталық Қазақстан

Тастағы суреттері

• Жабайы бұқа тур, бактриан түйе (Жетісу)

• 50 шақты соғыс арбасы (Қаратау жотасы)

Уақыты

Б.з.д. XVIII-VIII ғасырлар

Ерте қола дәуірі б.з.д. XVII-XV ғасырлар

Орта қола дәуірі б.з.д. XV-XIII ғасырлар

Кейінгі қола дәуірі б.з.д. XIII-VIII ғасырлар

Баспанасы

Жертөлелер

(андроновтықтардың дөңгелек баспанасы – киіз үйдің прототипі)

Қоғамдық құрылысы

Әкелік ру

Тілі

Үнді-ирандық

Археологиялық символы

Сырғалар мен алқалар

Ерекшеліктері

Түсті металдар мен алтынды игеру

қатты кенді отпен уату

Тотықтандыру, үңгір қазу

жұмсақ кенді омыру

Көшпелі мал шаруашылығы

Теселі егіншілік

Қаласы

Арқайым (Қостанай мен Челябинск облыстары аралығында)

Тарихи шеңбері

Б.з.д. VII-IV ғасырлар

Территориясы

Жетісу

Арал маңы

Мұрғаб өзені

Орталық

Солтүстік

Шығыс

Оңтүстік

Батыс

Оңтүстік-Батыс

Тайпалары

Тиграхауда

(шошақ

бөрікті)

Парадарайя

(теңіздің

ар жағынан келген)

Хаомаварга

Исседон

Аргиппей

Аримаспа

Массагет, дай

Савромат

Каспы

Әлеуметтік жіктелуі

• Абыздар (ақ түс)

• Жауынгерлер (қызыл түс)

• Қауым мүшелері: егіншілер мен малшылар (көк немесе сары түс)

Шаруашылығы

• Көшпелі мал (Батыс және Орталық Қазақстан)

• Жартылай көшпелі мал (Шығыс Қазақстан, Жетісу)

• Отырықшы мал

• Суармалы егіншілік (Оңтүстік Қазақстан, Талас, Шу, Сырдария)

Өнері

• «Аңдық стиль» (б.з.д. V-IV ғасырлардағы «Алтын адам»)

Тарихи дерек көздері

• Геродот

• Страбон жазбаларыПолиен

• «Авеста» кітабы

Аталуы

• Геродот: «Азиялық скифтер»

• Парсылар: «Құдіретті еркектер»

• Иран жазбалары: «Жүйрік атты турлар»

Сыртқы саяси жағдайы

• Б.з.д. 529 жылы парсы патшасы Кирдің жорығы

• Б.з.д. 519-518 жылдары парсы патшасы I Дарийдің жорығы

• Б.з.д. IV ғасырда (330-327 жылдары) Александр Македонскийдің жорығы

• Б.з.д. 490 жылы Марафон шайқасында парсылармен одақтасып, гректермен соғысты

Тарихи кезеңі

Б.з.б III – б.з V ғасырлар

Ғұндардың қоныс аударуы

Б.з.б I ғасырдың соңы мен б.з I ғасыры Қазақстан жеріне келуі

«Халықтардың ұлы қоныс аударуы» кезеңі

Б.з.б 47 – 46 жж. бірінші қоныс аударуы

Б.з 93 ж. екінші рет қоныс аудару

Аталуы

Қытай деректерінде «хунну»

Еуропалық жылнамашылар «гуни»

«Ғұн» - түркілердің арғы атасы (Мағжан Жұмабаев)

Қоғамдық құрылысы

24 руға бөлінген

Ру ақсақалдары билеген

Ең жоғары билеуші-шаньюй

Туған-туыстары, балалары – Түменбасы

Саяси жағдайы

Б.з.б 206 ж. Мөде шаньюдің үйсіндерге жорығы

Мөде шаньюдің Қытай билеушісінің «Тыныштық және туыстық» туралы шарты

Б.з.б 55 ж. Ғұн одағы Оңтүстік және Солтүстік болып екіге бөлінуі

Қытайлықтардың ЧЖИ-ЧЖИ – ге қарсы жорығы

Б.з. IV ғасыр-Оңтүстік орыс даласы, Дунайға жетіп, Венгрияға қоныстануы

Б.з.б. V ғ. ортасы Аттила әскерінің Шығыс Рим империясына жорығы

451 ж. Галлиядағы Қаталауын шайқасы

453 ж. Ғұн тайпалық одағының ыдырауы

Антропологиялық сипаты

Моңғолоидтық

Шаруашылығы

Мал шаруашылығы

Егіншілік

Аңшылық

Тарихи кезеңі

Б.з.б II ғ. – VI ғасырлар

Территориясы

Батыста Шу, Талас өзендерінің Қаратауға дейін

Шығыста Тянь-Шань тауы, Солтүстігінде Балқаш көлінің Ыстықкөлге дейін

Астанасы

Чигучен (Қызыл Аңғар) қаласы, Ыстықкөл жағасы

Қоғамдық құрылысы

Ең жоғары билеушісі – гуньмо (күнби)

Тайпа көсемдері мен рубасылары - бектер

Көрші халықтармен қарым-қатынасы

Қытаймен дипломатиялық – туыстық қатынасы

Ұйғыр тайпалары, Енисей қырғыздары, Еділ бойы халықтармен сауда байланысы

Әлеуметтік құрылымы

Жекеменшік

Әлеуметтік

Теңсіздік

Байлар

Малшылар

Егіншілер

құлдар

Шаруашылығы

Мал шаруашылығы

Егіншілік, отырықшылық

Кәсіпшілігі Шеберлер

Зергерлер

Құмырашылар

Қоныстары

Жетісу

Шу өзені алқабы, Құлан ауылы

Ақтас қонысы

Археологиялық олжалар

Ақтас зиратынан табылған алқа (Алматы обл)

Қарғалыдан табылған диадема (тәті) Алматы обл)

Діни нанымы

О дүниеге өмірге сенім

Құрбандық беру

Археологиялық ескерткіштер

уақыты

аталуы

ерекшелігі

Б.з.б III-II ғғ. Ерте кезең

Қапшағай-III, Өтеген-III

Қызылеспе, ҚызылауызIII, Қызылқайнар

Солтүстіктен оңтүстікке тізбектеле,

Әр тізбекте 5-6 оба

Б.з.б I ғғ. Орта кезең

Өтеген-I, II, Қарлақ – I

Қаратума, Тайғак – I

Алтынемел, Талғар, Ақтас

Жүйесіз, 3 обадан тізбектеліп салынған

Б.з.б II-III ғғ. Соңғы кезең

Қапшағай-II, Шолақжиде I-II,

Үңгірқара – II, Қалқан – IV

Тізбексіз, жүйесіз қабірлер лақатталған

Алғашқы сауда байланысы

Б.з.д. III – II ғасырлар

Маңызы

• Отырықшы және көшпелі мәдениеттің қарым-қатынасы

• Қалалар санының артуы

• Сыртқы байланыстың өріс алуы

• Сауда – саттықтың дамуы

Жолдары

• «Лазурит» - Бадахшан тауынан Иран мен Месопотамияға, Мысыр мен Сирияға, Қытайға дейін

• «Дала» - Қара теңіз маңынан Дон жағалауына дейін, Оралдың оңтүстігіне, Ертіске, Алтай мен Қытайға дейін

• «Нефрит» - Жаркентдариядан Шығыс Түркістан мен Қытайға дейін

Бағыттары

• Батыстан Шығысқа

• Іле

• Еуропа

• Орталық және Шығыс Қазақстан

Токталу уақыты

XIV – XV ғасырлар

Тоқталу себебі

Теңіз саудасының шығуы

Тарихи уақыты

552 – 603 жылдар

Территориясы

Алтай тауынан Каспий теңізіне дейінгі ұлан – байтақ өңір

Астанасы

Суяб

Қоғамдық құрылысы

Ең жоғары билеушісі – қаған

10 ұлысқа бөлінді, әр ұлыста – шад (басқарушысы) басқарды

Тайпалары

Үйсін, қаңлы, дулат, түркеш, қарлық, басмыл, оғыз, шығыл т.б

Саяси жағдайы

535 ж. Түрік қолбасшысы Бумын Алтай даласындағы түркі тілдес тайпаларды біріктіре бастады

542 ж. бері «түрік» этнонимы қытай жылнамаларынан белгілі

552 ж. Түрік қағанаты құрылып, Бумын өзін қаған деп жариялайды

552-554 ж. Қара Еске, Мұқан қаған тұсында Орта Азияда саяси үстемдік құрды

561-563 ж. Түріктер эфталиттерге қарсы Иранмен әскери одақ құрды

567 ж. Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Ұлы Жібек жолын бақылауды ұстады

VI ғ. 70-80 жылдары Солтүстік Кавказбен Қара теңіздің солтүстік жағалауына дейін Түрік қағанаты үстемдік құрды

Әлсіреуінің себептері

Ішкі тартыстар

Әлеуметтік қайшылықтар көрші елдермен (Қытай) соғыс

Шаруашылығы

Көшпелі, жартылай көшпелі қыстаулары Іле, Шу, Талас, Ертіс, Сырдария өзендері бойындағы жерлер.

Мемлекет атауы

Тарихи шеңбері

Территориясы

Астанасы

Ел билеушілері

Жоғары билеушісінің

лауазымы

Тайпалары

Әлісіреуінің себептері

Түрік қағанаты

552-603 жылдары

Жетісу, Әмудария мен Сырдария аралығы

Суяб

Бумын, Қара Еске, Мұқан, Тобо, Иштеми

Қаған

Барлық түрік тайпалары: оғыз, қырғыз, ұйғыр, үйсін т.б.

Қағанат ішіндегі қарама-қайшылықтар, Қытаймен соғыс

Батыс Түрік қағанаты

603-704 жылдары

Жетісу

Суяб, жазғы ордасы-Мыңбұлақ

Жеғуй,

Тон жабғу

Қаған

«Он оқ бұдын», бес тайпа дулу, бес тайпа нушиби т.б.

Ішкі талас-тартыс

Қытай империясының қысымы

Түркеш қағанаты

704-756 жылдары

Жетісу, Іле, Шу, Талас алқаптары

Суяб, екінші ордасы-Іле бойындағы Күнгіт

Үш Елік,

Сақал,

Сұлу

Қаған

Сары түркеш, қара түркеш, болат, шігіл, ташлық, тухси, азкіші, халаж, жарұқ, барысхан т.б.

Билік пен жайылым, жер үшін талас.

Батыстан араб шапқыншылығы.

Шығыстан Қытай шапқыншылығы.

Қарлұқ мемлекеті

756-940 жылдары

Жетісу

Суяб,

Тараз.

Білге Құл

Қадыр хан

Елтебер, жабғу, қаған (840 жылдан кейін)

Үшжігіл, үшбескіл, бұлақ, көкеркін, тухси, лазана, фаракия т.б.

Ішкі талас-тартыс,

билік үшін күрес

Қарахандықтар

мемлекеті

942-1210 жылдары

Жетісу,

Шығыс Түркістан

Батыс хандықта Бұхара,

Шығыс хандықта Баласағұн

Сатұқ

Боғыра хан

Хан

Яғма, шығыл, қарлұқ, оғыз, қаңлы, үйсін т.б.

Наймандар шапқыншылығы.

Хорезмдердің шапқыншылығы.

Оғыз мемлекеті

IX ғасырдың соңы мен XI ғасырдың басы

Жетісу мен Қашқардан Ферғанаға дейін және Сырдың орта ағысына дейін

Янгикент

(Жаңа Гузия)

Әлі хан,

Шах Мәлік

Жабғу

Халаж, жағыра, жарұқ, қарлұқ, имур, баяндұр, қай т.б.

Селжұқтармен көп жылғы соғыс.

Ішкі талас-тартыс.

Қыпшақтар соққысы.

Қимақ қағанаты

IX ғасырдың соңы мен XI ғасырдың басы

Солтүстік, Орталық, Шығыс Қазақстан

Имақия

Жабғу,

қаған

Эймур, имақ, ажлар, құман, ланиказ, татар, қыпшақ, баяндұр т.б.

Қыпшақтырдың күшеюі.

Орта Азиядағы көшпелі тайпалар арасындағы қақтығыс.

Қарақытай мемлекеті

1128-1213 жылдары

Жетісу

Баласағұн

Елұй Дашы

Горхан

Қидандар

Найман ханы Күшіліктің қысымы

Наймандар мемлекеті

X-XIII ғасырлар

Орхон мен Ертіс өзені аралығы, XIII ғасырдың басында Жетісуға келді

Балықты

Наркеш Дайын,

Күшілік

Хан

Найман, керей, меркіт және сегіз тайпа

1218 жылы монғолдардан жеңіліс тапты

Керейлер мемлекеті

X-XIII ғасырлар

Шығыс Моңғолия

Солтүстік астанасы – Қатынбалық, оңтүстік астанасы – Хуанхэ өзенінің иірімі

Тұғырыл

Хан

Керей, жырқиы, қонқай, сақау, тұтау, албат, тұңхай, қыркун т.б.

Моңғолдардан жеңілді

Қыпшақ хандығы

XI ғасырдан 1219 жылға дейін

Дешті-Қыпшақ (Ертіс пен Днестр аралығы)

Оң қанат-Сарайшық,

Сол қанат - Сығанақ

Табар хан, Қадыр Бөке, Алып Дерек, Отырар әміршісі Қайыр

Хан

Елбөрілі, тоқсаба, иетиоба, дурут, қарлұқ, қимақ, оғыз, құман, башқұрт, жікіл т.б.

Ішкі алауыздық,

Хорезмдермен қақтығыс.

Моңғол шапқыншылығы.

Атауы

Зороастризм

Буддизм

Манихейлік

Христиандық

(несториандық бағыты)

Қазақстанға таралған уақыты

VI – VIII ғасырлар

II – III ғасырлар

VII – VIII ғасырлар

Таралу жолдары

Ираннан Орта Азия арқылы Қазақстанға

Үндістаннан Шығыс Түркістан арқылы Орта Азия мен Қазақстанға

Ираннан Италияға, Қытайға, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға

Батыстан

Шығысқа

Таратушылары

Соғдылар

Миссионерлер, ерте орта ғасырларда соғдылар

Соғдылар

Несторийдің жолын қууышылар, сириялықтар

Ескерткіштер

Қостөбе, Қызылөзен, Сырдария бойы

Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу, Шу аңғарындағы Ақбешім, Новопокровка, Новопавловск

VIII ғасырда Самарқанда болған резиденциясы. Баласағұн, Шігілбалық, Тараз

• Тараз бен Меркеде шіркеуі болды.

• Патриарх Тимофей кезінде (780-819) қарлұқ жабғуы христиандықты қабылдады.

Ғалымдар

Өмір сүрген жылдары

Шығарманың аты

Шығарма мазмұны

Әбу Насыр

әл-Фараби

870 – 950

«Жұлдыздар бойынша болжаулар»,

«Ғылымдардың шығуы»

Дүниедегі бар қызық пен байлық, бақ та, даңқ та білім арқылы жиналады

Жүсіп Баласағұн

1021 – 1075

«Құтты білік»

Билеушінің де, халықтың да аман-есен бақытты болуының қайнар көзі-білім. Мемлекетті сауатты адамдар басқару керек

Махмұд Қашқари

1030 – 1090

«Диуани лұғат – ат – түрк»

Түркі халықтарының тілі, мекенжайлары, тарихы, этнографиясы, ауыз әдебиеті жөніндегі энциклопедия

Қожа Ахмет Иассауи

1103 – 1167

«Диуани – Хикмет»

Жамандық, қатыгездік, сараңдық, дүниеқұмарлыққа қарсы шығады, шындықтың жолы құдай жолы деп, құдайға құлшылық етуге уағыздайды

Қадырғали Жалаири

1499 - 1551

«Жамиғат тауарих»

Қазақ халқы жерінің жағдайы, қолөнер мәдениеті, ішкі-сыртқы жағдайы, заң ережесі жайында

Мұхаммед Хайдар Дулати

XV - XVI

«Тарих и – Рашиди»

Қазақ хандығының құрылуы, Моғолстанның құлауы, Жетісу мен Шығыс Дешті – Қыпшақтағы жағдай туралы

Тарихи шеңбері

XIII ғасырдың 40 жылдары мен XV ғасырдың ортасы

Территориясы

Шығыс Дешті-Қыпшақ, Хорезм, Батыс Сібір, Ертістен Днестрге дейін

Танымал

хандары

Батый (1227-1255) – мемлекеттің негізін қалаушы

Берке (1257-1267) – Ұлы хандықтан дербестік алды

Мөңке (1267-1280) – мемлекеттің теңгесін шығарды

Ең гүлденген кезі

Өзбек (1312-1341) – мұсылман дінін мемлекеттік дін деп жариялады

Жәнібек (1341-1357) – мемлекет күшейді

Астанасы

Сарай Бату (қазіргі Астрахань маңы),

Сарай Берке (қазіргі Волгоград маңы)

Халқы

Қыпшақ, арғын, найман, керей, уақ, қоңырат және т.б.

Құрамы

Тілі де, діні де әр түрлі халықтар: моңғолдар аз, қыпшақтар көп

Мемлекеттік құрылысы

Билеуші – хан, атқарушы орган – диван,

Ұлыстарда алым-салық жинаушы – басқақтар мен даругтар,

дипломатиялық істерді атқарушы - беклербектер

Тілі

Қыпшақ

Құлдырауы

1359 – 1379 жылдары «Ұлы дүрбелең кезеңі»

Ыдырау себептері

• Құрамындағы халықтардың дербестік үшін күресі

• Билік үшін өзара ішкі талас – тартыс

• 1389,1391, 1395 жылдардағы Әмір Темірдің жорықтары

• Этникалық құрамы әр түрлі халықтардың бір мемлекетте тұра алмауы

Мемлекет атауы

Қазан хандығы

Қырым хандығы

Астрахань хандығы

Сібір хандығы

Тарихи шеңбері

1438 - 1552

1433 - 1783

1459 – 1556

1495 - 1582

Территориясы

Еділдің орта ағысы

Қырым түбегі, Днепрдің төменгі ағысы

Төменгі Еділ бойы, Кавказдың далалық жерлері

Батыс Сібірдің барлық жері, Оңтүстік Орал, Ертіс, Есіл, Тобыл өзендерінің сағаларын алып жатқан Солтүстік Кавказ жерлері

Астанасы

Қазан

Бахшасарай

Астрахань

Тура (ТЮмень), кейін Искер

Тайпалары

Қазан татарлары, мари, чуваш, удмурт, мордва, башқұрт

Ширин, барын, арғын, қыпшақ

Түркі тілдес тайпалар

Сібір татарлары, қыпшақ, арғын, қарлұқ, қаңлы, найман сияқты түркі тілдес тайпалар, ханты, мансы, Жайық башқұрттары

Қоғамдық құрылысы

Хан, карачи, сұлтан, мырза, ұлан

Хан, сұлтан

Хан

Хан, уәзір, даруг, жасауыл

Саяси жағдайы

• 1487-1551 жылдары Орыс мемлекеті жорық жасады.

• 1521 жылы Қырым, Астрахань, Ноғай ордасымен бірігіп, Мәскеу маңайына жорық жасады.

• 1524 жылы Түркияның вассалдық тәуелділігін мойындады

• 1549 жылы Еділдің батыс бөлігі бөлініп кетті

• Меңлі Керей кезінде түріктердің вассалына айналды

• XVI-XVII ғасырларда Ресей, Украйна, Польша жеріне жорық жасады

• 1774 жылғы Күшік-Қайнар келісімінен соң түріктердің протекторатындағы тәуелсіз ел болды

• XV ғасырдың аяғынан Қырым хандығының, Ноғай ордасының талауына түсті

• 1556 жылы Ресейге қосылды

• XVII ғасырдың басында бұл жерге қалмақтар орналасты

• 1555 жылы Ресейге вассал болды, бірақ Көшім хан Ресейге қарсы шықты

Құлау себебі

1545-1552 жылдары IV Қаһарлы Иванның жорығы

1783 жылы Ресей империясының құрамына кірді

1771 жылы Қалмақ хандығы жойылып, Ресей құрамына өтті

1582 жылы Ермак әскері жорығынан кейін Ресей құрамына кірді

Мемлекет атауы

Ақ Орда

Моғолстан

Әбілхайыр хандығы (көшпелі өзбектер мемлекеті)

Ноғай ордасы

Қазақ хандығы

Тарихи шеңбері

1320-1428

1348-1514

1428-1468

1396- XV ғасырдың ортасы

1465 – 1466 жылдардан

Негізін қалаушылары

• Орда Ежен

• Сасы бұқа-алғашқы ханы

• Орыс хан тұсында Алтын Ордадан бөлініп шықты

• Әмір Болатшы

• Тоғылық Темір алғашқы ханы

Әбілхайыр

• Едіге

• Нұрадиннің тұсында Алтын Ордадан бөлініп шықты

Керей мен Жәнібек

Территориясы

Аралдың солтүстік-шығысы, Сырдариядан Есіл, Сарысу өзендеріне дейін, Ертіс өзені, Алтай тауларынан Жайық өзеніне дейін

Солтүстігінде Балқаш, батысында Түркістан, оңтүстігінде Ташкент, Фергана, шығысында қалмақ жерімен шектеседі

Батысында Жайықтан, шығысында Балқаш көліне дейін, Ертіс, Тобыл өзендерінен оңтүстіктегі Сырдарияның Аралға құяр тұсына дейін

Еділ мен Жайық өзендерінен Қазан мен Түменге дейін

Бастапқы алып жатқан жері – Шу мен Талас өзендерінің аумағы

Астанасы

Сығанақ

Алмалық

• Орда Базар

• Тара

• Сығанақ

• Сығанақ

• Түркістан (XVI ғасырдан бастап)

Саяси жағдайы

• Орыс хан кезінде күшейді

• XIV ғасырдың 70 жылдарында Алтын Ордадан Қажы Тарханды өзіне қаратты

• 1374-1375 жылдары Сарай Беркені тартып алды

• Ақсақ Темір шапқыншылығы

• 1371-1372 жылдары, 1375-1377 жылдары, 1380 жылы Әмір Темір жорық жасады

• Ішкі талас-тартыс

• Қазақ хандығы күшейді

• 1446 жылы Әмір Темірдің ұрпақтарынан Созақ, Сығанақ, Аққорған, Үргеніш қалаларын алды

• 1456-1457 жылдары ойраттардан жеңілді

• XV ғасырдың 50 жылдарында Керей мен Жәнібек Моғолстанға кетті

• XV ғасырдың басында күшейді

• Ресей Қазан, Астрахань хандықтарын жаулап алған соң бірнеше дербес иеліктерге бөлініп кетті

• Еділдің шығысындағы тайпалар Кіші жүзге кірді

• XVI ғасырдың I ширегінде Қасым хан тұсында күшейді

• Тәуке хан тұсында біртұтас мемлекет болды

Сатылары

Басқарудың

Ұлттық жүйесі

Бірігудің түрлері

Басшысы

Басшының міндеттері

Басшының

негізгі

қасиеттері

1

Ауыл

Туыстас, қандас жақын адамдардан немесе бірнеше отбасынан

Ауылбасы

Ауылдастарының шаруашылығын басқару, маусымдық көші-қон уақытын белгілеу, адам, көлік күшін дұрыс пайдалану, салықтың уақытында төленуін қадағалау

Білгір, тәжірибелі, саяси беделге ие, ауқатты

2

Ата - аймақ

Жеті атадан қосылатын бірнеше ауылдан

Ақсақал

Шаруашылықты, алым-салықты қадағалау, ақсақалдық шешімін екі айтқызбай орындап отыруы (Ақсақалы бар ауыл азбайды)

Жоғары мәртебеге ие, жасы келген

3

Ру

10 немесе 15 аймақтан

Рубасы

Рудың тағдыры рубасының тапқырлығы мен қабілетіне тікелей байланысты

Көпті көрген, мол тәжірибелі, білікті, білгір

4

Арыс

Бірнеше рудан

Би

Бүкіл қауым бидің билігін орындауға міндетті, би әділетті болу керек (Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ)

Әділ, шешен, ақыл – кеңес бере алатын

5

Ұлыс

Бірнеше арыстан

Сұлтан

Ұлыс ішіндегі жер, барымта, алым-салық, әскер, көші-қон мәселелерімен айналысты. Халықтың жағдайы сұлтанның қабілеті басқаруымен байланысты

Ақсүйектер әулетінен.

6

Жүз

Бірнеше ұлыстан

Хан

Жер мәселесі, әскер, ішкі, сыртқы тұрақтылық, сот мәселесінің барлығы ханның тікелей араласуымен жүзеге асырылып отырды

Тек қана хандар әулетінен

7

Хандық

Үш жүзден

Қаған

(ұлы хан, хандардың ханы)

Үш жүздің жер, дау-дамай мәселелерін шешті. Хандықтың сыртқы саяси жағдайын қадағалады. Алайда үш жүз арасындағы алауыздық, сыртқы саяси жағдай қағандардың билігіне нұқсан келтірді

Ақсүйек

шонжарлар

Жылдары

1783 - 1797

1836 - 1838

1837 - 1847

1868 - 1869

1870

Басшылары

Сырым Датұлы – байбақты руының старшыны

Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы-беріш руының старшындары

Кенесары Қасымұлы

(Абылайдың немересі)

Беркін Оспанұлы, Сейіл Түркібайұлы - рубасылары

Досан Тәжұлы, Иса Тіленбайұлы - бақташылар

Көтеріліс болған жерлер

Кіші жүз

Еділ мен Жайық аралығы

Бүкіл Қазақстан

Орал және Торғай облыстары

Маңғыстау облысы

Қозғаушы

күштері

Қарапайым көшпенділер, шаруалар, би, старшын, батырлар

Қазақ шаруалары, старшын, билердің бірқатар өкілдері

Қазақ шаруалары, ірі ақсүйек өкілдері (80-нен астам сұлтан, би, батыр, старшын)

Қазақ шаруалары, феодалдық жеңілдіктерінен айырылған рубасылар

Малшылар, жалдамалы жұмысшылар

Қатысқан рулары

Шекті, төртқара, қаракесек, шөмекей, кете, алаш, серкеш, таз, байбақты, беріш, табын, жағалбайлы

Ноғай, қызылқұрт, байбақты, жаппас, адай, беріш, есентемір, алшын, серкеш

Қыпшақ, төртқара, жағалбайлы, шекті, алшын, керей, жаппас, бағаналы, табын, арғын

Осы өңірді мекендеген рулар

Адай

Мақсаттары

• Жерді пайдалану жүйесін қалпына келтіру

• Орал казак әскерінің қазақ жерлерін басып алуын тоқтату

• Нұралы хан т.б. ақсүйектердің озбырлығына шек қою

• Жәңгір ханның озбырлығына шек қою

• Алым-салық мөлшерін азайту

• Шонжар феодалдардың билеп-төстеуінің қүшеюіне қарсы күрес

• Жер мәселесіндегі патша үкіметінің отаршылдық саясатын өзгерту

• Қазақстанның Ресейге қосылып үлгермеген жерлерінің дербестігін сақтау

• Қазақ жерлерін бекіністер мен округтік билеу арқылы отарлауды тоқтату

• Оңтүстікті қоқандықтардан азат ету

• Антифеодалдық сипаттың болуы

• Салықтың шектен тыс көбеюі (шаңырақ және земство салығы)

• Патша үкіметінің жерді мемлекеттік меншік деп жариялауын тоқтату

• Патша жазалаушы отрядтарының адайлықтар көшіп-қонып жүрген аймаққа жақындауын тоқтату

• Адайлықтарға салынған салық мөлшерінің көптігін ауыздықтау

Жазалаушы

отрядтары

• 1778 жылы Орал казак әскерлері С. Датұлы балаларын өлтірді

• 1785 жылы 405 казактан тұратын топты Назаров бастап келді

• 1787 жылы 15 наурызда 1250 қарулы казакты старшындар Калпаков пен Пономарев бастап шықты

• 1790 жылы атаман Донсков 1500 солдатпен келді

• Генерал-майор Покотилов 200 казакпен, подполковник Геке 600 адаммен, Меркулов 700 казак әскерімен келді

• 1838 жылы Данилевский ірі күшпен келді

• 1842 жылы Сотников тобы, кейіннен Сібір жазалаушы отряды келді

• 1843 жылы старшын Лебедев 300 адаммен келді

• 1869 жылы 6 мамырда Орынбор шебінен Штемпель бастаған 200 атты, бір рота жаяу әскері келді

• Подполковник Рукин, граф Комаровский, генерал Веревкин отрядтары келді

• Маңғыстау өлкесінің жасауылы подполковник Рукин отряды, Апшерон полкінің батальоны, екі атқыштар ротасы, шептік батальонның бірнеше ротасы

• Дағыстан полкінің төрт ротасы

• Терек казактарының екі ротасы

Жеңілу себептері

• Старшындар арасындағы алауыздық

• Әр кезде көтеріліс мақсатының өзгеріп отыруы

• Нашар ұйымдасуы

• Жеке топтар арасындағы байланыстың болмауы

• Рулар арасындағы қайшылықтар

• Ұйымдастырған, басқарған үстем тап өкілдері көбінің опасыздық жасауы

• Көтерілісшілердің барлығының басын қоса алмауы

• Қаруларының нашар болуы

• Ресей империясы билеушілерінен жеңілдіктер алған аға сұлтандар мен билердің орталықтанған феодалдық мемлекет құруға мүдделі болмауы

• Үстем тап өкілдерінің опасыздығы, олардың көтерілісшілердің басын қоса алмауы

• Қару-жарақтын нашарлығы

• Рулық-патриархаттық жіктелу

• Кенесарының өзін қолдамаған ауылдарға озбырлық көрсету

• Ханғали Арсланұлы, Дәуіт асауұлы т.б. опасыздық жасап, көтерілісшілерді сатып кетуі

• Қарудың нашарлығы

• Ауызбірліктің болмауы

• Түпкі мақсаттарын жете түсінбеуі

• Адайлықтардың өзге аймақтардан алшақ орналасуы

• Рулық-патриархаттық құбылыстардың әлі де сақталып қалуы

• Көтерілісті аяғына дейін жеткізбеу

Тарихи маңызы

• Еділдің шығыс жағындағы ірі халықтық сипаттағы қозғалыс

• Патша үкіметінің түпкі мақсаты жер басып алу екенін дәлелдеді

• Ру арасындағы қайшылық халықтың басты мақсатына жетуге кедергі болатының көрсетті

• Хан сарайындағылардың іс-әрекетіне шек қойылды

• Хан билігінің әлсірегенін көрсетті

• Кенесары бастаған көтерілістің құрамдас бөлігі болды

• Патша үкіметінің көтерілісті қолдаған қазақ ауылдарының старшындарымен санасуына тура келді

• Отарлық езгіге қарсы үш жүзді қамтыған тұңғыш көтеріліс

• Патша үкіметінің Орта Азияны жаулап алуын кешеуілдетті

• Қазақ елінің ішкі қайшылықтары патша үкіметінің саясатымен байланыстылығын көрсетті

• Қаруларының нашарлығына қарамай, күреске шыға білді

• Үлкен тәжірибе жинады

• Отарлық езгіге қарсы тұра алатындарын дәлелдеді

• XIX ғасырдың 70-80 жылдарындағы Ресейдегі азаттық қозғалыстың құрамдас бөлігі болды

• Тұңғыш рет қазақ жұмысшылары күреске шықты

Ортақ мақсаты

Патша үкіметінің отарлық саясатына қарсы бағытталуы

Ереженің атауы

1822 жылғы

«Сібір қырғыздарының жарғысы»

1824 жылғы

«Орынбор қырғыздарының жарғысы»

1867-1868 жылдардағы реформа

Басқарушысы

Сібір генерал-губернаторы М.М. Сперанский

Орынбор генерал-губернаторы П. К. Эссен

Ішкі істер министрлігі кеңесінің мүшесі Гирс

Мақсаттары

• Солтүстік-шығыс өңірдегі әкімшілік, сот, саяси басқаруды өзгерту

• Рулық-феодалдық тәртіптерді әлсірету

• Орта жүздегі хандық билікті жою

• Кіші жүзде хандық билікті жою

• Қазақ өлкесін басқару ісін өзгерту

• Еуропалық басқару мен сот жүйесін енгізу

Сатылары

Үш сатылы басқару

Бес сатылы басқару

(ауыл, болыс, уез, облыс, генерал-губернаторлық)

Өзгерістері

1. Округ

аға сұлтан

(үш жылға сайланды)

15-20

болыс

1. Бөліктер

(Батыс, Орта, Шығыс)

сұлтан-правительдер

1. Түркістан генерал-губернаторлығы (орталығы – Ташкент).

2. Батыс Сібір генерал-губернаторлығы (орталығы – Омбы).

3. Орынбор генерал-губернаторлығы (орталығы – Орынбор) 1872 жылдан Бөкей Ордасы Астрахань генерал-губернаторлығына, 1870 жылдан Маңғыстау жасауылдағы Кавказ әскери округіне, кейін Закаспий облысына бағындырылды

2. Болыс

болыс сұлтаны

(мұрагерлікпен берілді)

10-12

ауыл

2. Дистанция

(54)

ру шонжарлары

3. Ауыл

ауыл старшыны

(үш жылға сайланды)

50-70 шаңырақ

3. Ауыл

ауыл старшындары

Нәтижесі

• Рулық қақтығыстарға соққы берілді

• Өлкені шаруашылық жағынан игеруге қолайлы алғышарт жасалды

• Отарлық саясаттың кеңейе түсуіне жол ашылды

• Бөкей Ордасында хандық билік 1845 жылға дейін сақталды

• Отарлық басқару нығайтылды

• Табиғат байлықтарын кеңінен игеруге мүмкіндік туды

• Қазақ жері Ресей үкіметінің меншігі деп жарияланды

• Орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру басталды

Себебі

1916 жылғы 25 маусымдағы 19-43 жас арасындағы Түркістан мен Дала өлкесінен 500 мың адамды қара жұмысқа алу туралы патша жарлығы

Жарғыдан кейінгі жағдайы

Далада «біреуі жұмысшылар бергісі келмейтін... екіншісі бұйрықты орындауға келісетін екі партия құрылды»

интеллигенция

Либерал-демократиялық (Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов т.б.): көтеріліске шығуға қарсы болды; отарлық империяға парасатты ымыралыстық тактикасын ұсынып, халықтың этникалық тұтастығын ойлады

Революцияшыл-демократиялық (Т. Рысқұлов, Т. Бокин, Ә. Майкотов, С. Мендешев, С. Сейфуллин, Б. Алманов, Ә. Жангельдин т.б.): көтерілісті жақтап, өздері де қатысты

Көтеріліс болған жерлер

Бүкіл Қазақстан: негізгі екі ірі орталығы – Жетісу мен Торғай

Сипаты

Империализмге, отарлық езгіге қарсы

Қозғаушы күштері

Шаруалар мен қолөнершілер және қазақ жұмысшылары, жетекші күші – демократиялық интеллигенция өкілдері мен байлар, болыс басқарушылары

Басшылары

Жетісуда: Т. Бокин, Б. Әшекеев, Ж. Мәмбетов, Ұ. Саурықов, А. Қосақов

Торғайда: А. Иманов, Ә. Жангелдин, Ә. Жанбосынов, К. Көкімбайұлы

Көтерілісшілердің алғашқы күрес түрі

Отарлауға дейінгі мемлекеттік басқару жүйесін қалпына келтіріп, әкім (елбегі), сот алқасы (жасақшы), қазына билеушісі (қазынашы), әскер басшысын (сардарбек) сайлады.

Қара жұмысқа алынғандардың тізімін жойып жіберді, салық тілхаттарын құртып, болыс ауылдарын тонады

Қара жұмыстан босатылғандар

• Басқармалардың лауазымды адамдары

• Жергілікті бұратаналардан шыққан төменгі полициялық шенділер

• Имамдар, молдалар, мүдәрістер

• Ұсақ несие мекемелеріндегі есепшілер мен бухгалтерлер

• Оқу орындарындағы оқушылар

• Үкіметтің мекемелерінде жоғары лауазымды атқаратын бұратаналар

Басқа ұлт өкілдерінің қатысуы

• И. Долматов және Д. Федотов қырғыздарды бұратаналардың тізімін шығармауға шақырды

• Жетісуда Демко, П. Аркадьев т.б. көтеріліске қатысушыларды үйлерінде жасырды

• Торғайда Н. Кротов соғыс ісі шеберлігіне үйретті

• Е. Курев Қарқарадағы көтерілісшілердің шағын тобын ұйымдастырды

• С. Вербицкая көтерілісшілер қатарында шайқасты

• С. Ужгин «Қарабалықтағы оқиғалар» атты прокламацияда көтерілісті тоқтатпауға шақырды

Жеңілу себептері

• Бытыраңқылығы

• Қару-жарақтың нашар әрі жеткіліксіз болуы

• Ұлтаралық және руаралық қақтығысты пайдалануы

• Саны аз пролетариаттың елеулі ықпал жасай алмағандығы

• Біртұтас басшылықтың болмауы

• Ұлттық-демократиялық зиялылар қатарында бірліктің болмауы

• Даланың бетке ұстарларының (бай, батыр, қазы) дәйектілік, батырлық көрсетпеуі

Тарихи маңызы

• Қазақ халқының таптық, революциялық сана-сезімі өсті

• Мыңдаған көтерілісшілер патша самодержавиесіне қарсы қарулы күрес мектебінен өтті

• Отарлық езгідегі ұзақ жылдар ішінде ұлттық мүдденің ортақтығын тұңғыш рет ұғынды

• Өздерін отаршыл экспансияға қарсы күрес жүргізе алатын күш деп сезінді

Көтеріліске байланысты әдеби шығармалар

Ж. Аймауытов «Қартқожа», С. Сейфуллин «Тар жол, тайғак кешу», Б. Майлин «Қанды кек»,

С. Мұқанов «Ботагөз»,

М. Әуезов «Қилы заман», И. Дәукебаев «Бекболат» және т.б.

Уақыты

(1917 жыл)

Қаралған мәселелері

Нәтижесі

Съездер

Жетісу

сәуір

• Өзін-өзі басқару, сот ісін жүргізу

• Қазақтардың орыстармен қарым-қатынасын реттеу

• Босқындарды Қытайдан қайтару

• Азық-түлікпен жабдықтау

• Салық мәселесі

• Аграрлық мәселелер

• Қазақстанда көп партиялы жүйе қалыптасты

• Бір-бірімен келісе алмай, тарихи процестің дамуын жеделдетті

Семей

27 сәуір-7мамыр

• Ресейді мекендейтін ұлыстардың еркіндігі, теңдігі мен туысқандығы

• Ұлттардың саяси өмірін дұрыс құру

• Экономикалық, тарихи, географиялық ерекшеліктерін ескеру

• Қазақстанның болашақ автономиясы

Орынбор

21-26 шілде

• Жер мәселесі

• Автономия мәселесі

• Сот ісі

• Халыққа білім беру мәселесі

• Дін мәселесі

• Ұлттық-аймақтық автономия мәселесі

Бүкілресейлік

мұсылмандар

мамыр

• Ұлттық-аймақтық федерация негізінде демократиялық республика құру

• 8 сағаттық жұмыс күнін белгілеу

• Көп әйел алушылық пен қалыңмалды жою

• Әйелдердің азаматтық құқығын еркектермен теңестіру

Ұйымдар

«Иттифок-и-

муслимин»

17-20 қыркүйек

• Ресей құрамында мұсылман елдерінің одағын құру

Кадеттер

ақпан

• Бөлінбес біртұтас Ресейді сақтау

• Конституциялық монархияны жақтау

Эсерлер

көктем

• Жерді кім өңдесе, соған беру мәселесі

ҚАЛА АТЫ

1917 ЖЫЛЫ

ҚАЛА АТЫ

1918 ЖЫЛЫ

Ташкент

1 қараша

Орынбор

18 қаңтар

Перовск

30 қазан

Павлодар

қаңтар

Әулиеата

6 қараша

Ақтөбе

8 қаңтар

Ақмола

25 желтоқсан

Семей

17 ақпан

Бөкей Ордасы

2 желтоқсан

Орал

15 қаңтар

Көкшетау

желтоқсан

Жетісу

наурыз

Түркістан

7 қараша

Театр аты

Құрылған жылы

Алғашқы қойылған пьеса

Қызылордада республикада тұңғыш Қазақ ұлттық театры (Ж. Шанин)

1926

«Еңлік – Кебек»

1937 жылы Қазақ академиялық драма театры атағы берілді

Алматы ұйғыр музыкалық драма театры

1933

«Анархан»

Қызылордада корей театры

1937

«Чуп – хин – дон»

Қазақ мемлекеттік музыкалық театры (қазіргі Абай атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық опера және балет театры)

1934

«Айман – Шолпан»

(бірінші маусымның ішінде 100-ден астам рет қойылды)

Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік оркестрі

(А. Жұбанов)

1934

Жамбыл атындағы Қазақ мемлекеттік филармониясы

1936

Жетістіктер

• 1924 жылы Мәскеудегі КСРО халықтары музыкалық концерттеріне И.В. Коцык басқарған

Петропавл педагогикалық училищесінің қазақ хоры қатысты

• 1925 жылы Парижде өткен Бүкіл дүниежүзілік қолданбалы өнер көрмесінде,

1927 жылы Майндағы Франкфуртте өткен Бүкіл дүниежүзілік музыка көрмесінде Ә. Қашаубаев өнер көрсетті

20 жылдардың II жартысы мен 30 жылдардағы мәдени құрылыс

Алғашқы

қадамдар

• Шұғыл түрде сауат ашатын мектептер мен курстар ұйымдастырылды

• 1924 жылы сәуірде Қазақ АКСР-да «Сауатсыздық жойылсын» қоғамы дүниеге келді

• 1931 жылы желтоқсанда 15 жастан 50 жасқа дейінгі сауатсыз еңбекші халыққа жалпыға бірдей міндетті білім беру енгізілді

Бөлінген қаржы

• 1928 жылы 12 млн сом

• 1932 жылы 60 млн сом

• 1937 жылы 447 млн сом

• 1940 жылы 682 млн сом

Жастардың үлес салмағы

• 1928 жылы комсомолдардың бастамасымен мәдени жорық басталды

• 1930 жылы оған 5000-ға жуық комсомол қатысты

• Соғысқа дейін 65000 комсомол мәдениет майданында еңбек етті

Нәтиже

• 1921-1927 жылдары республикада 200000 адам оқыды

• 1928 жылы сауатты адамдар25%, қазақтар арасында 10%-тей болды

• 1926-1939 жылдарда 9-49 жас аралығында барлық, Қазақстан халқының сауаттылығы 25,2%-тен 83,6%-ке оның ішінде ер адамдар арасында 35,5%-тен 90,3%-ке, әйелдер арасында 14,5%-тен 75,8% -ке жетті

• 1936 жылы сауатсыздықты жою пунктері 0,5 млн адам оқыды

• 1938 жылы республика халқының сауаттылығы 65%-ке, қазақ халқының сауаттылығы 40%-ке жетті

• 30 жылдары елдің әр түрлі аймақтарында жоғары оқу орындары мен техникумдарда 20000-дай қазақстандық оқыды

• Соғыс қарсанында мұғалімдер саны 44000-нан асты

Кәсіптік білім беру

Ғылымның қалыптасуы

1928 жылы

тұңғыш педагогика институты

1920 жылы құрылған Қазақстанды зерттеу қоғамы өлкенің тарихын, этнографиясы мен экономикасын зерттеді

1929 жылы зоотехникалық мал дәрігерлік институт

1926-1927 жылдары КСРО Ғылым академиясының кешенді экспедициясы статистикалық-экономикалық, топырақ-ботаникалық, геологиялық-гидрогеологиялық зерттеулер жүргізді

1930 жылы ауыл шаруашылық институты

Ғылыми-зерттеу мекемелеріне бюджеттен шығын 12 есеге өсіп, 1933 жылы 1,2 млн сомнан 1939 жылы 14,4 млн сомға дейін жетті

1931 жылы

медициналық институты

1932 жылы КСРО Ғылым академиясының Қазақстандағы базасы құрылды

1934 жылы Қазақ мемлекеттік университеті

Ұлы Отан қарсаныңда 57 ғылыми мекемеде 1700-ден астам ғалым еңбек етті

Ұлы Отан соғысы қарсаңында 20 жоғары оқу орны, 118 орта арнаулы оқу орны жұмыс істеді

Түсті металдар мен бариттен, сүрме мен қорғасыннан бірінші, мұнайдан екінші, көмірден үшінші орынға шықты

Аталуы

Мақсаттары

Салдары

жағымды

жағымсыз

Мәдени төңкеріс (20 жылдардың II жартысы – 30 жылдар)

• Сауатсыздықты жою

• Төменгі білім берумен қамтамасыз ету

• Мемлекеттік білім беру жүйесін қалыптастыру

• Ғылым мен мәдениетті дамыту

• Социалистік интеллигенцияны қалыптастыру

• Сауатсыздық жойылды:

• 1928 жылы қазақтардың 10%-і сауатты болды

• 1939 жылы қазақтардың 40%-і сауатты болды

• Орта арнаулы, жоғары оқу орындары ашылды:

• Ұлы отан соғысы қарсаңында 20 жоғары, 118 орта арнаулы оқу орны болды

• 1941 жылы КСРО-да 14 млн интеллигенция болды

• Ел идеологиялық оқшауланды

• Мәдени түсінікке партиялық норманы күштеп ендірді

• Білімді жеңіл әдіспен бір жүйеге келтірді

• Қызыл террор ұлттық зиялыларды жойды

• Жаппай идеологияландыру халық мәдениетіне нұқсан келтірді

Елді индустрияландыру (1925 жылғы БК(б) П-ның XIV съезі)

• Өндірісті дамыту

• Қуатты әскери өнеркәсіп кешенін құру

• Техникалық-экономикалық артта қалушылықты жою

• Экономикалық тәуелсіздікке жету

• Жаңа техника мен технологияларды меңгеру

• Елдің қорғаныс қабілеті нығайды

• Әскери техника дамыды

• Өнеркәсіптің жаңа салалары өркендеді

• Зауыттар мен фабрикалар салынды

• Қуатты индустриялық-аграрлық державаға айналды

• Жаңа техника мен технологиялар меңгерілді

• Жұмысшы табының мәдени-техникалық деңгейі жетілдірілді

• Еңбек өнімділігі артты

• Тұтынуға қажетті бұйымдар өндірісі нашар дамыды

• Әскери-саяси экспансияға жол ашылды

• Экономика экстенсивті дамыды

• Тұйық шаруашылық құрылды

• Жаппай стахановшыландыру жүргізілді, өндіріс берекесі кетті

• Жекелеген адамдардың рекорд жасауы үшін жағдай туғызылды

Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру (1927 жылғы БК (б) П-ның XV съезі)

• Ауыл шаруашылығын дамыту

• Байларды тап ретінде жою

• Тиімді ауыл шаруашылық өндірісін қалыптастыру

• Ауыл шаруашылығының меншік салаларына мемлекеттің ықпалын күшейту

• Колхоздар мен совхоздар құрылды

• Ауыл шаруашылық мамандары қалыптасты

• Егістік жердің көлемі ұлғайды

• Мал шаруашылығы дамыды

• Шаруалар бай, феодалдарға кіріптарлықтан құтылды

• Ауылда жұмыс күші жетіспеді

• Шаруалар өз еңбегінің жемісін көре алмады

• Ауыл шаруашылығы өнімін арзан бағаға сатып алып отырды

• Елді индустрияландыру үшін ауылдағы қаржыны қалаға жұмсады

• Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі апаттың кеңестік нұсқасы болды

Қоғамдық-саяси омірі

соғыстан кейінгі жылдар (1946-1950)

50 жылдардың басы мен 60 жылдардың ортасы

Негізгі міндеттері

• Соғыс қиратып кеткен халық шаруашылығын қалпына келтіру

• Бейбіт өнімдер шығаруға көшу

• Экономикану көтеру

• Қоғамда терең мағыналы, кен көлемді өзгерістер жасау

Қиыншылықтары

• Халық шаруашылығының барлық саласында жұмыс қолдарының жетіспеуі

• Соғыс кезінде көптеген келген мамандардың елдеріне қайтуы, мындаған қазақстандықтың майданнан қайтпауы

• Тірі қалғандарының елге оралмауы

• Жұмысшылардың кәсіби даярлығының төмен болуы

• Әміршіл-әкімшіл жүйенің сақталып қалуы

• Адам құқығын аяққа басуға қатысы бар саяси қайраткерлердің ел басқару тізгінін өз қолында ұстап қалуы

• Қоғамды басқару құрылымының «жоғарыдан төменге қарай» принципіне негізделу, оның мәні тек жоғарыдан берілген нұсқау мен бұйрықты орындау болатын

Қабылдаған шаралары

• Жұмыс қолдарының жетіспеушілігін жойды

• Жұмысшылар тобының қатарын маман кадрлармен толықтыру мақсатында еңбек резервтерінің мектептері мен училищелері құрыла бастады

• Халық шаруашылығын қалпына келтіру мен дамытуға арналған бесжылдық заңы қабылданды

• 1954-1956 жылдары шамадан тыс орталықтандыруға шек қойылды

• Одақтық республикалардың құқықтарын кеңейтуге бағытталған шаралар жүзеге асырылды

• 1953 жылғы қыркүйек пленумы ауыл шаруашылығына талдау жасады

• 1954 жылғы қаңтар-наурыз пленумы «тың және тыңайған жерлерді игеру» қаулысын шығарды

• 1955 жылғы қаңтар пленумы мал шаруашылығын дамыту туралы қаулы қабылдады

Өнеркәсіптің дамуы

• Қара металлургия қарқынды дамып, Теміртаудағы металлургия зауыты, Ақтөбедегі ферроқорытпа зауытында кәсіпорынның үшінші кезегі іске қосылды, 1947 жылы Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты алғашқы өнімін берді

• Қаратон мұнайлы т.б. кәсіпорындардың өнім беруі нәтижесінде 1950 мұнай өндіру 52% -ке артты

• 50 жылдары республикада 65 кәсіпорын болды

• 50 жылдары ұзындығы 483 км-ге созылған Мойынты-Шу теміржолы салынды

• 1949 жылы Алматыны 56 қаламен байланыстыратын автоматты станция іске қосылды

• 50 жылдары жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысы 64 сом болды

• 1954-1958 жылдары 730 өнеркәсіп орны мен цехтар іске қосылды

• 1958 жылы өнім өндіруден одақ көлемінде 3-орынға шықты

• 1958 жылы Қазақ теміржолы құрылды

• 1957 жылы экономиканы басқаруды халық шаруашылығы кеңестері жүргізетін болды

• Қарағанды металлургия комбинаты республиканы ғана емес, Сібір, Орал, Орта Азияны металмен қамтамасыз етті

• 5-бесжылдықта темір кенін өндіру 5,4-ке өсті

• 1962 жылы халық шаруашылығында партия органдары өндірістік белгі бойынша құрылып, өнеркәсіп және ауыл шаруашылық партия ұйымдары болып бөлінді

• 1965 жылы одақтық-салалық министрліктер құрылды

Ауыл шаруашылығының дамуы

• Өнім өндіруді арттыру мақсатымен ұсақ колхоздарды біріктіріп, ірі шаруашылықтар құрды (1954 жылы 6737 колхоз, 1952 жылы 2047 колхоз)

• 1947 жылы карточка жүйесі алынып тасталды

• 4-бесжылдықта ауыл шаруашылығы өніміне баға 3 рет арзандатылды, мемлекет ауыл шаруашылық өнімін арзан бағаға сатып алды

• Колхозшыларда төлқұжаттың (1948 жылы енгізілді) болмауы өз еркімен көшуге мүмкіндік бермеді, колхозшылардың еңбегі басыбайлы болды

• 50 жылдары колхозшылар 16,4 сом еңбекақы алды

• 1954 жылғы тың игеру идеясы бойынша 25 млн гектар жер жыртылды

• 1957 жылы әлсіз колхоздар совхоздар құрылды (1957 жылы 198 совхоз, 1958 жылы 500 совхоз)

• Совхоздар халықты азық-түлікпен қамтамасыз ете алмағандықтан, 1957-1958 жылдары колхоз, совхоздардағы мал санын көбейту үшін тұрғындардың жеке меншігіндегі малдар алына бастады

• 1960 жылы республикада мал саны 36,4 млн болды

Нәтижесі

50 жылдардың ортасындағы прогресшіл бастамалардың барлығының бірдей нәтиже бермеуі-саясатты жүзеге асырудағы ғылыми болжамның болмауы, реформаларды мамандар емес, үкіметтің жоғары деңгейінде отырғандардың жасауы

Басталған жылы

1954 жылы (қаңтар-наурыз пленумы)

Идеяны ұсынушы

Үкімет

Одақ бойынша жыртылатын жер

Солтүстік Кавказ, Орал, Оңтүстік Сібір, Еділ бойы, Қазақстан

Қазақстан бойынша жыртылатын жер

Павлодар, Көкшетау, Торғай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай облыстары

Тыңгерлерді материалдық

ынталандыру

• Дүние-мүлкі тегін көшірілді

• Отбасына басшысына 500-1000 сом, әр мүшесіне 150-200 сом мөлшерінде бір реттік көмек берілді

• Үй салу үшін 10 жылға 10000 сом мөлшерінде несие берілді (35%-ін мемлекет өз қарамағына алды)

• Мал сатып үшін 1500-2000 сом несие бөлінді

• 1,5 центнер астық немесе ұн , азық-түлік берілді

• 2 жылдан 5 жылға дейін ауыл шаруашылық салығынан босатылды

Тыңгерлер саны

• 1954-1955 жылдары өнеркәсіпке, көлікке жұмыс істеу үшін 0,5 млн адам келді

• Ақмола облысына 20 000 адам

• Солтүстік Қазақстанға 150 000 адам келу керек еді, артығымен 650 000 адам келді

• 1954-1962 жылдары жалпы 2 млн адам келді

Бөлінген қаржы

• 1954 – 1959 жылдары 20 млрд

Пайдасы

• Ұлттық маман кадрлар көбейді

• Қалалар мен өнеркәсіп орындары салынды

• Мәдени ошақтар пайда болды

• Техниканы меңгеру басталды

• Халықтар арасында достық қарым-қатынас орнап , басқа ұлттар мәдениетінің жетістіктеріне үйренді

• Басқа салалардың дамуына әсер етті

• Одақ бойынша астықты аймаққа айналды

Зияны

• Қазақ тілі тұрмыстық тіл болып қалды

• Қазақ мектептері жабылды

• Демографиялық күйзеліс басталды

• Экстенсивті әдіспен жүргізілді

• Мал шаруашылығының жайылымдық жерлері тарылды

• Топырақ эрозиясы күшейді

• Жердің құнарлы қабаты желге ұшты

• Ет пен сүт өнімдерінің тапшылығы туды

• Пайдакүнемдер көбейді

• Ғалымдардың кең көлемде жерді игеру өзін-өзі ақтамайды үлкен зиян келтіру мүмкін деген ескертулері еленбеді

Жыртылған жер көлемі

• 1954 жылы 6,5 млн гектар

• 1955 жылы 9,4 млн гектар

• Жалпы 25 млн гектар