Жеке кабинетке кіру
Сайт бойынша барлық сұрақтарды 8(771)-234-55-99 (Ватсап) осы номерге жазуға болады. Тәрбиешілерге, ұстаздарға, оқушыларға, студенттерге арналған турнирлер басталды. Толығырақ
Құрметті аттестация тапсыратын ұстаздар аттестацияға арналған сұрақтар мен оның жауаптары дайын болды. Біз оны арнайы кітапша ретінде шығардық. Толығырақ: 8-(707)-358-15-26 осы номерге дәл қазір хабарласыңыз немесе ватсапқа жазыңыз.
Құрметті аттестация тапсыратын ұстаздар аттестацияға арналған сұрақтар мен оның жауаптары дайын болды. Біз оны арнайы кітапша ретінде шығардық. Толығырақ: 8-(707)-358-15-26 осы номерге дәл қазір хабарласыңыз немесе ватсапқа жазыңыз.
Ә.КЕКІЛБАЕВТЫҢ ТАРИХИ РОМАНДАРЫНДА ҚОЛДАНЫЛҒАН «ӘБІЛҚАЙЫР ХАН» АНТРОПОНИМІНІҢ ЛИНГВОТАНЫМДЫҚ МӘНІ
Автор:Оразбаева Эльмира Бейсенбаевна
Бағыты: Барлық пәндер
Бөлімі: Мақала
Сыныбы: Барлық сыныптар
Жарияланған уақыты: 2019-09-25
Материал туралы қысқаша түсінік
Резюме В этой статье рассматривается лингвокогнитивное значение антропонима «Әбілқайыр хан» в исторических романах Ә.Кекилбаева
Ә.КЕКІЛБАЕВТЫҢ ТАРИХИ РОМАНДАРЫНДА ҚОЛДАНЫЛҒАН «ӘБІЛҚАЙЫР ХАН» АНТРОПОНИМІНІҢ ЛИНГВОТАНЫМДЫҚ МӘНІ
Оразбаева Э.Б. - ф.ғ.к., аға оқытушыОҚМПУ, Шымкент қ. В этой статье рассматривается лингвокогнитивное значение антропонима «Әбілқайыр хан» в исторических романах Ә.Кекилбаева
Ә.Кекілбаевтың “Үркер”, “Елең-алаң” романдарының антропонимикондары құрамы қазақ халқының Россияға қосылуы тақырыбына қатысты түзілген. Сол тарихи кезеңдегі түрлі геосаяси және де басқа тіршіліктерге қатысқан кейіпкерлердің (олардың біразы тарихи тұлғалар – біразы Ә.Кекілбаевтың көркемдік ой-талғамынан туындаған әдеби персонаждар) есімдері аталмыш романдар беттерінде кездеседі. Осы екі романда да ең көп кездесетін (жиі қайталанатын) антропоним – Әбілқайыр. Мәселен, “Елең-алаң” романы мәтінінде Әбілқайыр ханның есімі 226 рет қолданылған.“Үркер” романы жайында пікір жазған әдебиеттанушы ғалым-академик С.Қирабаев былай дейді: “Романдардағы бүкіл оқиға дамуы, әрекеті, өмір құбылыстары – бәрі де оның негізгі қаһарманы Әбілқайырдың көзқарасымен байланысты дамиды, соның ой елегінен өте көрсетіледі. Осы тұрғыдан Әбілқайыр есімі романның екінші аты болуға да лайық” [1, 492 б.].“Үркер” романының мазмұны, оқиғалар желісі (ал олар арқылы романның тақырыбы мен идеясы ашылатыны белгілі) Әбілқайырмен байланысты болғандықтан Әбілқайыр антропонимінің лингвостилистикалық және лингвотанымдық мәні мен маңызы өте зор. Әбілқайыр антропонимінің мәтін түзуші аса маңызды рөлі оны “кілт” сөздер қатарына жатқызуға мүмкіндік береді. “Кілт” сөздер деп (“ключевое слово”) аталып жүрген сөздер мәтін түзушілік қызметін атқарады, сюжеттік-композициялық құрылымында мәтін бөліктерін біріктіретін және құрылымдық бөліктерінің сюжеттік-тақырыптық құрамдарын ажырататын доминанттық және қайталанатын сөздер болып табылады [2].Мәтін құрылымына енгізілген антропоним романдардың алғашқы беттерінде актуаландырылады және де мәтіннің қай жерінде болса да қолданылу барысында актуалдану, авторлану процесіне ұшырайды. Басқаша айтқанда, әдеби шығармадағы антропонимнің әр және барлық қолданылуы – актуалдану, авторлану актілерінің көрінісі.Әбілқайыр антропонимінің актуалдандыру немесе авторландыру, көріністерін қарастырсақ, “Үркер” романында хан Әбілқайырдың бейнесі романның бірінші беттерінен бастап суреттелгеніне қарамастан осы басты кейіпкердің аты аталмайды. Оқырманның назарына ханның бет келбеті, ойға шомып, күйзеліп отырған сәті, құмалақ ашуы, Мырзатайдың ханға келуі, екеуара әңгіме т.б. ұсынылғанымен мәтінде ханның есімі әзірше айтылмайды. Суреттеліп отырған осы “дөң маңдайдың астындағы тостағандай томаға көз шашырап жатқан жиде тастарын сұп-суық ызғарымен шағып жіберетіндей шаншыла қарайтын: дөңгелек жүзді, сыз қабақ, ақ сұр кісінің” есімін жазушы Ә.Кекілбаев өз романның 18-бетінде ғана Итжеместі әңгімелеп отырған тұсында атаған: Манағы Итжеместің қақ алдында көк ат мініп тұра қалған ақ сұр кісі хан дейді. Кәдімгі Әбілқайыр хан сол көрінеді. Әбілқайыр антропонимінің осындай актуалануы, әрине, автордың құзыры мен ерігінде. Біздің байқағанымыз, Әбілқайыр антропонимінің дара көркем-эстетикалық семантикасы антропоним әлі қолданылмай тұрған тұсында толтырыла бастады. Басты кейіпкердің бет-бейнесі оның мінезін, жалпы тұлғасын, ситуативті оқиға (ханмен байланысты) күйзеліп отырған сәті т.б. Әбілқайыр антропонимінің актуалдануына қызмет етеді.Әбілқайыр антропонимінің осы және сан рет көркем мәтінде актуалануы немесе қолданылуы − кейіпкердің, оқиғалардың, баяндалып отырған тақырыптың, автордың концепциялық және стильдік, тілдік тұлғасын т.б. көркемдік түрде көрсету, айқындау және баяндау үшін қолданылған.Кейде Ә.Кекілбаев романдарындағы антропонимдердің алғашқы актуалдануында суреттеліп отырған кейіпкердің әлеуметтік статусы хабарландырылады. Мысалы, императрица Екатеринаға Әбілқайырдың ұлы Ералы былай таныстырылған: “Қырғыз-қайсақ ордасының ханы, Әбілқайыр Мұхамбет қазы баһадүрдің елшісі Ералы ханзада”. Екі антропонимнің (Әбілқайыр, Ералы) синтагмалық қолдануының мазмұны семантикалық және эстетикалық (стилистикалық) жағынан ақпаратты. Мәселен, таратылып кеңінен берілген антропонимдік формула “қырғыз-қайсақ ордасының ханы Әбілқайыр Мұхамбет қазы баһадүр” Әбілқайыр ханның әлеуметтік орны (статусы) жайында алғашқы мәлімет береді, сонымен бірге бұл антропонимдік формула (қолданыс) этномәдени ақпаратты және айқын көрінетін ұлттық-мәдени, мәдени-тарихи ерекшеліктерге ие. Әбілқайыр антропонимінің бұл актуалданылған синтагмалық қолданыстағы идиоэтикалық семантикасы этнотаңбалы (этномаркерлі) және этномәдени “қырғыз-қайсақ”, “орда”, “хан”, “Мұхамбет”, “қазы”, “баһадүр” лексемалар негізінде қалыптасады, бұл лексемалардан әр қайсысы имплициттік (астарлы, кодталған) түрде Әбілқайыр ханның бейнесінің (тұлғасының) тарихи-мәдени белгілерін көрсетеді. Аталмыш идиоэтникалық лексемалар арқылы әдеби кейіпкерге де, сол тарихи-мәдени кезеңге де қатысты түрлі этномәдени, тарихи ақпараттарды тануымызға болады. Ол ақпараттар белгілі бір тарихи кезеңді және әлеуметтік ортаны белгілейтін тілдік деректер болып табылады. Мәселен, “қырғыз-қайсақ” этникалық атаудың өзінен тарихи-мәдени біраз ақпараттарды байқауымызға болады. Жалпы түрде айтқан болсақ, бұл атау ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ халқының атауы екенін көрсетеді, сонымен бірге бұл атау автоэтнонимдік (халықтың өзі өзіне қойған) атау еместігі бірден білінеді, яғни бұл жасанды аллоэтнимдік атау орыс (Ресей империясы) тарапынан қойылған “бодандық” сипаты бар атау екені мәлім. “Орда” сөзінің де тарихи-әлеуметтік, тарихи-хронологиялық мәні бар. Бұл атау хандардың билік-әкімшілік дәрежесіне қатысты қолданылатын сөз. Осындай этно және тарихи-әлеуметтік белгілері, ақпараттық мәні бар сөздер қатарында қолданылып отырған антропонимдік формуладағы: “хан”, “Мұхамбет”, “қазы” терминдерін де жатқызуға болады. Жоғарыда көрсетілген хан Әбілқайырды атайтын антропонимикалық формула изоморфты түрде Ресей патшайымына елшілік мақсатпен келген Әбілқайырдың ұлы Ералыны да атайды. Әбілқайыр ханның ұлы қазақ елшісі Ералы “қырғыз-қайсақ ордасының Әбілқайыр Мұхамбет қазы баһадүр ханның” елшісі, Әбілқайырдың өз ұлы және мұрагері ретінде көрсетілген.Әбілқайыр романда әр қырынан көрінеді. “Ең алдымен, ол – хан тұқымы, сұлтан”-деп жазады С.Қирабаев [1, 492 б.]. “Үркер” романы мәтінінде Әбілқайыр антропонимінің синтагмалық қолданысы Әбілқайырдың осы “қырын” көрсетеді, яғни түзу тізбектік қатарда (“линейный ряд”) Әбілқайыр антропонимі “сүйегің асыл, тегің артық сұлтансың” деген ораммен мағыналық көркемдік тұтастықта берілген: “Сүйегің асыл, тегің артық сұлтансың. Сен қайдан тегін болайын деп едің, Әбілқайыр”.Әбілқайыр антропонимінің концептілік (концептуалдық) өрісіндегі басқа да мәндерді Әбілқайыр антропонимінің көптеген синтагмалы (дискурстағы) қолданыстан (вербалдануынан) байқауымызға болады. Мәселен, Әбілқайыр ханның әлеуметтік статусы – хан лауазымы, дәрежесі, “ресми” аталымы төмендегі антропонимдік қолданыстардан байқалады. Мәселен, Орынбор комиссиясының бастығы Татищевтің тапсырмасымен келген ноғай Арслан Бахметев былай дейді: “Маған Орынбор комиссиясының бастығы аса мәртебелі Василий Никитович Татищев мырза құрметті Әбілқайыр Мұхамбет Қазы Баһадүр ханмен оңаша жолығуды тапсырды”. Осы вербалданған лингвоменталды мәнді тағы да басқа дискурстардан да байқауымызға болады. Солардың бірі: “Башқұрт жұртының бүгінгі таңда жер басып жүрген үлкенді-кішісі, әйел-еркегі, олардың бұдан кейін жарыққа келетін үрім-бұтағы, қарындас қазақ халқының ардақты әміршісі Әбілқайыр Мұхамбет Қазы Баһадүр хан, Сізді өзінің жаппар хақтың өзінен кейінгі ең үлкен қожасы деп танып, Башқұрт жұрты мен Башқұрт уалаятының ұлы ханы деп жариялайды,- деп тағзым етті” [3, 350 б.].Мысал ретінде келтірілген антропонимикалық қолданыстағы “Мұхамбет Қазы Баһадүр хан” антропонимиялық тіркес-формула Әбілқайырдың билік, үлкен лауазым иесі екенін көрсетеді – сондай түсінік қарапайым қазақ халқында болған және де басқа ел иелері, өкілдері осы танымға ортақ болғанын байқауымызға болады.Егер жоғарыда келтірілген синтагмалық қолданыстардағы Әбілқайыр антропонимиялық концептінің лингвотанымдақ өрісінде “билік иесі”, “хан” деген ұғым берілген болса, аталмыш антропонимнің вербалдануының басқа үлгілерінде Әбілқайыр концептісінің басқа қырлары ашылған.Әбілқайыр антропонимиялық концептілік құрылымындағы тағы бір лингвоменталдық көрініс − “қоғам қайраткері”. Аталмыш лингвокогнитивтік өріс романдардың (“Елең-алаң”, “Үркер”) көркем мәтіндердегі Әбілқайырға қатысты сюжетте, бейнеленген оқиғаларда вербалданады. Бұл лингвоменталды ұғымның тілдік көрінісі Әбілқайыр антропонимінің дистантты және контакті басқа сөз тіркестерімен (сөйлемдермен, жалқы есімдермен) байланыстарында айқындалады. Әбілқайыр антропонимиялық концептінің бұл тілдік репрезентациясын көрсету үшін романдардың мазмұнын қайталап шығуға тура келеді. Романдардың мазмұны, бір сөзбен айтқанда, көп жағдайда Әбілқайырдың қоғам қайраткері ретіндегі іс-әрекеттерімен байланысты болып келеді. Көркем мәтіндегі Әбілқайыр антропонимиялық концепті жеке-дара тек қана өз көрінісін бере алмайды, мәтіннің “көркемдік әлеміндегі” ғаламның тілдік бейнесінің басқа да үзіктерімен кешенді де жүйелі байланыста болады. Сондықтан да: “Сырт қарағанда бір сәттік мәселелерді ашуға арналғанмен, бұл тараулардың (“Тығырық”, “Елшілік”, “Арбасу”, “Айқас”) бәрінде қазақ өмірінің кең тынысты тіршілігі, Россияға қосылуын жақтаған және оған қарсы топтардың күшті тартысы, ру басшыларының алауыздық әрекеттері, соған қарамастан біртіндеп халық ішіне сіңе бастаған орыс-қазақ қарым-қатынасының фактілері шынайы көрініс табады. Роман мазмұнында халық тағдыры жайында ойлану күшті. Сондықтан онда оқиғадан гөрі ой салмағы басым көрінеді” [1, 496 б.].Әбілқайырдың “Үркер” романындағы бейнесі мүлде жаңа жағдайда тың материалдар негізінде толыса түскен. Ханның ойлы, айлалы, амалды қылығын танытарлық эпизодтар бірсыпыра. Осылардың қай-қайсысында болсын ол “заманына қарай амалы” деген қағидаға сүйенген өз дәуірінің қайраткері ретінде көрінеді” [1, 511 б.].Көріп отырғанымыздай, белгілі бір антропонимиялық концепт жеке-дара “өмір сүре” алмайды, ол басқа да антропонимиялық концептілермен байланысады, “антропонимиялық ғалам бейнесін” құрайды және де өзге ономастикалық және ономастикалық емес концептілермен кешенді де жүйелі түрде көркем мәтіннің эстетикалық және лингвокогнитивтік тұтастығында, “ғаламның тілдік бейнесі”, мәтіннің лингвотанымдық кеңістігін, өрісін құрылымдайды. Дегенмен, әр антропонимиялық концептінің өз құрылымы, өзіндік лингвоменталды өрісі, аясы бар деп айтуымызға болады. Мәселен, Әбілқайыр антропонимиялық концептінің лингвоменталды құрылымының бөліктері “билік иесі”, “хан”, “тектілік”, “қоғам қайраткері” т.б. болып табылады.Әдебиеттер тізімі:
Оразбаева Э.Б. - ф.ғ.к., аға оқытушыОҚМПУ, Шымкент қ. В этой статье рассматривается лингвокогнитивное значение антропонима «Әбілқайыр хан» в исторических романах Ә.Кекилбаева
Ә.Кекілбаевтың “Үркер”, “Елең-алаң” романдарының антропонимикондары құрамы қазақ халқының Россияға қосылуы тақырыбына қатысты түзілген. Сол тарихи кезеңдегі түрлі геосаяси және де басқа тіршіліктерге қатысқан кейіпкерлердің (олардың біразы тарихи тұлғалар – біразы Ә.Кекілбаевтың көркемдік ой-талғамынан туындаған әдеби персонаждар) есімдері аталмыш романдар беттерінде кездеседі. Осы екі романда да ең көп кездесетін (жиі қайталанатын) антропоним – Әбілқайыр. Мәселен, “Елең-алаң” романы мәтінінде Әбілқайыр ханның есімі 226 рет қолданылған.“Үркер” романы жайында пікір жазған әдебиеттанушы ғалым-академик С.Қирабаев былай дейді: “Романдардағы бүкіл оқиға дамуы, әрекеті, өмір құбылыстары – бәрі де оның негізгі қаһарманы Әбілқайырдың көзқарасымен байланысты дамиды, соның ой елегінен өте көрсетіледі. Осы тұрғыдан Әбілқайыр есімі романның екінші аты болуға да лайық” [1, 492 б.].“Үркер” романының мазмұны, оқиғалар желісі (ал олар арқылы романның тақырыбы мен идеясы ашылатыны белгілі) Әбілқайырмен байланысты болғандықтан Әбілқайыр антропонимінің лингвостилистикалық және лингвотанымдық мәні мен маңызы өте зор. Әбілқайыр антропонимінің мәтін түзуші аса маңызды рөлі оны “кілт” сөздер қатарына жатқызуға мүмкіндік береді. “Кілт” сөздер деп (“ключевое слово”) аталып жүрген сөздер мәтін түзушілік қызметін атқарады, сюжеттік-композициялық құрылымында мәтін бөліктерін біріктіретін және құрылымдық бөліктерінің сюжеттік-тақырыптық құрамдарын ажырататын доминанттық және қайталанатын сөздер болып табылады [2].Мәтін құрылымына енгізілген антропоним романдардың алғашқы беттерінде актуаландырылады және де мәтіннің қай жерінде болса да қолданылу барысында актуалдану, авторлану процесіне ұшырайды. Басқаша айтқанда, әдеби шығармадағы антропонимнің әр және барлық қолданылуы – актуалдану, авторлану актілерінің көрінісі.Әбілқайыр антропонимінің актуалдандыру немесе авторландыру, көріністерін қарастырсақ, “Үркер” романында хан Әбілқайырдың бейнесі романның бірінші беттерінен бастап суреттелгеніне қарамастан осы басты кейіпкердің аты аталмайды. Оқырманның назарына ханның бет келбеті, ойға шомып, күйзеліп отырған сәті, құмалақ ашуы, Мырзатайдың ханға келуі, екеуара әңгіме т.б. ұсынылғанымен мәтінде ханның есімі әзірше айтылмайды. Суреттеліп отырған осы “дөң маңдайдың астындағы тостағандай томаға көз шашырап жатқан жиде тастарын сұп-суық ызғарымен шағып жіберетіндей шаншыла қарайтын: дөңгелек жүзді, сыз қабақ, ақ сұр кісінің” есімін жазушы Ә.Кекілбаев өз романның 18-бетінде ғана Итжеместі әңгімелеп отырған тұсында атаған: Манағы Итжеместің қақ алдында көк ат мініп тұра қалған ақ сұр кісі хан дейді. Кәдімгі Әбілқайыр хан сол көрінеді. Әбілқайыр антропонимінің осындай актуалануы, әрине, автордың құзыры мен ерігінде. Біздің байқағанымыз, Әбілқайыр антропонимінің дара көркем-эстетикалық семантикасы антропоним әлі қолданылмай тұрған тұсында толтырыла бастады. Басты кейіпкердің бет-бейнесі оның мінезін, жалпы тұлғасын, ситуативті оқиға (ханмен байланысты) күйзеліп отырған сәті т.б. Әбілқайыр антропонимінің актуалдануына қызмет етеді.Әбілқайыр антропонимінің осы және сан рет көркем мәтінде актуалануы немесе қолданылуы − кейіпкердің, оқиғалардың, баяндалып отырған тақырыптың, автордың концепциялық және стильдік, тілдік тұлғасын т.б. көркемдік түрде көрсету, айқындау және баяндау үшін қолданылған.Кейде Ә.Кекілбаев романдарындағы антропонимдердің алғашқы актуалдануында суреттеліп отырған кейіпкердің әлеуметтік статусы хабарландырылады. Мысалы, императрица Екатеринаға Әбілқайырдың ұлы Ералы былай таныстырылған: “Қырғыз-қайсақ ордасының ханы, Әбілқайыр Мұхамбет қазы баһадүрдің елшісі Ералы ханзада”. Екі антропонимнің (Әбілқайыр, Ералы) синтагмалық қолдануының мазмұны семантикалық және эстетикалық (стилистикалық) жағынан ақпаратты. Мәселен, таратылып кеңінен берілген антропонимдік формула “қырғыз-қайсақ ордасының ханы Әбілқайыр Мұхамбет қазы баһадүр” Әбілқайыр ханның әлеуметтік орны (статусы) жайында алғашқы мәлімет береді, сонымен бірге бұл антропонимдік формула (қолданыс) этномәдени ақпаратты және айқын көрінетін ұлттық-мәдени, мәдени-тарихи ерекшеліктерге ие. Әбілқайыр антропонимінің бұл актуалданылған синтагмалық қолданыстағы идиоэтикалық семантикасы этнотаңбалы (этномаркерлі) және этномәдени “қырғыз-қайсақ”, “орда”, “хан”, “Мұхамбет”, “қазы”, “баһадүр” лексемалар негізінде қалыптасады, бұл лексемалардан әр қайсысы имплициттік (астарлы, кодталған) түрде Әбілқайыр ханның бейнесінің (тұлғасының) тарихи-мәдени белгілерін көрсетеді. Аталмыш идиоэтникалық лексемалар арқылы әдеби кейіпкерге де, сол тарихи-мәдени кезеңге де қатысты түрлі этномәдени, тарихи ақпараттарды тануымызға болады. Ол ақпараттар белгілі бір тарихи кезеңді және әлеуметтік ортаны белгілейтін тілдік деректер болып табылады. Мәселен, “қырғыз-қайсақ” этникалық атаудың өзінен тарихи-мәдени біраз ақпараттарды байқауымызға болады. Жалпы түрде айтқан болсақ, бұл атау ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ халқының атауы екенін көрсетеді, сонымен бірге бұл атау автоэтнонимдік (халықтың өзі өзіне қойған) атау еместігі бірден білінеді, яғни бұл жасанды аллоэтнимдік атау орыс (Ресей империясы) тарапынан қойылған “бодандық” сипаты бар атау екені мәлім. “Орда” сөзінің де тарихи-әлеуметтік, тарихи-хронологиялық мәні бар. Бұл атау хандардың билік-әкімшілік дәрежесіне қатысты қолданылатын сөз. Осындай этно және тарихи-әлеуметтік белгілері, ақпараттық мәні бар сөздер қатарында қолданылып отырған антропонимдік формуладағы: “хан”, “Мұхамбет”, “қазы” терминдерін де жатқызуға болады. Жоғарыда көрсетілген хан Әбілқайырды атайтын антропонимикалық формула изоморфты түрде Ресей патшайымына елшілік мақсатпен келген Әбілқайырдың ұлы Ералыны да атайды. Әбілқайыр ханның ұлы қазақ елшісі Ералы “қырғыз-қайсақ ордасының Әбілқайыр Мұхамбет қазы баһадүр ханның” елшісі, Әбілқайырдың өз ұлы және мұрагері ретінде көрсетілген.Әбілқайыр романда әр қырынан көрінеді. “Ең алдымен, ол – хан тұқымы, сұлтан”-деп жазады С.Қирабаев [1, 492 б.]. “Үркер” романы мәтінінде Әбілқайыр антропонимінің синтагмалық қолданысы Әбілқайырдың осы “қырын” көрсетеді, яғни түзу тізбектік қатарда (“линейный ряд”) Әбілқайыр антропонимі “сүйегің асыл, тегің артық сұлтансың” деген ораммен мағыналық көркемдік тұтастықта берілген: “Сүйегің асыл, тегің артық сұлтансың. Сен қайдан тегін болайын деп едің, Әбілқайыр”.Әбілқайыр антропонимінің концептілік (концептуалдық) өрісіндегі басқа да мәндерді Әбілқайыр антропонимінің көптеген синтагмалы (дискурстағы) қолданыстан (вербалдануынан) байқауымызға болады. Мәселен, Әбілқайыр ханның әлеуметтік статусы – хан лауазымы, дәрежесі, “ресми” аталымы төмендегі антропонимдік қолданыстардан байқалады. Мәселен, Орынбор комиссиясының бастығы Татищевтің тапсырмасымен келген ноғай Арслан Бахметев былай дейді: “Маған Орынбор комиссиясының бастығы аса мәртебелі Василий Никитович Татищев мырза құрметті Әбілқайыр Мұхамбет Қазы Баһадүр ханмен оңаша жолығуды тапсырды”. Осы вербалданған лингвоменталды мәнді тағы да басқа дискурстардан да байқауымызға болады. Солардың бірі: “Башқұрт жұртының бүгінгі таңда жер басып жүрген үлкенді-кішісі, әйел-еркегі, олардың бұдан кейін жарыққа келетін үрім-бұтағы, қарындас қазақ халқының ардақты әміршісі Әбілқайыр Мұхамбет Қазы Баһадүр хан, Сізді өзінің жаппар хақтың өзінен кейінгі ең үлкен қожасы деп танып, Башқұрт жұрты мен Башқұрт уалаятының ұлы ханы деп жариялайды,- деп тағзым етті” [3, 350 б.].Мысал ретінде келтірілген антропонимикалық қолданыстағы “Мұхамбет Қазы Баһадүр хан” антропонимиялық тіркес-формула Әбілқайырдың билік, үлкен лауазым иесі екенін көрсетеді – сондай түсінік қарапайым қазақ халқында болған және де басқа ел иелері, өкілдері осы танымға ортақ болғанын байқауымызға болады.Егер жоғарыда келтірілген синтагмалық қолданыстардағы Әбілқайыр антропонимиялық концептінің лингвотанымдақ өрісінде “билік иесі”, “хан” деген ұғым берілген болса, аталмыш антропонимнің вербалдануының басқа үлгілерінде Әбілқайыр концептісінің басқа қырлары ашылған.Әбілқайыр антропонимиялық концептілік құрылымындағы тағы бір лингвоменталдық көрініс − “қоғам қайраткері”. Аталмыш лингвокогнитивтік өріс романдардың (“Елең-алаң”, “Үркер”) көркем мәтіндердегі Әбілқайырға қатысты сюжетте, бейнеленген оқиғаларда вербалданады. Бұл лингвоменталды ұғымның тілдік көрінісі Әбілқайыр антропонимінің дистантты және контакті басқа сөз тіркестерімен (сөйлемдермен, жалқы есімдермен) байланыстарында айқындалады. Әбілқайыр антропонимиялық концептінің бұл тілдік репрезентациясын көрсету үшін романдардың мазмұнын қайталап шығуға тура келеді. Романдардың мазмұны, бір сөзбен айтқанда, көп жағдайда Әбілқайырдың қоғам қайраткері ретіндегі іс-әрекеттерімен байланысты болып келеді. Көркем мәтіндегі Әбілқайыр антропонимиялық концепті жеке-дара тек қана өз көрінісін бере алмайды, мәтіннің “көркемдік әлеміндегі” ғаламның тілдік бейнесінің басқа да үзіктерімен кешенді де жүйелі байланыста болады. Сондықтан да: “Сырт қарағанда бір сәттік мәселелерді ашуға арналғанмен, бұл тараулардың (“Тығырық”, “Елшілік”, “Арбасу”, “Айқас”) бәрінде қазақ өмірінің кең тынысты тіршілігі, Россияға қосылуын жақтаған және оған қарсы топтардың күшті тартысы, ру басшыларының алауыздық әрекеттері, соған қарамастан біртіндеп халық ішіне сіңе бастаған орыс-қазақ қарым-қатынасының фактілері шынайы көрініс табады. Роман мазмұнында халық тағдыры жайында ойлану күшті. Сондықтан онда оқиғадан гөрі ой салмағы басым көрінеді” [1, 496 б.].Әбілқайырдың “Үркер” романындағы бейнесі мүлде жаңа жағдайда тың материалдар негізінде толыса түскен. Ханның ойлы, айлалы, амалды қылығын танытарлық эпизодтар бірсыпыра. Осылардың қай-қайсысында болсын ол “заманына қарай амалы” деген қағидаға сүйенген өз дәуірінің қайраткері ретінде көрінеді” [1, 511 б.].Көріп отырғанымыздай, белгілі бір антропонимиялық концепт жеке-дара “өмір сүре” алмайды, ол басқа да антропонимиялық концептілермен байланысады, “антропонимиялық ғалам бейнесін” құрайды және де өзге ономастикалық және ономастикалық емес концептілермен кешенді де жүйелі түрде көркем мәтіннің эстетикалық және лингвокогнитивтік тұтастығында, “ғаламның тілдік бейнесі”, мәтіннің лингвотанымдық кеңістігін, өрісін құрылымдайды. Дегенмен, әр антропонимиялық концептінің өз құрылымы, өзіндік лингвоменталды өрісі, аясы бар деп айтуымызға болады. Мәселен, Әбілқайыр антропонимиялық концептінің лингвоменталды құрылымының бөліктері “билік иесі”, “хан”, “тектілік”, “қоғам қайраткері” т.б. болып табылады.Әдебиеттер тізімі:
Сертификатты жеке кабинеттегі жетістіктерім бөлімінен жүктеп алуға болады
Материалды сайттан тегін жүктеу
Материал ұнаса парақшаңызға сақтап қойыңыз!
Өз пікіріңізді қалдыру үшін тіркелу қажет.