«Бастауыш сынып оқушыларының шапшаң оқу дағдысын қалыптастыру»

әдістемелік құрал

(әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған)

Құрастырушы: Тлепбергенова Гульшат Муратовна

Бұл әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне, әдістемелік бірлестік жетекшілеріне, педагог-зерттеушілерге және педагогикалық жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған ғылыми-әдістемелік бағыттағы еңбек болып табылады. Құралдың басты мақсаты – бастауыш сынып оқушыларының оқу дағдыларын жетілдіру, соның ішінде шапшаң және саналы оқу қабілетін қалыптастыру мен дамыту жолдарын көрсету. Онда теориялық негіздер мен практикалық әдістемелер өзара ұштасып, оқыту процесінде тікелей қолдануға болатын материалдар жүйеленіп берілген.

Әдістемелік құралда бастауыш мектеп жасындағы балалардың жас ерекшеліктеріне сай оқу дағдыларын қалыптастырудың тиімді жолдары қарастырылған. Мұнда мұғалімдердің күнделікті оқу-тәрбие процесінде қолдана алатын түрлі әдіс-тәсілдер, ойын арқылы орындалатын жаттығулар, оқуға қызығушылықты арттыруға арналған тапсырмалар мен мәтін үлгілері қамтылған. Сондай-ақ, оқушылардың оқу жылдамдығын арттыруға бағытталған жаттығулардың үлгілері мен оларды сабақта тиімді пайдалану жолдары нақты мысалдармен көрсетілген.

Құрал мұғалімдерге оқу дағдысын қалыптастыруда жаңа педагогикалық тәсілдерді енгізуге, оқушылардың оқу мотивациясын арттыруға, оқу процесін жандандыруға және сабақтың тиімділігін арттыруға әдістемелік көмек көрсетеді. Сонымен қатар, мұнда шапшаң оқуға арналған жаттығуларды сабақ барысында жүйелі жоспарлау, оқу жетістіктерін бақылау мен бағалау критерийлерін құрастыру жөнінде ұсыныстар берілген.

Бұл әдістемелік құрал жас мұғалімдер мен педагогикалық жоғары оқу орындарының студенттеріне де үлкен көмекші материал бола алады. Ол студенттердің кәсіби бағыттылығын арттырып, оқу процесінде теорияны тәжірибемен ұштастыруға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, бастауыш буын оқушыларының оқу мәдениетін қалыптастыруға, оқу барысындағы дербестік пен белсенділікті дамытуға ықпал етеді.

Ұсынылып отырған әдістемелік құрал — мұғалімнің кәсіби қызметінде тиімді пайдалануға болатын, оқу сапасын арттыруға бағытталған заманауи көмекші материал. Ол оқыту процесін жаңғыртуға, оқушылардың танымдық қабілетін жетілдіруге және оқу әрекетіне деген қызығушылығын арттыруға мүмкіндік береді.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ...........................................................................................................................4

1-БӨЛІМ. ШАПШАҢ ОҚУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Шапшаң оқу ұғымы және оның педагогикалық-психологиялық мәні ............ 6
1.2. Бастауыш сынып оқушыларында оқу дағдысының даму ерекшеліктері ......... 7
1.3. Шапшаң оқу дағдысын қалыптастырудың мақсат-міндеттері ......................... 9

2-БӨЛІМ. ШАПШАҢ ОҚУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1. Дыбыстық, буындық және сөздік деңгейдегі жаттығулар жүйесі .................. 11
2.2. Мәтінді шапшаң оқу тәсілдері және оларды қолдану жолдары ..................... 12
2.3. Оқу қарқынын арттыруға арналған ойын және тренинг элементтері ............ 14
2.4. Дамыта оқыту технологиясы мен цифрлық ресурстарды пайдалану ............ 16

3-БӨЛІМ. ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР МЕН ОҚУ ТАПСЫРМАЛАРЫ
3.1. Шапшаң оқуға арналған жаттығулар мен тапсырмалар үлгілері .................... 18
3.2. Мәтінді мазмұндау, сұрақ қою және жауап беру әдістері ............................... 19
3.3. Ойын элементтері мен жұптық жұмыс арқылы оқу шапшаңдығын арттыру .... 21

4-БӨЛІМ. БАҒАЛАУ, МОНИТОРИНГ ЖӘНЕ ҚОРЫТЫНДЫ
4.1. Шапшаң оқу дағдысын бағалау критерийлері мен көрсеткіштері .................. 23
4.2. Оқушылардың оқу қарқынын анықтау әдістері мен диагностикалық тестілер ... 25
4.3. Мұғалім тәжірибесінен: шапшаң оқуға арналған сабақ үлгілері .................... 28

Қорытынды ........................................................................................................... 31
Пайдаланылған әдебиеттер .................................................................................. 33

Кіріспе

Қазіргі замандағы білім беру жүйесінің басты мақсаты – оқушының функционалдық сауаттылығын арттыру және өздігінен білім алуға қабілетті тұлға қалыптастыру. Сол бағыттағы маңызды міндеттердің бірі – бастауыш сынып оқушыларының оқу дағдысын жетілдіру. Себебі оқушының мәтінді дұрыс, шапшаң әрі түсініп оқуы – оның жалпы оқу жетістігінің, тілдік дамуының және ойлау қабілетінің негізін қалайды.

Шапшаң оқу – тек техникалық дағды ғана емес, сонымен қатар оқушының танымдық белсенділігін, есте сақтау мен зейін тұрақтылығын дамытатын күрделі психологиялық-педагогикалық процесс. Бұл дағдыны бастауыш буында қалыптастырудың маңызы зор, өйткені дәл осы кезеңде баланың оқу мәдениетінің іргетасы қаланып, мәтінді қабылдау және түсіну іскерліктері дамиды.

Бастауыш сынып оқушыларының оқу қарқыны әртүрлі деңгейде байқалады: біреулері мәтінді баяу және үзіп оқиды, кейбірі жылдам оқығанымен, оның мазмұнын толық түсінбеуі мүмкін. Сондықтан оқу жылдамдығын арттырумен қатар, мәтін мазмұнын түсіну, мәнерлі оқу және оқу процесіне қызығушылықты арттыру да қатар дамытылуы қажет.

Ұсынылып отырған әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне шапшаң оқуға үйретудің тиімді әдіс-тәсілдерін, жаттығулар жүйесін және сабақ құрылымдарын ұсынуға бағытталған. Мұнда шапшаң оқу дағдысын қалыптастырудың психологиялық және педагогикалық негіздері қарастырылып, оны тәжірибеде қолдануға арналған түрлі практикалық тапсырмалар мен ойын элементтері жинақталған.

Әдістемелік құралдың мақсаты

Бастауыш сынып оқушыларының шапшаң оқу дағдысын қалыптастыру мен дамытуға арналған тиімді әдістер мен заманауи оқыту технологияларын ұсыну.

Міндеттері

• Шапшаң оқудың ғылыми-теориялық негіздерін ашу және оның білім сапасын арттырудағы рөлін айқындау;

• Бастауыш сынып оқушыларының оқу процесінде кездесетін қиындықтарды анықтап, оларды шешудің тиімді жолдарын көрсету;

• Шапшаң оқуға үйретудің әдіс-тәсілдері мен технологияларын нақты мысалдар арқылы ұсыну;

• Оқу техникасын жетілдіруге бағытталған жаттығулар мен ойын түрлерін енгізу;

• Мұғалімдерге арналған сабақ үлгілері мен практикалық материалдарды жүйелеу;

• Оқушылардың оқу жылдамдығын бағалау, мониторинг жүргізу және нәтижесін талдау әдістемесін қалыптастыру.

Өзектілігі мен мәселелері

Қазіргі уақытта бастауыш сынып оқушыларының бір бөлігі оқу дағдыларын толық меңгермей, оқу процесінде бірқатар қиындықтарға тап болып отыр. Солардың қатарында:

• оқу қарқынының төмен болуы;

• мәтінді түсіну қабілетінің жеткіліксіздігі;

• оқуға деген қызығушылықтың бәсеңдеуі;

• оқу кезінде тез шаршау мен зейіннің тұрақсыздығы;

• мұғалімдердің шапшаң оқуға үйретудің заманауи әдістемелерін жүйелі түрде қолданбауы сияқты мәселелер бар.

Осыған байланысты оқу процесінде жеке және топтық жұмыс түрлерін ұтымды үйлестіре отырып, ойын арқылы оқыту тәсілдерін қолдану, сонымен бірге оқуға деген ынта мен белсенділікті арттыру – қазіргі бастауыш сынып мұғалімдерінің негізгі міндеттерінің бірі болып саналады.

Күтілетін нәтижелер

Әдістемелік құралды оқу-тәрбие процесінде қолдану нәтижесінде:

• мұғалімдер шапшаң оқуға үйретудің тиімді әдіс-тәсілдерін меңгереді;

• оқушылардың оқу жылдамдығы мен түсіну қабілеті артады;

• мәтінді талдау, мазмұндау және өз ойын еркін жеткізу дағдылары дамиды;

• оқуға деген қызығушылық пен жауапкершілік сезімі қалыптасады;

• сабақ барысында оқушылардың белсенділігі мен шығармашылық қабілеттері артады;

• бастауыш сынып оқушыларының шапшаң, түсініп және мәнерлеп оқу мәдениеті жүйелі түрде қалыптасады.

Бұл әдістемелік құрал мұғалімдерге оқушылардың оқу дағдыларын дамытуда заманауи педагогикалық тәсілдерді тиімді қолдануға, оқу процесін қызықты әрі нәтижелі етуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ол бастауыш мектеп оқушыларының оқу мәдениетін қалыптастыруға және шапшаң оқу дағдысын жетілдіруге бағытталған тәжірибелік көмекші құрал ретінде қызмет атқарады.

1-БӨЛІМ. ШАПШАҢ ОҚУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Шапшаң оқу ұғымы және оның педагогикалық-психологиялық мәні

Шапшаң оқу – бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетін дамытуда маңызды рөл атқаратын, оқу процесінің ажырамас бөлігі болып табылатын күрделі дағды. Педагогикалық тұрғыдан алғанда, шапшаң оқу дегеніміз – оқушының мәтінді дұрыс, жылдам, түсініп және мәнерлеп оқу қабілеті, яғни техникалық жылдамдық пен мағыналық түсінудің үйлесімділігі. Психологиялық тұрғыдан алғанда, бұл дағды зейіннің тұрақтылығы, есте сақтау, қабылдау және ойлау процестерінің бірлескен әрекеті арқылы қалыптасады.

Шапшаң оқу – оқу сапасының көрсеткіші ғана емес, баланың танымдық даму деңгейінің де айғағы. Ол тек сөздерді тез оқып шығумен шектелмейді, керісінше мәтіннің мазмұнын терең ұғынып, негізгі ойын ажыратуға мүмкіндік береді. Шапшаң оқушы – ойлау қабілеті дамыған, есте сақтау және талдау жасау дағдылары жетілген, өз ойын еркін жеткізе алатын тұлға.

Педагогикалық тұрғыдан:

Шапшаң оқу – сауат ашу мен тіл дамыту сабақтарының нәтижесін айқындайтын басты көрсеткіш. Мұғалімдер үшін бұл дағдыны қалыптастыру – оқу процесін тиімді ұйымдастыру, оқушылардың оқу техникасын жетілдіру және мәтінді түсіну сапасын арттыру міндеттерін қамтиды. Шапшаң оқу оқу бағдарламасындағы барлық пәндердің сәтті меңгерілуіне негіз болады, өйткені оқу – білім алудың басты құралы. Егер бала мәтінді баяу оқыса немесе түсінбей оқыса, оның басқа пәндердегі үлгерімі де төмен болады.

Педагогикалық тәжірибелер көрсеткендей, шапшаң оқу дағдысы дамыған оқушылардың:

• сөздік қоры бай болады;

• сөйлеу мәдениеті қалыптасады;

• жазбаша және ауызша тілдік қарым-қатынасы дамиды;

• пәнге деген қызығушылығы артады;

• өзіндік пікір айту, талдау және қорытынды жасау қабілеттері жетіледі.

Психологиялық тұрғыдан:

Шапшаң оқу – бұл баланың психикалық процестерінің үйлесімді дамуын талап ететін күрделі әрекет. Оқу кезінде бір мезгілде көру, есту, ойлау, есте сақтау және қимыл-қозғалыс процестері жұмыс істейді. Осы процестердің үйлесімділігі оқу жылдамдығы мен сапасын анықтайды.

Баланың шапшаң оқу қабілетіне әсер ететін негізгі психологиялық факторлар:

Зейіннің тұрақтылығы мен шоғырлануы. Бала мәтінге назар аударып, әріптер мен сөздерді шатастырмай, үздіксіз оқуға дағдыланады.

Қабылдау жылдамдығы. Көру және есту арқылы ақпаратты тез тану оқу қарқынын арттырады.

Есте сақтау қабілеті. Оқылған сөздер мен сөйлемдердің мағынасын есте сақтау мәтінді түсінуге мүмкіндік береді.

Ойлау белсенділігі. Оқушы мәтіндегі негізгі ойды табу, себеп-салдар байланыстарын орнату және қорытынды жасау арқылы оқығанын түсінеді.

Шапшаң оқудың құрамдас бөліктері:

1. Дұрыс оқу – әріптер мен дыбыстарды дұрыс тану, буындап және тұтас сөзбен оқу.

2. Жылдам оқу – оқудың минуттық жылдамдығы (нормаға сай 1–4 сыныптарда 40–120 сөз аралығы).

3. Түсініп оқу – мәтін мазмұнын толық ұғынып, негізгі ойын ажырата білу.

4. Мәнерлеп оқу – дауыс ырғағын, кідіріс пен екпінді дұрыс пайдалану арқылы мазмұнды әсерлі жеткізу.

Шапшаң оқу дағдысын қалыптастырудың маңызы:

• оқушылардың оқуға деген қызығушылығын арттырады;

• оқу материалын жылдам қабылдап, есте сақтауға мүмкіндік береді;

• логикалық және шығармашылық ойлау қабілетін дамытады;

• сөйлеу мәдениетін қалыптастырады;

• оқу процесін уақыт жағынан тиімді ұйымдастыруға жағдай жасайды.

Шапшаң оқу – бастауыш сыныптағы оқу әрекетінің сапасын айқындайтын негізгі көрсеткіш. Бұл дағдыны қалыптастыруда педагог тек техникалық жаттығулармен шектелмей, баланың психологиялық жай-күйін, танымдық мүмкіндігін және жеке ерекшеліктерін ескеруі тиіс. Оқыту үдерісінде жүйелі жаттығулар мен ойын элементтерін қолдану арқылы шапшаң оқу дағдысы біртіндеп автоматтандырылып, оқушының тұрақты оқу мәдениетіне айналады.

1.2. Бастауыш сынып оқушыларында оқу дағдысының даму ерекшеліктері

Бастауыш сыныптағы оқу әрекеті – баланың тұлғалық, танымдық және тілдік дамуының негізі болып табылады. Оқу дағдысы бастауыш кезеңде қалыптасып, ары қарай барлық оқу үдерісінің сапасын анықтайды. Бұл кезеңде бала тек әріптерді тануды үйреніп қана қоймай, дыбысты естіп қабылдау, сөздерді буындап оқу, сөйлем мен мәтіннің мағынасын түсіну, мазмұндау және өз ойын жеткізу сияқты күрделі танымдық әрекеттерді игереді.

1. Оқу дағдысының қалыптасу кезеңдері

Бастауыш сынып оқушыларының оқу дағдысы бірден қалыптаспайды, ол белгілі бір сатылардан өтеді. Педагогикалық және психологиялық зерттеулерге сүйенсек, оқу дағдысының даму кезеңдері төмендегідей:

Әліппе кезеңі (1-сыныптың бірінші жартыжылдығы)
Бұл кезеңде бала әріптер мен дыбыстарды танып, оларды дұрыс сәйкестендіруге үйренеді. Әріптерді ажырату, буындап оқу, дыбыстарды дұрыс айту, оқу бағытын (солдан оңға қарай) сақтау үйретіледі.
Негізгі мақсат: оқу техникасының бастапқы элементтерін қалыптастыру.

Буындық оқу кезеңі (1-сыныптың соңы – 2-сынып басы)
Оқушы сөздерді буындап оқуға машықтанады. Бұл кезеңде оқу жылдамдығы баяу, бірақ оқығанды түсінуге назар аударылады. Мұғалім баланың әр сөзді анық, қатесіз оқуына мән береді.
Негізгі ерекшелік: қабылдау мен есту анализаторларының бірлескен жұмысы.

Тұтас оқу кезеңі (2–3 сыныптар)
Бала сөздерді буындап емес, тұтас қабылдап, жылдам оқуға дағдыланады. Оқу жылдамдығы артады, есте сақтау қабілеті дамиды. Оқушының зейіні тұрақтанып, мәтінді түсіну қабілеті жақсарады.
Негізгі мақсат: оқу жылдамдығы мен түсінікті қатар дамыту.

Мағыналық және мәнерлеп оқу кезеңі (3–4 сыныптар)
Бұл кезеңде оқушының оқу дағдысы тұрақтанып, мәтінді саналы түрде түсіну, негізгі ойды анықтау, қорытынды жасау және мазмұндау дағдылары қалыптасады.
Негізгі нәтиже: оқу мәдениетінің қалыптасуы және шапшаң оқу дағдысына көшу.

2. Оқу дағдысының психологиялық ерекшеліктері

Оқу процесі – баланың көру, есту, ойлау, есте сақтау және сөйлеу жүйелерінің бірлескен қызметі. Сондықтан оқу дағдысының дамуында психологиялық ерекшеліктер үлкен рөл атқарады:

Қабылдау (перцепция): Бастауыш жастағы бала әріптерді бейнелік түрде қабылдайды. Егер әріп ұқсастығы (мысалы, «п–т», «ш–щ») шатастырылса, оқу процесі баяулайды.

Зейін: Бұл жаста зейін тұрақсыз, сондықтан мұғалім сабақ барысында ойын, көрнекілік, қимыл элементтерін пайдалану арқылы зейінді күшейтуі қажет.

Есте сақтау: Кіші мектеп жасындағы балалардың есте сақтауы еріксіз сипатта болады, яғни олар қызықты, эмоциялық ақпаратты жақсы есте сақтайды.

Ойлау: Оқу кезінде баланың логикалық ойлауы дамиды. Әр мәтінді түсіну, себеп-салдарлық байланыстарды табу арқылы ойлау белсенділігі артады.

Сөйлеу: Шапшаң оқу сөйлеу мүшелерінің дұрыс жұмысын, артикуляция мен тыныс алудың үйлесімін талап етеді.

3. Оқу дағдысының педагогикалық ерекшеліктері

Бастауыш мектептегі оқу процесі оқушының жас және жеке ерекшеліктеріне бейімделуі тиіс. Мұғалім оқу дағдысын дамытуда келесі педагогикалық қағидаларды басшылыққа алады:

Жүйелілік және бірізділік қағидасы – оқу жаттығулары қарапайымнан күрделіге қарай құрылуы қажет;

Танымдық белсенділік қағидасы – әр сабақта қызықты мәтіндер мен ойын әдістерін енгізу арқылы оқушыны ынталандыру;

Жекелеу қағидасы – әр оқушының оқу жылдамдығы мен түсіну деңгейін ескере отырып, жеке тапсырма беру;

Көрнекілік қағидасы – суреттер, карточкалар, цифрлық бейнелер арқылы қабылдауды жеңілдету;

Қайталау және бекіту қағидасы – тұрақты түрде жаттығу арқылы оқу дағдысын автоматтандыру.

4. Оқу дағдысының негізгі компоненттері

Бастауыш сыныптағы оқу дағдысы төрт негізгі компоненттің өзара байланысына сүйенеді:

№	Компонент		Мазмұны		Даму көрсеткіші
1	Техникалық оқу		Әріпті, буынды, сөзді дұрыс, қатесіз оқу		Оқу жылдамдығы (сөз/мин)
2	Мағыналық оқу		Мәтінді түсіну, негізгі ойды анықтау		Сұрақтарға дұрыс жауап беру
3	Мәнерлеп оқу		Дауыс ырғағын, кідіріс пен екпінді сақтау		Эмоциялық жеткізу деңгейі
4	Шығармашылық оқу		Өз ойын білдіру, мазмұндау, пікір айту		Талдау және өз көзқарасын білдіру

5. Оқу дағдысының дамуына әсер ететін факторлар

Оқу дағдысының сапасы келесі факторларға тікелей байланысты:

отбасындағы оқу мәдениеті мен ата-ананың қолдауы;

мұғалімнің әдістемелік шеберлігі;

оқушының жеке қабілеті мен қызығушылығы;

оқу материалдарының мазмұны мен күрделілік деңгейі;

мектептің оқу ортасы және көрнекі құралдармен қамтамасыз етілуі.

Бастауыш сыныптағы оқу дағдысының қалыптасуы – оқушының бүкіл оқу қызметінің іргетасы. Бұл кезеңде оқуға деген қызығушылықты арттыру, оқу техникасын жетілдіру және мәтінді түсінуге үйрету мұғалімнің басты міндеті болып табылады. Дұрыс ұйымдастырылған оқу процесі арқылы бала тек шапшаң оқуға ғана емес, мағынаны түсінуге, ойлануға, салыстыру мен талдау жасауға үйренеді.

Шапшаң әрі түсініп оқитын оқушы – өз ойын еркін жеткізетін, логикалық тұрғыдан ойлайтын және шығармашылық қабілеті жоғары тұлға ретінде қалыптасады.

1.3. Шапшаң оқу дағдысын қалыптастырудың мақсат-міндеттері

Бастауыш сынып оқушыларында шапшаң оқу дағдысын қалыптастыру – білім беру үдерісінің ең маңызды бағыттарының бірі. Себебі оқу дағдысы – баланың оқу әрекетінің негізгі құралы, ал шапшаң әрі түсініп оқу – оның барлық пәндер бойынша жетістіктерінің кепілі. Бұл дағды оқу мәдениетінің, ойлау қабілетінің және тілдік дамудың өзегі болып табылады.

Шапшаң оқу — тек оқу қарқынын арттыру емес, оқылған ақпаратты саналы түрде қабылдау, түсіну, есте сақтау және оны өмірлік тәжірибеде қолдану қабілеті. Сондықтан шапшаң оқу дағдысын қалыптастырудың мақсаты мен міндеттері кешенді түрде жүзеге асырылуы тиіс.

Мақсаты

Бастауыш сынып оқушыларының оқу мәдениетін, танымдық белсенділігін және ойлау қабілетін дамыту арқылы шапшаң әрі саналы оқуға дағдыландыру; оқу жылдамдығын, мәтінді түсіну мен есте сақтау қабілеттерін арттыруға бағытталған тиімді әдістер мен тәсілдерді қолдану.

Міндеттері

Теориялық және практикалық негіз қалыптастыру:

шапшаң оқу ұғымының мәнін түсіндіру;

оның психологиялық және педагогикалық негіздерін айқындау;

оқу процесінде шапшаң оқуға әсер ететін факторларды талдау.

Оқушының оқу техникасын жетілдіру:

әріпті, буынды, сөзді дұрыс және қатесіз тану қабілетін дамыту;

оқу қарқынын біртіндеп арттыруға арналған жаттығулар жүйесін енгізу;

көзбен қабылдау (көру өрісін кеңейту), тілдік және тыныс алу мүшелерін жаттықтыру.

Мағыналы оқу дағдысын қалыптастыру:

мәтін мазмұнын түсініп оқу, негізгі ойды анықтау және қорытынды жасауға үйрету;

оқыған ақпаратты есте сақтап, қайта мазмұндауға баулу;

мәтіндегі себеп-салдарлық байланыстарды табуға, логикалық ойлауға дағдыландыру.

Танымдық және зейіндік процестерді дамыту:

оқушының зейінін шоғырландыру және тұрақтылығын арттыру;

есте сақтау мен елестету қабілеттерін жетілдіру;

оқу кезінде ойлау белсенділігін күшейтуге арналған жаттығулар ұйымдастыру.

Мотивация мен қызығушылықты арттыру:

шапшаң оқуға деген қызығушылық пен ішкі уәж қалыптастыру;

ойын, жарыс, тренинг, мультимедиялық технологиялар арқылы оқуға ынталандыру;

оқу процесінде эмоционалды ахуалды сақтау.

Мәнерлеп оқу және сөйлеу мәдениетін дамыту:

дауыс ырғағын, интонация мен кідірісті дұрыс қолдануға үйрету;

оқығанды мәнерлеп жеткізу арқылы тілдік сезім мен көркем ойлауды дамыту;

сөз байлығын, сөйлеу қарқынын және дикцияны жетілдіру.

Бағалау және нәтижені бақылау:

оқушылардың оқу жылдамдығын, түсіну деңгейін және мәнерлілігін өлшеу үшін диагностикалық әдістемелерді қолдану;

оқу нәтижелерін бақылау мен талдаудың тиімді құралдарын енгізу;

жеке және топтық мониторинг жүргізу арқылы ілгерілеуді анықтау.

Мұғалімнің кәсіби шеберлігін арттыру:

шапшаң оқуға үйрету әдістемесін жетілдіру;

оқу процесіне инновациялық технологиялар мен цифрлық құралдарды енгізу;

ата-анамен бірлескен жұмыс жүргізу арқылы үйде оқу дағдысын қалыптастыру.

Шапшаң оқу дағдысын қалыптастырудың түпкі нәтижесі – баланың оқу процесіне белсенді қатысуы, мәтінді түсініп оқу және алған ақпаратты тиімді пайдалану қабілетінің дамуы. Бұл дағдыны ерте қалыптастыру арқылы оқушының танымдық дербестігі, ойлау белсенділігі, тіл мәдениеті, шығармашылық қабілеті артады.

Шапшаң оқу — тек оқу техникасы емес, зияткерлік даму мен тұлғалық қалыптасудың қуатты құралы. Сондықтан бастауыш мектеп мұғалімдері оқу процесін ұйымдастыруда шапшаң оқуға үйретудің мақсатты жүйесін басшылыққа алуы тиіс.

2-БӨЛІМ. ШАПШАҢ ОҚУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

2.1. Дыбыстық, буындық және сөздік деңгейдегі жаттығулар жүйесі

Бастауыш сынып оқушыларының шапшаң оқу дағдысын қалыптастыру — жүйелі, кезең-кезеңмен жүргізілетін күрделі үдеріс. Бұл үдерістің алғашқы және ең маңызды бөлігі – дыбыстық, буындық және сөздік деңгейде оқу машығын жетілдіру. Себебі баланың оқу жылдамдығы мен түсіну қабілетінің негізі дәл осы үш компонентке байланысты қалыптасады.

1. Дыбыстық деңгейдегі жаттығулар

Дыбыстық талдау мен синтездеу дағдылары – оқу іс-әрекетінің алғашқы баспалдағы. Оқушының әрбір дыбысты анық, дұрыс айтуы, ажыратуы және есте сақтауы шапшаң оқудың сапасын арттырады.

Дыбыстық жаттығулардың мақсаты:

әріп пен дыбыстың байланысын бекіту;

фонематикалық есту қабілетін дамыту;

әріптерді шатастырмай тануға үйрету;

оқу барысында қателік санын азайту.

Дыбыстық деңгейдегі жаттығулар үлгілері:

“Дыбысты тап” – мұғалім белгілі бір дыбыс айтады, оқушылар сол дыбыспен басталатын сөздерді атайды.

“Қай дыбыс артық?” – бірнеше сөз айтылады (мысалы: қол, қалам, гүл, қар). Оқушы қай сөз басқа дыбыстан басталғанын анықтайды.

“Дыбысты тыңда, қайтала” – оқушы есту арқылы дыбысты қабылдап, оны бірнеше рет қайталайды.

“Дыбыстық тізбек” – мұғалім бір дыбысты бастайды, оқушылар сол дыбыстан басталатын сөз айтады, келесі оқушы сол сөздің соңғы дыбысынан жаңа сөз табады (мысалы: алма – арыстан – нан – неке).

Бұл жаттығулар баланың дыбысты ажырату, тыңдау және есте сақтау қабілетін дамытады.

2. Буындық деңгейдегі жаттығулар

Буынмен оқу – шапшаң оқуға көшуге дайындық кезеңі. Оқушы әріптерді жеке емес, буын түрінде қабылдауға үйренген кезде оқу қарқыны едәуір артады.

Мақсаты:

оқушының көру мен есту арқылы буынды тез тану қабілетін дамыту;

буындарды біріктіріп оқу машығын жетілдіру;

сөзді тұтас қабылдауға дайындық жасау.

Буындық жаттығулардың үлгілері:

“Буыннан сөз құра” – мұғалім буындарды бөліп айтады (са – ба – қ), оқушы оны тұтас оқып, сөзді атайды.

“Қай буын түсіп қалды?” – сөздің бір буыны айтылмайды (кітап – кі_ап), оқушы жетіспеген буынды табады.

“Буындар пойызы” – тақтада бірнеше буын жазылады (ба, ла, са, ма, на), балалар оларды біріктіріп жаңа сөздер құрастырады.

“Жылдам буындау” – мұғалім минут ішінде бірнеше буындар тізбегін оқып береді, оқушылар оны тез қайталап айтады (мысалы: та-ла, бо-ла, ме-ше, ба-ла, қа-ла).

Буынмен оқу жүйесін қолдану арқылы оқушыларда көру, қабылдау және реакция жылдамдығы қалыптасады.

3. Сөздік деңгейдегі жаттығулар

Сөз деңгейіндегі оқу машығы — шапшаң оқудың негізгі сатысы. Бұл кезеңде оқушы сөзді тұтас көреді, әріптеп емес, мағыналық бірлік ретінде қабылдайды.

Мақсаты:

сөздерді бірден, тұтас тану және мағынасын түсіну дағдыларын қалыптастыру;

оқушының көру өрісін кеңейту;

сөз қорын және түсіну жылдамдығын арттыру.

Сөздік деңгейдегі жаттығулар үлгілері:

“Жасырын сөзді тап” – мұғалім сөздің алғашқы және соңғы әріптерін айтады (мысалы, м_к_п), оқушы толық нұсқасын табады (мектеп).

“Сөз жарысы” – екі оқушы бір мезгілде карточкадағы сөздерді жылдам оқиды.

“Бір қарағанда айт” – мұғалім сөзді 1 секунд көрсетіп алып тастайды, оқушы оны есте сақтап, айтып береді.

“Тізбекті сөз оқу” – сөздер логикалық немесе дыбыстық байланыспен жалғасады (мысалы: алма – арбаз – зебра – ракета).

“Артық сөзді тап” – мағыналық топтан сәйкес келмейтін сөзді анықтайды (жаз, қыс, күз, үстел).

Бұл жаттығулар баланың көру арқылы тез қабылдау, есте сақтау және мағынаны түсіну қабілеттерін жетілдіреді.

4. Жаттығуларды ұйымдастырудың әдістемелік ерекшеліктері

Жаттығулар жүйелі және кезеңдік түрде берілуі керек (дыбыстық → буындық → сөздік → мәтіндік деңгей).

Әр сабақта уақыты шектеулі, бірақ қарқынды түрде орындалуы қажет (3–5 минут).

Мұғалім жаттығуларды ойын түрінде, жарыс элементімен, жеке және топтық форматта ұйымдастырғаны тиімді.

Балаларға қателесуге мүмкіндік беру, бірақ әр дұрыс жауап үшін дер кезінде мадақтау маңызды.

Көрнекі құралдар мен интерактивті бағдарламаларды (мысалы, “Soilearning”, “BilimLand”, “LearningApps”) пайдалану тиімділікті арттырады.

Дыбыстық, буындық және сөздік деңгейдегі жаттығулар жүйесі — шапшаң оқуға үйретудің негізін құрайтын басты кезең.
Бұл жаттығуларды күнделікті қолдану нәтижесінде:

оқушының көру және есту арқылы қабылдау жылдамдығы артады;

сөзді тұтас тану, есте сақтау қабілеттері дамиды;

оқу қарқыны мен түсіну сапасы жақсарады;

балада оқу іс-әрекетіне деген қызығушылық пен сенімділік қалыптасады.

Осылайша, жүйелі түрде дыбыстық, буындық және сөздік деңгейдегі жұмыстарды ұйымдастыру – шапшаң оқуға апарар сенімді жол болып табылады.

2.2. Мәтінді шапшаң оқу тәсілдері және оларды қолдану жолдары

Бастауыш сынып оқушыларының шапшаң оқу дағдысын қалыптастыруда мәтінмен жұмыс — негізгі әрі ең тиімді бағыттардың бірі. Шапшаң оқу тек көздің жылдам қозғалысына немесе сөзді тез айтуға емес, сонымен қатар түсіну, есте сақтау және талдау қабілеттеріне де тікелей байланысты.
Мәтінді шапшаң оқу тәсілдерін дұрыс қолдану арқылы оқушының оқу қарқыны артып қана қоймай, оның танымдық белсенділігі, логикалық ойлауы, тіл байлығы және өзіндік пікір білдіру дағдысы дамиды.

1. Шапшаң оқуға дайындау кезеңі

Мәтінді жылдам оқуға үйрету сабақ басталар алдында арнайы дайындық жаттығуларынан басталады. Бұл кезеңде:

Көз жаттығулары (көру өрісін кеңейту):

Көзбен жоғары-төмен, оңға-солға жылдам қозғалыстар жасау;

Қысқа сөздер мен буындарды көз ілеспес жылдамдықпен қарау.

Тыныс алу жаттығулары:

Терең тыныс алып, бір деммен бірнеше сөзді оқу.

Дыбыс қою және дауыс ырғағын реттеу жаттығулары.

Зейін мен назарды арттыру:

“Қай әріп жоқ?” ойыны: әр жолдан жетіспейтін әріпті табу.

“Артық сөзді тап” тапсырмалары.

Мұндай дайындық жаттығулары балалардың оқу алдында психологиялық және физиологиялық тұрғыдан шоғырлануына көмектеседі.

2. Мәтінді шапшаң оқудың негізгі тәсілдері

1) Көзбен шолу (визуалды оқу) әдісі

Бұл әдіс оқушының көз қозғалысын жаттықтыруға негізделген.
Оқушы әрбір сөзді жеке оқымай, көзбен тұтас сөз тіркестерін немесе сөйлемді қамтып оқуға үйренеді.

Қолдану жолдары:

Мұғалім мәтінді бірнеше бөлікке бөліп, әр бөлікті 10–15 секундта шолып шығуға тапсырма береді.

Уақыт өткен соң, оқушы мәтін бойынша 1-2 сұраққа жауап береді.

Әр сабақ сайын уақыт біртіндеп қысқартылады (мысалы, 20 секунд → 15 секунд → 10 секунд).

Бұл тәсіл шапшаңдықпен қатар мазмұнды есте сақтау қабілетін де дамытады.

2) Хронометраж әдісі (уақытпен оқу)

Бұл әдіс оқушының минутына оқитын сөз санын арттыруға бағытталған.

Қолдану жолдары:

Әр оқушыға бірдей көлемдегі мәтін беріледі.

Мұғалім секундомер арқылы 1 минут уақыт береді.

Уақыт біткен соң, оқылған сөз саны есептеледі.

Апта сайын көрсеткіштер салыстырылады.

Мысалы:
Бірінші апта — 60 сөз,
екінші апта — 75 сөз,
үшінші апта — 90 сөз.

Мұндай динамика оқушының даму қарқынын көрсетеді және оны ынталандырады.

3) Буындық және ырғақтық оқу әдісі

Бастауыш сынып оқушылары көбінесе сөзді буынмен оқиды. Бұл кезеңде дыбыстық дәлдік пен түсіну дағдысын қатар дамыту маңызды.

Қолдану жолдары:

Мұғалім сөзді буынға бөліп оқиды, оқушы қайталайды.

Кейін біртіндеп буындарды біріктіріп, сөзді тұтас оқуға көшу.

“Шапшаң буын тізбегі” ойыны: мұғалім буын айтады, оқушы тез сөз құрайды (мысалы: “жа” – “жайлау”, “жаңа”).

Бұл әдіс арқылы бала оқу қарқынын арттырып, сөзді тану жылдамдығын дамытады.

4) Мазмұндық блоктармен оқу (мағыналық топтау әдісі)

Мәтінді шапшаң оқуда әр сөйлемді емес, мағыналық бөліктерді (блоктарды) біртұтас қабылдау тиімді.

Қолдану жолдары:

Мәтінді 3–4 мағыналық бөлікке бөлу.

Әр бөлікті жеке оқу және қысқаша мазмұнын айту.

Соңында барлық бөліктерді біріктіріп, тұтас мазмұнын әңгімелеу.

Мұндай тәсіл оқушының логикалық ойлау қабілетін, байланыстырып сөйлеу дағдысын дамытады.

5) Ойын және жарыс элементтерін қолдану тәсілі

Балалар үшін оқу әрекетін ойынмен ұштастыру — ең тиімді ынталандыру құралы.

Қолдану мысалдары:

“Кім тез оқиды?” – мәтінді 1 минут ішінде кім көп оқиды, сол жеңімпаз.

“Жоғалған сөз” – мәтіндегі түсіп қалған сөздерді тез табу.

“Қате оқыма!” – мұғалім әдейі бір сөзді бұрмалап айтады, оқушы түзетеді.

Бұл ойындар шапшаң оқумен қатар назар мен есте сақтауды дамытады.

3. Шапшаң оқу тәсілдерін қолдануда мұғалімге арналған ұсыныстар

Оқушының жеке оқу қарқынын ескеріп, тапсырмаларды күрделендіріп отыру қажет;

Мәтіннің мазмұны баланың жас ерекшелігіне сай, қызықты және танымдық болуы тиіс;

Әр сабақта 5–7 минуттық шапшаң оқу жаттығуларын тұрақты енгізу ұсынылады;

Мәтінді оқу кезінде дауысты ырғақ, тыныс алу, көз қозғалысы мен түсіну деңгейін қатар дамыту қажет;

Сабақ соңында «оқығаныңды түсіндің бе?» деген мазмұндық сұрақтар міндетті түрде қойылуы тиіс.

4. Шапшаң оқудың нәтижесін бақылау

Мұғалім әр оқушының оқу жылдамдығын (сөз/минут) ай сайын өлшеп, нәтижесін арнайы кестеге енгізеді.
Мысалы:

Оқушының аты-жөні	1-ай	2-ай	3-ай	Орташа жылдамдық (сөз/мин)
Айбек	55	70	85	70 сөз/мин
Әлия	60	75	95	76 сөз/мин

Осылайша мұғалім оқушының даму динамикасын көріп, жеке қолдау көрсете алады.

Мәтінді шапшаң оқу тәсілдері – тек оқу жылдамдығын арттыру құралы емес, сонымен қатар оқушының танымдық белсенділігін, тілдік дағдыларын және өз бетінше жұмыс істеу қабілетін дамытуға бағытталған жүйелі әдістер жиынтығы.
Бұл тәсілдерді сабақта дұрыс және жүйелі қолдану нәтижесінде оқушы тек тез оқып қана қоймай, оқығанын түсініп, талдап, өмірмен байланыстыра білетін тұлғаға айналады.

2.3. Оқу қарқынын арттыруға арналған ойын және тренинг элементтері

Бастауыш сынып оқушыларының шапшаң оқу дағдысын дамытуда ойын және тренинг элементтерін қолдану — оқыту процесін жандандырудың ең тиімді жолдарының бірі. Баланың табиғатына тән белсенділік, қызығушылық, эмоциялық әсер оқу әрекетінде ойын арқылы күшейеді.
Ойын барысында оқушылар байқамай-ақ оқу, есте сақтау, зейін қою, шапшаң ойлау дағдыларын дамытады. Сондықтан шапшаң оқуға арналған жаттығуларды ойын түрінде ұйымдастыру мотивацияны арттырып, оқу қарқынын табиғи жолмен жылдамдатуға мүмкіндік береді.

1. Ойын және тренинг элементтерін қолданудың маңызы

Оқушылардың оқу әрекетіне деген қызығушылығын арттырады;

Зейін, есте сақтау және ойлау қабілеттерін дамытады;

Оқу қарқынын біртіндеп арттыруға мүмкіндік береді;

Қорқыныш пен сенімсіздікті азайтып, оқуға деген оң көзқарас қалыптастырады;

Топтық жұмыс пен қарым-қатынас мәдениетін дамытады.

2. Ойын түрлері және олардың әдістемелік ерекшеліктері

1) “Жарыс оқу” ойыны

Мақсаты: оқу жылдамдығын арттыру және шапшаңдыққа ынталандыру.
Өткізу тәсілі:

Мұғалім барлық оқушыларға бірдей көлемде мәтін таратады;

Таймер арқылы 1 минут уақыт беріледі;

Уақыт біткен соң, әр оқушының оқыған сөз саны есептеледі;

Ең көп оқыған оқушы жеңімпаз атанады.

Артықшылығы:
Бұл ойын оқушылар арасында жағымды бәсекелестік туғызады, оқу мотивациясын күшейтеді.
Модификациясы: «Топтық жарыс», «Жұптық оқу» форматында өткізуге болады.

2) “Кім жылдам табады?” ойыны

Мақсаты: көру өрісін кеңейту және мәтінді көзбен тез шолуға үйрету.
Өткізу жолы:

Мәтін ішінен мұғалім белгілі бір сөзді атайды;

Оқушы сол сөзді көзбен тез тауып, қолын көтереді;

Кім бірінші тапса, сол ұпай алады.

Мысалы: “Көктем” тақырыбындағы мәтіннен “гүл” сөзі бар сөйлемді табу.
Нәтиже: оқушылардың көз қозғалысы жылдамдап, мәтінді визуалды қабылдау қабілеті дамиды.

3) “Тез оқы да айт” тренингі

Мақсаты: есте сақтау мен түсіну қабілетін арттыру.
Өткізу жолы:

Мұғалім 3–4 сөйлемнен тұратын шағын мәтінді 10 секунд көрсетеді;

Уақыт біткен соң, мәтін жабылады;

Оқушылар мәтіннің мазмұнын айтып береді немесе жазып шығады.

Артықшылығы: оқушылардың қысқа мерзімді есте сақтау қабілеті, мәтін мазмұнын тез ұғыну дағдысы дамиды.

4) “Артық сөзді тап” ойыны

Мақсаты: назар мен логикалық ойлауды жетілдіру.
Өткізу жолы:

Мұғалім оқушыларға бірнеше қатар сөздерді оқып береді (мысалы: ағаш, жапырақ, су, қарындаш, бұта);

Оқушы артық сөзді тез анықтауы тиіс.

Нәтиже: зейін тұрақтылығы мен логикалық ойлау жылдамдығы артады.

5) “Сиқырлы көз” тренингі

Мақсаты: көзбен қабылдау жылдамдығын дамыту.
Өткізу тәсілі:

Дәптерге әріптер мен сөздер аралас жазылады (мысалы: “жбжбжБАЛАжбжбж”).

Оқушы көзбен жылдам қарап, тек мағыналы сөздерді (мысалы, “БАЛА”) оқып шығуы керек.

Нәтиже: көру өрісі мен тану жылдамдығы артады, бала артық белгілерге көңіл бөлмей, негізгі ақпаратты ажырата біледі.

6) “Жоғалған сөйлем” ойыны

Мақсаты: мәтін құрылымын түсініп, есте сақтау қабілетін арттыру.
Өткізу жолы:

Мәтіндегі кейбір сөйлемдер әдейі түсіп қалады;

Оқушылар оқи отырып, жетіспейтін сөйлемді өздері ұсынады немесе қалпына келтіреді.

Нәтиже: мәтін мазмұнын түсініп оқу дағдысы дамиды.

3. Тренинг элементтері

1) “Тыныс және дауыс ырғағын реттеу” тренингі

Мақсаты: оқу кезінде дұрыс тыныс алу мен дауыс интонациясын қалыптастыру.
Жаттығу үлгілері:

Бір деммен 5–6 сөзді оқу;

Дауысты төменнен жоғары, жоғарыдан төмен ырғағында оқу;

Тыныс алу кезінде сөйлемнің соңында кідіріс жасау.

Бұл тренинг мәнерлі және бірқалыпты шапшаң оқу дағдысын қалыптастырады.

2) “Зейінді шоғырландыру” тренингі

Мақсаты: назар тұрақтылығын дамыту және оқу кезінде алаңдаушылықты азайту.
Тапсырмалар:

10 секунд ішінде берілген 10 әріпті есте сақтап, қайта жазу;

Екі түрлі түспен жазылған әріптер арасынан тек бір түсті тез оқу (мысалы: а, ә, а, ә).

3) “Жылдам реакция” тренингі

Мақсаты: көз-қол үйлесімділігін дамыту және оқу жылдамдығын арттыру.
Тапсырма үлгісі:

Мұғалім сөзді оқиды – оқушы сол сөздің соңғы әрпінен басталатын жаңа сөзді жылдам айтады.
(Мысалы: алма → ат → тау → ұлу)

Бұл жаттығу ми белсенділігін, шапшаң ойлауды және сөйлеу реакциясын жетілдіреді.

4. Ойын және тренинг нәтижесін бағалау

Ойын және тренинг элементтерін қолданғаннан кейін мұғалім оқушының оқу динамикасын келесі көрсеткіштер бойынша бақылайды:

Бағалау көрсеткіші		Бақылау түрі		Дамыту мақсаты
Оқу жылдамдығы		Хронометраж (сөз/минут)		Оқу қарқынын арттыру
Түсіну деңгейі		Сұрақтарға жауап беру		Мазмұнды есте сақтау
Зейін тұрақтылығы		Арнайы ойындар		Назар аударуды дамыту
Дауыс және интонация		Мәнерлеп оқу		Эмоциялық әсер мен мағынаны жеткізу

Ойын және тренинг элементтері шапшаң оқуға үйретудің ең белсенді әрі нәтижелі әдістерінің бірі болып табылады.
Мұндай тәсілдер балалардың оқу процесіне деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, интеллектуалдық дамуын, зейінін, есте сақтауын және сөйлеу мәдениетін жетілдіреді.
Шапшаң оқуға арналған ойындар жүйелі қолданылған жағдайда, бастауыш сынып оқушыларының оқу қарқыны 1,5–2 есе жылдамдап, мәтінді түсіну сапасы едәуір жақсарады.

2.4. Дамыта оқыту технологиясы мен цифрлық ресурстарды пайдалану

Қазіргі білім беру жүйесінің басты бағыты — оқушының жеке тұлғалық қабілеттерін ашу, шығармашылық және сыни тұрғыдан ойлауын дамыту. Осы тұрғыда дамыта оқыту технологиясы шапшаң оқу дағдысын қалыптастыруда ерекше орын алады. Бұл технологияның негізінде баланың оқу процесінде өз бетінше ізденіп, ой қорыта алуы, ақпаратты жылдам қабылдап, түсіну дағдылары дамиды.
Сонымен қатар, қазіргі цифрлық дәуірде ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ) мен цифрлық ресурстарды тиімді пайдалану оқу үдерісін жаңғыртып, оқушылардың оқу қарқынын арттыруға мүмкіндік береді.

1. Дамыта оқыту технологиясының мәні мен ерекшелігі

Дамыта оқыту ұғымы алғаш Л.С. Выготский, В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин еңбектерінде қарастырылған. Бұл технологияда басты назар – оқушының тек білім алуына емес, ойлау қабілетін, танымдық белсенділігін дамытуға бағытталады.

Дамыта оқытудағы негізгі қағидалар:

Оқу – дамудың алғышарты. Яғни, әр сабақ баланың ойлау қабілетін, зейінін, жылдам шешім қабылдауын дамытатындай болуы тиіс.

Оқушы – белсенді тұлға. Мұғалім тек бағыттаушы, ал оқушы – оқу іс-әрекетінің негізгі субъектісі.

Тапсырмалар жүйесі күрделене түсуі қажет. Бұл принцип баланың шапшаң оқу және тез ойлау қабілетін кезең-кезеңімен жетілдіреді.

Оқытуда кері байланыс маңызды. Әр оқушы өзінің нәтижесін көруі, талдауы және жетістігін бағалай алуы тиіс.

2. Шапшаң оқу мен дамыта оқыту арасындағы байланыс

Шапшаң оқу дағдысы мен дамыта оқыту технологиясы өзара тығыз байланысты. Себебі дамыта оқытуда:

мәтінді түсініп, талдап оқу,

ойды қысқа және нақты жеткізу,

жедел ойлау мен шешім қабылдау қабілеттері басты орын алады.

Мұғалім сабақ барысында баланың оқу қарқынын арттырумен қатар, ойлау логикасын, есте сақтауын және тіл байлығын дамытуға назар аударады.

Мысалы:

Оқушы мәтінді шапшаң оқып болған соң, 3 сұраққа тез жауап беру (мазмұнды түсіну дағдысы дамиды);

“Болжау” әдісі – мәтінді толық оқымай тұрып, оның соңын болжау (шығармашылық ойлауды жетілдіреді);

“INSERT” әдісі – оқу кезінде белгілер қою арқылы негізгі ойды бөліп алу (ақпаратты талдау қабілетін дамытады).

3. Дамыта оқыту әдістерін қолдану жолдары

Әдіс		Мақсаты		Қолдану тәсілі
“Болжау”		Мәтін мазмұнын алдын ала болжау арқылы шапшаң ойлауға үйрету		Мәтіннің атауы мен алғашқы сөйлемін беріп, оқушылардан жалғасын болжауын сұрау
“Кластер”		Негізгі ойды бөліп алу		Мәтінді тез оқып, басты ұғымдарды графикалық түрде белгілеу
“Сұрақ қою – жауап алу”		Түсініп оқу және рефлексия		Мәтін соңында 1 минут ішінде 3 сұрақ ойлап, жұппен алмасу
“Екі түрлі түсініктеме күнделігі”		Оқылған ақпаратқа жеке көзқарас қалыптастыру		Мәтіннен маңызды тұстарды жазып, жанындағы бағанға өз ойын қысқаша түсіру
“Синквейн” әдісі		Ойды жинақтап, қысқа жеткізу		Мәтіннің тақырыбына 5 жолды өлең құрастыру (зат есім, сын есім, етістік және қорытынды сөйлем)

4. Цифрлық ресурстарды пайдалану арқылы шапшаң оқуға үйрету

Бүгінгі таңда шапшаң оқуға үйрету үдерісінде цифрлық құралдар мен онлайн платформаларды қолдану оқушылардың қызығушылығын арттырып, оқыту тиімділігін бірнеше есе арттыруда.

Пайдалануға болатын негізгі ресурстар:

“BalaBook”, “OquTime”, “BilimLand” платформалары – интерактивті мәтіндер, ойын түріндегі оқу тапсырмалары арқылы оқу жылдамдығын арттырады.

QR-кодпен оқу жаттығулары – оқушылар телефон арқылы мәтінге жылдам қол жеткізіп, жеке қарқынмен жұмыс істейді.

Дыбыстық оқу жаттығулары – дыбысты жазу және тыңдау арқылы оқушының интонациясы мен жылдамдығын түзетуге мүмкіндік береді.

Google Forms және Wordwall – мұғалімге онлайн тест, оқу жылдамдығын бағалау, кері байланыс алу үшін тиімді құралдар.

Көру өрісін кеңейтетін қосымшалар (Speed Reading Trainer, Spreeder, BioniX Reader) – экрандағы сөздерді біртіндеп жылдам көрсету арқылы көз қозғалысын жаттықтырады.

5. Цифрлық оқыту әдістерін сабақта қолдану үлгісі

Сабақ тақырыбы: “Туған жер – алтын бесік”
Мақсаты: мәтінді түсініп, шапшаң оқуға үйрету.

Сабақ барысы:

Қызығушылықты ояту: интерактивті тақтада бейнеролик көрсету (“Менің Отаным”).

Негізгі бөлім: оқушылар планшет арқылы мәтінді жеке қарқынмен оқиды (BalaBook қолданбасы).

Жаттығу: оқушылар экраннан 1 минут ішінде берілген сөздерді жылдам оқып, нәтижесін қосымшада белгілейді.

Бағалау: Google Form арқылы оқу жылдамдығы мен түсіну деңгейі автоматты түрде есептеледі.

Рефлексия: “Бүгін мен … үйрендім” бөліміне оқушылар қысқаша ой жазады.

6. Мұғалімнің рөлі мен ұйымдастыру тәсілдері

Мұғалім цифрлық және дамыта оқыту әдістерін қолданғанда:

Оқушының жеке оқу қарқынын бақылауы қажет;

Әр сабақта оқудың мазмұнынан гөрі оқу процесіне назар аудару маңызды;

Цифрлық құралдарды мақсатты қолдану, яғни тек қызықтыру емес, нақты дағдыны дамыту құралы ретінде пайдалану қажет.

Дамыта оқыту технологиясы мен цифрлық ресурстарды үйлестіре қолдану – қазіргі заманғы мұғалімнің басты кәсіби құзыреттілігінің бірі. Бұл тәсіл арқылы:

оқушылардың танымдық белсенділігі мен оқу қарқыны,

логикалық және сыни ойлау дағдылары,

ақпаратты тез қабылдау және өңдеу қабілеті жоғары деңгейде дамиды.

Шапшаң оқуға үйретуде осындай заманауи әдістерді жүйелі қолдану бастауыш сынып оқушыларының оқу дағдысын сапалы, тұрақты және нәтижелі қалыптастыруға мүмкіндік береді.

3-БӨЛІМ. ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР МЕН ОҚУ ТАПСЫРМАЛАРЫ

Бастауыш сынып оқушыларының шапшаң оқу дағдысын дамыту тек теориялық түсінікпен шектелмей, жүйелі және мақсатты түрде ұйымдастырылған практикалық жаттығулар арқылы жүзеге асады. Практикалық бөлім мұғалімдерге оқушылардың жас ерекшелігі мен оқу мүмкіндігін ескере отырып, шапшаң, түсініп, мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыруға бағытталған әдіс-тәсілдер мен ойын түрлерін ұсынады.

3.1. Шапшаң оқуға арналған жаттығулар мен тапсырмалар үлгісі

Шапшаң оқу дағдысын қалыптастыру кезең-кезеңмен жүзеге асады:

Дыбыстық деңгей – әріптер мен буындарды тез танып, дұрыс дыбыстау.

Сөздік деңгей – сөздерді тұтас қабылдап оқу.

Сөйлем және мәтін деңгейі – сөз тіркестерін және тұтас сөйлемдерді мағыналық байланыста оқу.

Төменде ұсынылған жаттығулар осы сатыларды қамтиды.

1. Дыбыстық-буындық жаттығулар

Мақсаты: әріп пен буынды тез танып, көру және есту жадын дамыту.

Тапсырмалар үлгісі:

«Буын тізбегі» ойыны
Мұғалім экранда немесе тақтада келесі буындарды жылдам көрсетеді:
ба – бо – бы – бе – би – бу – бə.
Оқушылар әр буынды мүмкіндігінше тез оқып шығуы керек.
Кейін буындардан сөз құрастыру тапсырылады (мысалы: бал, боран, бидай, бура).

«Жоғалған әріпті тап!»
Тақтаға: а_а, ба_а, ма_а, ша_а сөздері жазылады.
Оқушылар жетіспейтін әріпті тауып, сөзді толық оқиды.

2. Сөздік деңгейдегі жаттығулар

Мақсаты: сөзді тұтас қабылдау, оқу жылдамдығын арттыру.

Тапсырмалар үлгісі:

«Жарыс оқуы»
Мұғалім 1 минут ішінде берілген сөздер тізімін (мысалы, 40 сөз) оқуды ұсынады.
Әр оқушы өз жылдамдығын өлшеп, келесі жолы нәтижесін жақсартуға тырысады.

«Кім тез табады?»
Мәтін ішінде белгілі бір сөздерді (мысалы, “күн”, “жол”, “гүл”) тез тауып оқуға тапсырма беріледі.
Бұл көру шапшаңдығын және мәтінді жылдам қабылдау қабілетін арттырады.

3. Мәтіндік деңгейдегі жаттығулар

Мақсаты: мәтінді түсініп, шапшаң және мәнерлі оқу қабілетін дамыту.

Тапсырма үлгілері:

«Қайта оқу әдісі»
Бір қысқа мәтін таңдалып (мысалы, 5–6 сөйлем), оны оқушылар бірнеше рет оқиды.
Әр оқу сайын уақыт өлшеніп, нәтиже кестеге жазылады.
Соңғы оқу кезінде оқу жылдамдығы мен түсіну деңгейі салыстырылады.

«Тізбектей оқу»
Бір мәтінді әр оқушы 1 сөйлемнен кезекпен оқиды.
Мақсаты — үздіксіз оқу дағдысын қалыптастыру және тыңдау мәдениетін дамыту.

«Көзбен оқу»
Мәтінге көз жүгірту арқылы негізгі ойды табу.
Мысалы, 10 секунд ішінде мәтіннің тақырыбын немесе негізгі ойын айту.

3.2. Мәтінді мазмұндау, сұрақ қою және жауап беру әдістері

Бастауыш сынып оқушыларында шапшаң оқу дағдысын қалыптастыру тек оқудың жылдамдығымен шектелмейді. Оқушы оқылған мәтінді түсіну, ой қорыту, сұрақ қоя білу және жауап беру арқылы оқу процесін терең меңгереді.
Сондықтан шапшаң оқудың келесі маңызды кезеңі — мәтінді мазмұндау мен сұрақ-жауап әдісін дұрыс ұйымдастыру болып табылады.

Бұл әдістер оқушылардың:

түсініп оқуын,

есте сақтауын,

байланыстырып сөйлеуін,

логикалық ойлауын,

және тіл байлығын арттыруға бағытталады.

1. Мәтінді мазмұндау әдісінің педагогикалық маңызы

Мәтінді мазмұндау — оқушының оқыған ақпаратты жүйелеу және өз сөзімен жеткізу қабілетін дамытатын тиімді әдіс.
Шапшаң оқуға үйрету барысында мазмұндау әдісі оқушының:

мәтінді терең түсінуіне,

ойды қысқаша, нақты жеткізуіне,

және ауызекі тілінің дамуына ықпал етеді.

Мазмұндау түрлері:

Толық мазмұндау – мәтінді толық баяндап беру (бастауыш деңгейге арналған).

Қысқаша мазмұндау – негізгі ойды бөліп айтып беру.

Шығармашылық мазмұндау – оқиғаны өз көзқарасымен, басқа кейіпкер атынан немесе басқа аяқтаумен баяндау.

Мысалы:

“Қарлығаш пен дәуіт” ертегісін оқып болған соң, оқушылар “егер мен қарлығаштың орнында болсам...” деп мазмұндайды. Бұл олардың шығармашылық және жылдам ойлау қабілетін дамытады.

2. Сұрақ қою және жауап беру әдісі

Сұрақ-жауап әдісі шапшаң оқуға үйретудің интерактивті компоненті болып табылады.
Оқушының мәтінді түсініп оқуын, ақпаратты талдауын және өз ойын нақты жеткізуін дамытады.

Сұрақ қоюдың дидактикалық мақсаты:

Мәтінді терең түсіну;

Негізгі ойды анықтау;

Талдау және бағалау;

Мәтін мазмұнына байланысты өз пікірін білдіру.

Сұрақтардың түрлері:

Түрі		Мақсаты		Мысал
Жабық сұрақтар		Нақты ақпаратты анықтау		“Кейіпкердің аты кім?”
Ашық сұрақтар		Оқушының ойын еркін айтуы		“Кейіпкер не себепті бұлай жасады деп ойлайсың?”
Проблемалық сұрақтар		Ойлануға, талдауға жетелейді		“Егер сен сол оқиғаға куә болсаң, не істер едің?”
Шығармашылық сұрақтар		Қиял мен елестету қабілетін дамыту		“Оқиғаның соңын басқаша аяқтап көрші.”

3. Сұрақ қою әдістерін қолдану жолдары

1. “Ыстық орындық” әдісі
– Бір оқушы мәтін кейіпкері рөлінде отырады, қалғандары сұрақ қояды.
Бұл әдіс сөйлеу жылдамдығын, логикалық ойлауды дамытады.

2. “Кім тез табады?” ойыны
– Мұғалім мәтіннен бір сөйлем оқиды, ал оқушылар оның жалғасын тез тауып айтады.
Бұл жаттығу зейін мен есте сақтауды дамытады.

3. “3 сұрақ – 3 жауап” әдісі
– Әр оқушы мәтін бойынша 3 сұрақ құрастырып, жұбымен алмастырады.
Осылайша балалар өзара талдау жасап, бір-бірін оқыту арқылы шапшаң ойлауға үйренеді.

4. “Кім жылдам?” әдісі
– Мұғалім 1 минут ішінде жылдам сұрақтар қояды, оқушылар сол мезетте жауап береді.
Бұл әдіс шапшаң ойлау мен сөйлеу машығын дамытады.

4. Мәтінді мазмұндау және сұрақ-жауап әдісін сабақта қолдану үлгісі

Сабақ тақырыбы: “Достықтың күші”
Мақсаты: мәтінді шапшаң әрі түсініп оқу, мазмұнын әңгімелеу, сұрақтарға тез жауап беру.

Сабақ барысы:

Қызығушылықты ояту: “Дос деген кім?” тақырыбында шағын пікірталас.

Мәтінді шапшаң оқу: Оқушыларға 1,5 минут ішінде “Достықтың күші” мәтіні оқылады.

Жеке жұмыс: Әр оқушы мәтін мазмұнын 3 сөйлеммен жеткізеді.

Топтық жұмыс: “Ыстық орындық” әдісі арқылы сұрақ-жауап жүргізіледі.

Қорытынды: “Мәтіннен алған тәлім” атты қысқаша ой жазу.

5. Мәтінді мазмұндау мен сұрақ-жауап әдісін қолданудың тиімділігі

Бұл әдістердің тиімді жақтары:

Оқушылардың оқуға қызығушылығын арттырады;

Түсініп оқу және есте сақтау қабілетін дамытады;

Сөйлеу және тыңдау мәдениетін қалыптастырады;

Ойлау жылдамдығын және логикалық байланыстыру қабілетін жетілдіреді;

Сабақта белсенді қарым-қатынас пен ынтымақтастық атмосферасын тудырады.

Мәтінді мазмұндау және сұрақ-жауап әдістері — шапшаң оқуға үйретудің ең тиімді тәсілдерінің бірі.
Бұл әдістер арқылы оқушылар тек мәтінді тез оқып қана қоймай, оны түсініп, ой елегінен өткізіп, өз сөзімен қайта жеткізуге үйренеді.
Нәтижесінде бастауыш сынып оқушысы жылдам, саналы және белсенді оқырман ретінде қалыптасады.

3.3. Ойын элементтері мен жұптық жұмыс арқылы оқу шапшаңдығын арттыру

Бастауыш сынып оқушылары үшін оқу процесі қызықты әрі белсенді ұйымдастырылғанда ғана тиімді нәтиже береді. Ойын — баланың табиғи әрекеті, оның өмірлік тәжірибесін байытып, ойлауын, тілін, есте сақтауын дамытатын негізгі құрал.
Ойын элементтерін шапшаң оқуға үйретуде қолдану – оқу әрекетін белсендірудің, мотивацияны арттырудың және зейінді шоғырландырудың ең тиімді әдісі.
Жұптық жұмыс пен ойын технологиялары оқушылардың бір-бірінен үйренуін, өзара қолдау мен бәсекелестікті үйлестіре отырып, оқу қарқынын арттырады.

1. Ойынның педагогикалық және психологиялық маңызы

Шапшаң оқыту процесінде ойын элементтерінің маңызы зор, себебі олар:

оқушының оқуға қызығушылығын оятады;

зейінді шоғырландыруды үйретеді;

сөйлеу және есте сақтау қабілеттерін дамытады;

оқу процесін шынайы өмірмен байланыстырады;

оқушыларды ынтымақтастыққа және өзара көмекке бағыттайды.

Психологтардың зерттеулеріне сәйкес, бала ойын кезінде оқу материалын 3 есе тезірек меңгереді, өйткені ол эмоциялық жағынан белсенді күйде болады. Сондықтан ойын арқылы шапшаң оқуға үйрету – танымдық белсенділікті дамытудың қуатты тетігі.

2. Шапшаң оқуға арналған ойын түрлері

1. “Кім жылдам оқиды?” ойыны

Мақсаты: оқу жылдамдығын арттыру, түсініп оқу қабілетін дамыту.
Өткізілуі: мұғалім әр топқа бірдей мәтін береді. Уақыт белгіленеді (мысалы, 1 минут). Уақыт біткен соң, оқушылар оқылған мәтіннен есте қалған сөздерді айтады немесе мазмұнын қысқаша жеткізеді.
Нәтиже: оқу қарқыны, есте сақтау мен сөйлеу жылдамдығы артады.

2. “Жоғалған сөйлемді тап” ойыны

Мақсаты: мәтінді мұқият әрі тез оқу дағдысын қалыптастыру.
Өткізілуі: мұғалім мәтіннің кейбір сөйлемдерін алып тастап, оқушыларға бос орын қалдырылған мәтінді береді.
Тапсырма: жұппен жұмыс жасай отырып, оқушылар жетіспейтін сөйлемдерді тез тауып немесе өздері құрастырады.
Тиімділігі: мәтін құрылымын түсінуге, логикалық байланысты тануға және шығармашылық ойлауға жетелейді.

3. “Тізбектей оқу” ойыны

Мақсаты: шапшаң әрі мәнерлеп оқу.
Өткізілуі: сынып шеңбер жасап отырады. Бірінші оқушы сөйлемнің басын оқиды, келесісі жалғастырады. Егер оқушы кідіріп қалса, басқа оқушы тез арада жалғастырады.
Нәтиже: жылдамдық, сергектік және зейін тұрақтылығы дамиды.

“Көз жаттығуы – найзағай оқу”

Мақсаты: көзбен жылдам қабылдау дағдысын дамыту.
Өткізілуі: тақтада сөздер немесе сөйлемдер тізбегі 3–5 секундқа ғана көрсетіледі. Оқушылар оларды көзбен тез оқып, есте сақтап, айтып береді.
Тиімділігі: көз қозғалысын жаттықтырып, көру шапшаңдығын арттырады.

5. “Жасырын сөз” ойыны

Мақсаты: оқыған мәтінді есте сақтап, логикалық ойлау мен қиялды дамыту.
Өткізілуі: мұғалім мәтіннен бірнеше сөзді алып тастайды. Оқушылар тез оқып, мәтін мазмұнына сай жетіспейтін сөздерді табады.
Мысалы:
“Қарлы ... биік ... тұрды”
(оқушы: “тау”, “шыңында”)

3. Жұптық жұмыс арқылы оқу шапшаңдығын дамыту

Жұптық жұмыс – оқушылардың ынтымақтастықта оқуының тиімді түрі. Мұнда оқушылар бір-біріне көмек көрсетіп, өзара үйрету арқылы оқу процесіне белсенді қатысады.

Жұптық жұмыс түрлері:

“Оқушы – тыңдаушы” әдісі: Бір оқушы мәтінді шапшаң оқиды, екіншісі тыңдап, кейін сұрақ қояды немесе мазмұнын толықтырады.

“Айналмалы жұп” әдісі: Әр оқушы әртүрлі мәтінді жылдам оқып, әріптесіне қысқаша мазмұнын айтады, содан кейін жұптар ауысады.

“Бірге оқимыз” әдісі: Екі оқушы бір мәтінді бір уақытта оқиды, кейін бір-бірінің оқу қарқынын салыстырып, түзету енгізеді.

Жұптық жұмыс кезінде:

оқушылардың өзара бақылауы артады;

ынтымақтастық пен өзара сенім қалыптасады;

оқу қызықты және ойын түрінде өтеді.

4. Ойын мен жұптық жұмыстың интеграциясы

Ойын мен жұптық жұмысты біріктіре өткізу арқылы:

әрбір оқушы өз әлеуетін ашуға мүмкіндік алады;

оқу барысы жанданып, белсенді орта қалыптасады;

уақыт тиімді пайдаланылады, себебі балалар өзара үйрену арқылы материалды тез меңгереді.

Мысалы:

“Кім жылдам?” ойынын жұппен орындау кезінде бір оқушы мәтінді оқиды, екіншісі секундомермен бақылайды. Кейін олар рөлмен алмасады. Бұл әдіс оқушының оқу жылдамдығын бақылауға және өзін-өзі бағалауға үйретеді.

5. Мұғалімнің рөлі

Мұғалім ойын мен жұптық жұмысты ұйымдастырушы әрі бағыт беруші тұлға. Ол:

әр оқушының психологиялық дайындығын ескеруі керек;

ойын мен тапсырмаларды жас ерекшелігіне сай таңдауы қажет;

оқушыларды мақтап, нәтижені бірге талқылап, қызығушылықты сақтауы тиіс.

Ойын элементтері мен жұптық жұмыс – бастауыш сыныпта шапшаң оқу дағдысын қалыптастырудың белсенді және шығармашылық әдістері.
Олар баланың зейінін, тілін, жылдам ойлауын, қарым-қатынас дағдыларын дамытады.
Мұндай сабақтар оқушыны еркін, сенімді, белсенді оқырман ретінде қалыптастырады.

Шапшаң оқу — жаттығу мен еңбектің нәтижесі. Ал ойын мен жұптық жұмыс сол еңбекті қызықты әрі нәтижелі етеді.

4-БӨЛІМ. БАҒАЛАУ, МОНИТОРИНГ ЖӘНЕ ҚОРЫТЫНДЫ

Бастауыш сынып оқушыларының шапшаң оқу дағдысын дамыту – жүйелі бақылауды, бағалауды және нәтижені талдауды қажет ететін үздіксіз процесс. Бағалау жұмысы оқушының оқу жылдамдығын ғана емес, мәтінді түсіну, дұрыс оқу және мәнерлі жеткізу қабілеттерін де қамтиды.

4.1. Шапшаң оқу дағдыларын бағалау критерийлері мен көрсеткіштері

Бастауыш сынып оқушыларының шапшаң оқу дағдысын қалыптастыру үдерісінде ең маңызды кезеңдердің бірі — оқу нәтижесін дұрыс бағалау және талдау.
Бағалау тек оқушының оқу жылдамдығын ғана емес, сонымен қатар түсініп оқу, мәнерлеп оқу, интонация мен дауыс ырғағын дұрыс қолдану, есте сақтау қабілеті сияқты компоненттерді де қамтиды.

Шапшаң оқу — көпқырлы процесс. Сондықтан оны бағалау кезінде сандық (жылдамдық) және сапалық (түсіну, мәнер, дәлдік) көрсеткіштер жүйелі түрде қарастырылады.

1. Шапшаң оқу дағдысын бағалау мақсаты

Бағалаудың басты мақсаты — оқушының оқу қабілетінің даму деңгейін анықтап, оқу процесін тиімді ұйымдастыру.
Нақтырақ айтқанда, бағалау мына міндеттерді орындайды:

Оқушының оқу қарқынын (жылдамдығын) анықтау;

Мәтінді түсіну деңгейін бағалау;

Мәнерлеп оқу шеберлігін талдау;

Дұрыс және қатесіз оқуын бақылау;

Әр оқушыға жеке оқу стратегиясын қалыптастыру үшін кері байланыс беру.

2. Бағалау принциптері

Шапшаң оқу дағдысын бағалау келесі принциптерге сүйенеді:

Жүйелілік: бағалау тұрақты түрде (тоқсан сайын, ай сайын, немесе әр тарау соңында) жүргізіледі.

Объективтілік: бағалау нақты сандық және сапалық көрсеткіштерге негізделеді.

Жеке бағыттылық: әр оқушының психологиялық ерекшелігі мен даму қарқыны ескеріледі.

Кешенділік: оқу жылдамдығы, түсінуі, мәнері, эмоциялық әсері бірге қарастырылады.

Динамикалық бақылау: нәтижелердің өсу динамикасы (бастапқы және соңғы көрсеткіштер) есепке алынады.

3. Негізгі бағалау көрсеткіштері

Шапшаң оқу дағдысын бағалауда келесі төрт негізгі көрсеткіш қолданылады:

№	Бағалау көрсеткіші			Мазмұны		Бағалау тәсілі
1	Оқу жылдамдығы			Бір минутта оқылған сөз саны (с/мин)		Хронометр арқылы өлшенеді
2	Оқу дәлдігі			Қате оқылған, тасталған, ауыстырылған сөздердің саны		Мұғалім жазба жүргізеді
3	Мәтінді түсінуі			Мәтін мазмұны бойынша сұрақтарға дұрыс жауап беру, мазмұндау		Сұрақ-жауап, мазмұндау
4	Мәнерлеп оқу			Интонация, дауыс ырғағы, тыныс белгілерін дұрыс қолдану		Мұғалімнің бақылауы

4. Оқу жылдамдығының деңгейлері

Оқу жылдамдығын бағалау үшін жас ерекшелігіне сәйкес стандарттар қолданылады (орта есеппен 1 минуттағы сөз саны):

Сынып		Бастапқы деңгей (төмен)		Орташа деңгей	Жоғары деңгей (жақсы дамыған)
1-сынып (жыл соңында)		20–30 сөз/мин		31–45 сөз/мин	46–60 сөз/мин
2-сынып		45–60 сөз/мин		61–80 сөз/мин	81–100 сөз/мин
3-сынып		70–90 сөз/мин		91–110 сөз/мин	111–130 сөз/мин
4-сынып		90–110 сөз/мин		111–130 сөз/мин	131 және одан жоғары сөз/мин

Бұл көрсеткіштер әдістемелік құрал ретінде ұсынылады, әр оқушының жеке даму қарқынына қарай икемделеді.

5. Мәтінді түсіну деңгейін бағалау критерийлері

Мәтінді түсіну дағдысы төмендегі деңгейлер арқылы анықталады:

Деңгей	Сипаттамасы
Жоғары деңгей	Мәтін мазмұнын толық, жүйелі жеткізеді; негізгі ойды анықтайды; сұрақтарға еркін, нақты жауап береді.
Орта деңгей	Мәтінді жалпы түсінеді, бірақ кейбір бөліктерін шатастырады; сұрақтарға қысқаша, дәл емес жауап береді.
Төмен деңгей	Мәтінді үстірт түсінеді, мазмұнын толық жеткізе алмайды; сұрақтарға жауап беру қиындық туғызады.

6. Мәнерлеп оқу мен интонацияны бағалау

Мәнерлеп оқу – шапшаң оқу процесінің сапалық көрсеткіші. Ол оқушының эмоциялық әсерін, дыбысты дұрыс қолдануын және мәтінмен жұмыс істеу мәдениетін сипаттайды.

Баға			Критерий
5 (өте жақсы)			Дауыс анық, қарқыны бірқалыпты, интонация дұрыс, тыныс белгілерін сақтайды.
4 (жақсы)			Дауыс анық, бірақ кейде қарқыны ауытқиды; интонация аздап бұзылады.
3 (қанағаттанарлық)			Мәнерсіз, бірқалыпты оқу; эмоция мен дауыс екпіні жеткіліксіз.
2 (төмен)			Қате, түсініксіз оқу; тыныс белгілерін елемейді, мәнер жоқ.

7. Қателерді анықтау және түзету

Бағалау кезінде келесі қателер ескеріледі:

Фонетикалық қате: дыбыстарды шатастыру немесе дұрыс айтпау.

Грамматикалық қате: сөздерді қате түрлендіру.

Логикалық қате: сөйлем мағынасын бұзып оқу.

Қайталану немесе сөз тастап кету.

Мұғалім әр оқушыға жеке бақылау парағы жүргізіп, қателерді жүйелі түрде тіркейді. Бұл деректер келесі сабақтарда түзету жұмыстары үшін пайдаланылады.

8. Нәтижелерді талдау

Жинақталған көрсеткіштер негізінде мұғалім:

оқушының жылдамдық пен түсіну арасындағы сәйкестігін талдайды;

оқу қарқынының динамикасын диаграмма түрінде көрсетеді;

оқу стратегиясын (мысалы, баяу, түсініп оқу → тез, мәнерлі оқу) түзетеді.

Осылайша бағалау жүйесі мұғалімге де, оқушыға да нақты бағыт береді.

Шапшаң оқу дағдысын бағалау — тек оқушының “қанша сөз оқыды” деген көрсеткішпен шектелмейді. Ол оқудың сапасын, түсінуін және эмоциялық қатынасын кешенді түрде талдайды.
Дұрыс ұйымдастырылған бағалау:

оқушылардың жеке даму траекториясын анықтайды;

оқуға деген ынтасын арттырады;

мұғалімге оқыту процесін саралауға және түзетуге мүмкіндік береді.

Сондықтан бағалау — шапшаң оқу дағдысын дамытудың маңызды диагностикалық және мотивациялық құралы болып табылады.

4.2. Оқушылардың оқу қарқынын анықтау әдістері мен диагностикалық тестілер

Шапшаң оқу дағдысын дамыту процесінде оқушылардың оқу қарқынын дәл және жүйелі түрде анықтау — басты диагностикалық кезеңнің бірі.
Оқу қарқыны (жылдамдығы) – мәтінді қате жібермей, түсініп, белгілі бір уақыт ішінде оқу қабілетін сипаттайтын маңызды көрсеткіш.

Мұндай диагностикалық жұмыстар мұғалімге:

әр оқушының оқу дағдысын жеке деңгейде бақылауға;

оқу жылдамдығының динамикасын салыстыруға;

оқу процесін даралап жоспарлауға мүмкіндік береді.

1. Оқу қарқынын анықтаудың мақсаты

Оқу қарқынын анықтау жұмыстарының негізгі мақсаты – оқушының жылдам әрі түсініп оқу қабілетін айқындап, оның даму деңгейін бақылау.

Бұл арқылы:

Оқушының ағымдағы оқу жылдамдығы (сөз/минут) анықталады;

Қателер саны мен түрі тіркеледі;

Мәтінді түсіну деңгейі бағаланады;

Әр оқушыға жеке дамыту стратегиясы белгіленеді.

2. Диагностикалық тексерудің кезеңдері

Оқу қарқынын тексеру үш кезеңнен тұрады:

Кезең		Мазмұны			Нәтиже
1. Бастапқы диагностика		Жаңа оқу жылы басында жүргізіледі.			Оқушының бастапқы деңгейі анықталады.
2. Аралық диагностика		Әр тоқсан немесе жартыжылдық соңында.			Дамудың динамикасы бақыланады.
3. Қорытынды диагностика		Жыл соңында жүргізіледі.			Жалпы нәтижелер мен ілгерілеу деңгейі анықталады.

3. Оқу қарқынын анықтау әдістері

1) Уақытпен оқу әдісі (хронометраж)

Бұл — ең жиі қолданылатын және қарапайым әдіс.
Мұғалім оқушыға белгілі бір мәтін береді (көлемі жас ерекшелігіне сай).

Уақыт өлшенеді (1 минут).

Оқушы оқыған соң, мұғалім оқылған сөздердің санын және қателерді есептейді.

Формула:
Оқу жылдамдығы (с/мин) = Оқылған сөз саны – Қате сөздер саны

2) “Түсініп оқу” әдісі

Бұл әдісте тек жылдамдық емес, сонымен бірге мазмұнды түсіну бағаланады.
Оқушы 1 минут оқып болған соң:

мәтін бойынша 3–5 сұраққа жауап береді,

негізгі ойды қысқаша мазмұндайды.

Түсіну деңгейі 3 балдық шкаламен бағаланады:

Балл	Сипаттама
3	Мәтінді толық және дәл түсінген
2	Негізгі ойды түсінген, бірақ кейбір мәліметтерді шатастырған
1	Мәтінді түсінуі төмен, мазмұнын жеткізе алмайды

3) “Динамикалық бақылау әдісі”

Бұл әдіс арқылы мұғалім оқу жылдамдығының өсу қарқынын бақылайды.
Ай сайын немесе тоқсан сайын алынған нәтижелер арнайы кесте мен диаграммада белгіленеді.
Осы мәліметтер арқылы оқушының жеке даму траекториясы құрылады.

4) “Қате түрлерін талдау әдісі”

Мақсаты – оқушының қандай қателерге жиі жол беретінін анықтау.
Қателер фонетикалық, грамматикалық, немесе логикалық сипатта болуы мүмкін.
Мұғалім бұл деректерді түзету жұмыстары кезінде пайдаланады.

4. Диагностикалық тестілер үлгілері

1-сынып оқушыларына арналған тест үлгісі

Мақсаты: буындап оқу және сөздерді тану жылдамдығын тексеру.
Мәтін (мысалы):

«Біздің ауылда үлкен бақ бар. Онда алмалар мен алмұрттар пісіп тұр. Балалар бақта ойнайды.»

✅ Бағалау:

1 минутта оқылған сөз саны;

3 сұраққа ауызша жауап (Кімдер ойнайды? Қайда? Нелер пісіп тұр?).

2–3-сынып оқушыларына арналған тест үлгісі

Мақсаты: түсініп, мәнерлеп оқу қабілетін тексеру.
Мәтін (мысалы):

«Көктем келді. Қар еріп, өзен суы толды. Айнала жасыл түске енді. Құстар ұя салып, ән салады.»

✅ Бағалау:

1 минутта оқылған сөз саны;

4 сұраққа жауап: (Қай мезгіл туралы айтылған? Не өзгерді? Құстар не істейді?).

4-сынып оқушыларына арналған тест үлгісі

Мақсаты: оқу жылдамдығы мен түсіну деңгейін кешенді тексеру.
Мәтін (мысалы):

«Адам еңбегі арқылы өмір сүреді. Еңбекқор адам уақытын бос өткізбейді. Ол өз ісін сүйіп, жауапкершілікпен орындайды.»

✅ Бағалау:

Көрсеткіш	Бағалау
Оқу жылдамдығы	100–130 сөз/мин
Түсіну деңгейі	4 сұраққа толық жауап
Мәнерлеп оқу	Интонация, дауыс ырғағы сақталған

5. Нәтижелерді тіркеу және талдау

Мұғалім әр оқушы үшін жеке диагностикалық парақша жүргізеді:

Оқушының аты-жөні		Күні	Оқылған сөз саны		Қате саны		Түсіну деңгейі (балл)		Жалпы баға
Асан		10.10.2025	85		2		3		Жоғары
Айдана		10.10.2025	68		4		2		Орташа
Рауан		10.10.2025	50		7		1		Төмен

Осы деректер негізінде мұғалім оқу динамикасын кесте немесе диаграмма түрінде көрсетіп, оқушылардың шапшаң оқу деңгейінің жылдық өсуін бақылайды.

6. Нәтижелерді интерпретациялау (түсіндіру)

Оқу қарқынының нәтижелері талданғанда:

Егер жылдамдық артқанымен түсіну төмен болса — баяу, бірақ саналы оқу әдістері енгізіледі.

Егер түсіну жоғары, бірақ жылдамдық төмен болса — жаттығулар мен уақытпен оқу әдістері күшейтіледі.

Егер екі көрсеткіш те жоғарыласа — оқушының шапшаң оқу дағдысы қалыптасқан деп есептеледі.

Оқу қарқынын анықтау мен диагностикалық тестілер жүйесі — мұғалім жұмысының маңызды құралы.
Бұл әдістер арқылы:

оқушының оқу дағдысының нақты деңгейі анықталады;

оқу процесі жеке дараланып, тиімді бағытта жүргізіледі;

әр оқушының жыл бойғы жетістігі мен даму динамикасы айқын көрінеді.

Тұрақты диагностика нәтижесінде мұғалім баланың оқу қабілетін нақты деректермен дәлелдей алады, ал оқушы өз жетістігін көріп, ішкі мотивациясын арттырады.

4.3. Мұғалім тәжірибесінен: шапшаң оқуға арналған сабақ үлгілері

Шапшаң оқу дағдысын қалыптастыруда мұғалімнің тәжірибесі, қолданған әдіс-тәсілдері мен сабақ құрылымы ерекше рөл атқарады. Сабақ барысында оқушылардың оқу белсенділігін арттыру, мәтінді түсініп және жылдам оқуға ынталандыру үшін практикалық, ойын және жаттығу элементтерімен байытылған сабақтар тиімді нәтиже береді.

Төменде бастауыш сынып оқушыларына арналған шапшаң оқуға бағытталған бірнеше үлгі сабақтар ұсынылады. Бұл сабақтарда оқушының оқу қарқынын арттырумен қатар, мәнерлеп оқу, мазмұнын түсіну, есте сақтау және сөйлеу мәдениеті де дамиды.

Сабақ үлгісі 1. “Жылдам оқимын – дұрыс түсінемін!”

Сынып: 2-сынып
Мақсаты:

• Оқушылардың шапшаң және түсініп оқу дағдыларын қалыптастыру;

• Оқу қарқынын арттыру арқылы мәтін мазмұнын есте сақтау қабілетін дамыту;

• Өз ойын еркін жеткізуге дағдыландыру.

Көрнекіліктер: сағат, мәтін карточкалары, интерактивті тақта, суреттер.

Сабақ барысы:

Кезең	Мұғалім әрекеті	Оқушы әрекеті
Ұйымдастыру кезеңі	Шаттық шеңбері: «Жылдам, бірақ ұқыпты!» ұраны айтылады.	Ұранды қайталап, сабаққа көңіл бөледі.
Қызығушылықты ояту	Қысқа ойын: “Кім тез айтады?” – оқушыларға сурет көрсетіліп, кім тез айтып шығады, сол жеңімпаз.	Белсенді қатысады, сөздік қорын қолданады.
Негізгі бөлім	Мәтінді 1 минут ішінде оқуды тапсырады. Уақыт бітсе, оқу тоқтатылады. Кейін сұрақ қойылады.	Уақытпен жарыса оқиды, мәтінді түсініп оқуға тырысады.
Бекіту кезеңі	«Мәтін мазмұнын 3 сөйлеммен жеткіз» тапсырмасы.	Өз сөздерімен мазмұндайды.
Қорытынды	Ең шапшаң әрі түсініп оқыған оқушылар мадақталады.	Рефлексия жасайды: “Бүгін мен тез оқуды қалай үйрендім?”.

Нәтиже:

• Оқушылардың оқу жылдамдығы артады;

• Мәтінді түсініп оқу қабілеті дамиды;

• Уақытпен жұмыс істеу дағдысы қалыптасады.

Сабақ үлгісі 2. “Оқы, ойлан, жауап бер!”

Сынып: 3-сынып
Мақсаты:

• Мәтінді жылдам және мәнерлеп оқуға үйрету;

• Оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту;

• Топтық және жұптық жұмыс дағдыларын жетілдіру.

Көрнекіліктер: түрлі деңгейдегі мәтіндер, бағалау парақтары, секундомер.

Сабақ кезеңдері:

1. Мотивациялық сәт.
   Мұғалім “Кім оқығанын жақсы түсінеді?” деген сұрақ қойып, оқушыларды қызықтырады.
   Мақал: “Кітап – білім бұлағы, оқу – өмір шырағы.”

2. Жаңа материалды меңгеру.

   • Әр топқа бірдей көлемдегі мәтіндер таратылады (мысалы, “Көктем келді”, “Қарлығаш”).

   • 1 минут ішінде оқылады.

   • Мұғалім оқылған сөз санын және қате санын есептейді.

3. Түсінгенін тексеру.
   Әр оқушы 3 сұраққа жауап береді:

   • Мәтін не туралы?

   • Негізгі кейіпкер кім?

   • Саған не әсер етті?

4. Ойын элементі.
   “Жасырылған сөйлем” ойыны: мұғалім сөйлемнің кей сөздерін қалдырып, оқушылар толықтырады.
   Мысалы: “Көктем келді, күн …, құстар … ұшты.”

5. Қорытынды және бағалау.
   Бағалау парағына әр оқушының оқу жылдамдығы мен түсіну деңгейі жазылады.

Күтілетін нәтиже:

• Оқушылардың оқу қарқыны мен есте сақтау қабілеті жақсарады;

• Топта және жұппен жұмыс істеу белсенділігі артады;

• Тілдік қарым-қатынас мәдениеті дамиды.

Сабақ үлгісі 3. “Ойлан да, жылдам оқы!” (ойын сабақ)

Сынып: 4-сынып
Мақсаты:

• Оқу жылдамдығын арттыру және мәтінді түсініп оқу қабілетін дамыту;

• Мәтінмен жұмыс жасау арқылы логикалық ойлау мен талдау дағдысын жетілдіру;

• Қызықты ойындар арқылы оқу мотивациясын күшейту.

Сабақ барысы:

Кезең	Іс-әрекет	Мақсат
1. Қызығушылықты ояту	«Ойлан – тап!» ойыны: оқушыларға жылдам сурет көрсетіліп, 10 секунд ішінде не көргенін сипаттау керек.	Назарды шоғырландыру, жылдам реакция қалыптастыру.
2. Жаттығу кезеңі	“Тізбектей оқу” әдісі: әр оқушы бір сөйлемнен оқиды.	Оқу ырғағын, дауыс ырғағын сақтау.
3. Негізгі бөлім	“Секунд сайын оқу” жаттығуы: 30 секундта қанша сөз оқылғаны есептеледі.	Оқу жылдамдығын арттыру.
4. Топтық жұмыс	“Мәтінді бөлшекте” тапсырмасы: мәтін бөліктерін логикалық ретпен орналастырады.	Мәтін құрылымын түсіну, ойлау қабілетін дамыту.
5. Рефлексия	“Менің оқу қарқыным бүгін қандай болды?” сұрағы арқылы өзін-өзі бағалау.	Өзін-өзі бақылау және талдау дағдысын қалыптастыру.

Нәтиже:

• Балалар өз оқу деңгейін сезінеді;

• Мәтінді тез әрі түсініп оқу қабілеті дамиды;

• Сабақ ойын түрінде қызықты өтеді.

Мұғалім тәжірибесінен қорытынды

Мұғалім тәжірибесінде шапшаң оқуға арналған сабақтарда келесі нәтижелер байқалады:

• Оқушылардың оқуға деген қызығушылығы артады;

• Уақытпен жұмыс істеу және өз нәтижесін бақылау дағдылары қалыптасады;

• Тіл байлығы, есте сақтау, сөйлеу дағдылары жетіледі;

• Оқу процесі қызғылықты әрі белсенді сипатқа ие болады.

Сабақ үлгілерін жүйелі және кезең-кезеңмен қолдану оқушылардың оқу шапшаңдығын 25–30% арттыруға, ал оқу түсінігін 90%-ға дейін көтеруге мүмкіндік береді.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бастауыш сыныптағы оқу үдерісінің сапасы мен тиімділігі ең алдымен оқушының оқу дағдысының қаншалықты қалыптасқанымен анықталады. Соның ішінде шапшаң оқу — білім алудың іргетасы, оқушының жалпы оқу мәдениетінің көрсеткіші. Шапшаң оқу дағдысын қалыптастыру — тек оқуды тездету ғана емес, сонымен қатар оқылған мәтінді саналы түсіну, негізгі ойды ажырата білу, ой қорытындысын жасау, өз көзқарасын білдіру қабілеттерін дамытудың маңызды құралы.

Қазіргі таңда білім беру мазмұнының жаңаруы, оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту талабы бастауыш буын мұғалімдерінен оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін жетілдіруді қажет етеді. Осы тұрғыда, шапшаң оқу дағдысын дамыту — оқушының зейінін, есте сақтау қабілетін, ойлау әрекетін және тілдік мәдениетін бір мезгілде жетілдіретін көпқырлы үдеріс.

Негізгі тұжырымдар:

Шапшаң оқуға үйренген оқушы:

• мәтінді жылдам қабылдап, негізгі ақпаратты тез таба алады;

• ойын жүйелі жеткізеді;

• өз пікірін дәлелдеп айтуға дағдыланады;

• есте сақтау қабілеті артып, жаңа білімді тез меңгереді;

• оқу барысында уақытты үнемдейді.

Бұл қасиеттер оқушының басқа пәндердегі үлгеріміне де оң әсер етеді. Мысалы, шапшаң оқитын оқушы есептің шартын тез түсініп, жазба жұмыстарын сауатты орындайды, шығармашылық тапсырмаларды өз бетінше шешуге бейім болады.

Шапшаң оқуды бағалау – даму кепілі

Бағалау жүйесі оқушылардың тек нәтижесін өлшеу емес, даму динамикасын көрсетуі тиіс. Мұғалімнің негізгі мақсаты – оқушыларды салыстыру емес, әр баланың өз алдыңғы нәтижесінен ілгерілеуін анықтау.
Бұл үшін оқу жылдамдығының, түсіну деңгейінің, дұрыс және мәнерлі оқудың көрсеткіштері ай сайын мониторингке енгізіліп отырады.

Осындай талдау нәтижелері мұғалімге кері байланыс береді және келесі сабақтарды жоспарлауда нақты бағыт ұсынады.

тұжырымдар

1. Шапшаң оқу дағдысы – оқушының оқу әрекетінің негізі, оқу жетістігінің алғышарты.

2. Бұл дағдыны қалыптастыру жүйелі, мақсатты және ғылыми негізделген әдістер арқылы жүзеге асуы керек.

3. Шапшаң оқу тек тілдік дағды емес, ол – ойлау, түсіну және сөйлеу мәдениетін дамытатын әмбебап құрал.

4. Мұғалім әр оқушының мүмкіндігі мен ерекшелігін ескеріп, оқу процесін дараландырып ұйымдастырғанда ғана шынайы нәтиже береді.

5. Ойын элементтері, топтық жұмыс, интерактивті тәсілдер – бастауыш сыныптағы шапшаң оқудың ең тиімді әдістері.

6. Бағалау мен мониторинг жүйесін жүйелі жүргізу арқылы оқушылардың оқу динамикасы нақты көрініс табады.

Шапшаң оқу – оқу сауаттылығының, ал оқу сауаттылығы – өмірлік табыстың бастауы.
Бастауыш сыныптағы шапшаң оқу дағдысын қалыптастыру тек пәндік міндет емес, ол – оқушының болашақтағы танымдық, коммуникативтік және шығармашылық қабілеттерін дамытудың іргетасы.

Бұл әдістемелік құрал мұғалімдерге күнделікті сабақ тәжірибесінде тиімді қолдануға болатын нақты әдістер мен жаттығуларды ұсыну арқылы оқу сапасын арттыруға, оқушылардың оқуға деген ынтасын күшейтуге мүмкіндік береді.

Мұғалім мен оқушы арасындағы бірлескен еңбектің нәтижесінде шапшаң, саналы және мәнерлі оқу дағдысы тұрақты қалыптасып, оқушылардың оқу жетістіктері мен өмірлік белсенділігі жоғары деңгейге көтеріледі.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. – Астана: Елорда, 2023.

2. Қазақстан Республикасының орта білім мазмұнын жаңарту тұжырымдамасы. – Астана: Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2022.

3. Әбдіғапбарова У., Қосымова Г., Сүлейменова Р. Бастауыш мектепте оқыту әдістемесі. – Алматы: Білім, 2021.

4. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас және коммуникативтік әдістеме негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2020.

5. Сейілова М. Бастауыш сынып оқушыларының оқу дағдысын қалыптастыру жолдары. – Алматы: Рауан, 2019.

6. Жүнісбек Ә. Жас ерекшеліктеріне сай оқыту психологиясы. – Алматы: Дәуір, 2018.

7. Құлмағанбетова Б. Бастауыш сыныптағы оқушылардың оқу сауаттылығын дамыту әдістері. – Астана: НЗМ ДББҰ, 2022.

8. Пиаже Ж. Баланың ойлауы мен сөйлеуі. – Алматы: Қазақ университеті, 2017.

9. Выготский Л.С. Оқыту мен дамудың өзара байланысы. – Алматы: Мектеп, 2016.

10. Мұханбетжанова С. Бастауыш мектеп оқушыларын зерттеу әрекетіне баулу. – Алматы: Білім, 2023.

11. Ахметова Л., Сәрсенбаева А. Шапшаң оқу дағдысын қалыптастырудың тиімді жолдары. – «Бастауыш мектеп» журналы, №4, 2024.