Білім алушылардың қалыптасуындағы педагогтік қызмет

Білім алушылардың қалыптасуындағы

педагогтік қызмет

Алматы құрылыс және халықтық кәсіпшілік колледжінің арнайы пән оқытушысы Рысбеков І.Н.

Мемлекетіміз жүргізіп жатқан реформалар, әлеуметтік саладағы өзгерістер, жастарға қатысты қабылданған мемлекеттік бағдарламалар жас ұрпақты күшті, білімді және жарқын болашаққа лайықты етуге қызмет етеді. Жастардың осы мүмкіндіктерді іске асыруы және пайдалануы кезеңі 14-17 жас аралығында қалыптасады. Бұл жаста білім алушылар өзінің болашағын ойлайды, мамандық таңдап, мамандыққа дайындала бастайды.

Ата-аналар мен мұғалімдер білім алушылардың даму заңдылықтарын білмеуі білім алушылардың жеке басының қалыптасуындағы дағдарысқа әкеледі, жасөспірім кезінде бала ересектер мен кішкентайлар арасында болады, ал ересектер өзін ересек адам ретінде көріп, тануын күтеді. Оны ата-ана мен мұғалімнің ересек ретінде мойындауы, онымен белгілі бір мәселелер бойынша кеңес алу жасөспірім кезіндегі дағдарыстың психикалық күйзеліссіз өтуіне көмектеседі.

Әлеуметтік орта (әлеуметтік-экономикалық өмір), тұқымқуалаушылық (адам биологиялық тіршілік ретінде) және мақсатты тәрбие және оның қызметі адамның үйлесімді дамыған тұлға ретінде қалыптасуына әсер етеді. Сондықтан, педагогикалық білім беру процесінде оқушылардың жеке тұлға ретінде дамуы, олардың жан-жақты даму заңдылықтары, тұлғаның дамуына әсер ететін факторлар зерттеледі. Педагогикалық және психологиялық білім берудің негізгі мақсаты - интеллектуалдық, рухани, адамгершілік, эстетикалық, физикалық дамуы, оқушылардың жас ерекшеліктері мен жеке ерекшеліктерін ескере отырып, олардың шығармашылық әлеуетін толық іске асыру.

Тәрбие заңдылықтарына сәйкес жеке тұлғаның дамуы қоғамның дамуынан артта қалатын болса, ал оларға әлеуметтік мақсаттарды жүзеге асыру үшін жағдайлар жасалмаса, бәсекеге қабілетті зияткер тұлғаны қалыптастыруға қол жеткізу қиын. Осы орайда педагогтардың жауапкершілігі арта түспек. М.И.Калининнің «Мұғалімнің ең жауапты міндет орындайды-ол адамды қалыптастырады» [1] деген тұжырымы өзекті болып отыр, себебі мұғалім тек білім беріп қана қоймай, оқушының дүниетанымын қалыптастыру, жан-жақты тәрбие беру тағы сол сияқты әрекеттерді қатар алып жүретін жан.

Жеке адамның тұтастығы қоршаған ортаны және әлеуметтік ортаны қабылдау арқылы да анықталады. Б.Г. Ананьевтің, А.Н.Леонтьевтің, Л.С.Выготскийдің көзқарастарына сүйене отырып, автор мұғалімнің тұлғасы тәрбие мен әлеуметтену жағдайында қалыптасады деген тұжырым жасайды. Мұғалімнің тұлға ретінде өзін-өзі тануы мен белсенділігі, сонымен қатар мақсатқа ұмтылуы оқушының әлеуметтік-педагогикалық ортаға бейімделуіне және өзін-өзі бағалауына ықпал етеді деген идеяны алға тартады [2]. Оқушымен қарым-қатынаста мұғалім төмендегі педагогикалық негіздерді басшылыққа алуы қажет:

- мотивация;

- интеграцияланған жеке тұлғаны қалыптастыру өлшемдерін анықтау;

- педагогикалық жүйенің болуы;

-тұлғаның қалыптасуының мазмұны, кезеңдері, аспектілері, оған қойылатын талаптар;

- педагогикалық процесс;

- оқушының жеке және кәсіптік бағдары;

- оқушыларға қойылатын талаптар;

- байланыс құралдары және оларға қойылатын талаптар .

Зерттеушілердің пікіріне сүйене отырып, оқушылардың құзыретті тұлға ретінде қалыптасуында келесі талаптар маңызды екенін атап өткен жөн:

- жастардың білім алуға деген қызығушылықтары мен қабілеттерін дамыту;

- білім беру процесінде студенттердің іс-әрекетін педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастыру;

- әр оқушының жас ерекшелігі;

- кәсіптік оқыту;

- қиын жағдайдан шығудың дұрыс жолын таба білу;

- қоғамдық белсенділік, азаматтық рөлді қалыптастыру және т.б.

   Жоғарыда көрсетілген талаптарды іске асыруда құзыретті тұлғаны қалыптастыруға келесі критерийлер негіз болады. Үйлесімді дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру өлшемдері:

- адамның психикалық, рухани-адамгершілік, эмоционалды-эстетикалық, физикалық дамуы;

- өзінің шығармашылық әлеуетін көрсетуге бағыттау;

- гуманитарлық қатынастарды қалыптастыру;

- жас ерекшеліктерін ескере отырып, даралықты білдіруге жағдай жасау;

- азаматтық көзқарасқа қол жеткізу;

- өмірге, жұмысқа, әлеуметтік шығармашылыққа дайындық;

- өзін-өзі басқару, демократиялық принциптерді түсіну, Отан мен оның халқы алдындағы жауапкершілік пен парызды сезіну.

Үйлесімді дамыған тұлғаны адамгершілікке тәрбиелеуде, ең алдымен, қоғамның талаптарына сәйкес моральдық ұғымдар, ережелер, сезімдер, сенімдер мен мінез-құлық дағдылары мен құзыреттіліктерін қалыптастыру маңызды міндет болып табылады. Рухани тұлға - білімді, кәсіби тұлға, Отанға адал азамат. Ол өз елінің заңдарын білетін және оған бағынатын, өз елімен мақтана алатын, өз Отанының байлығын сақтап, оны байытатын және оның сұлулығынан ләззат алатын адам. Ол кез келген зиянды теріс әпекеттермен күреседі және адами құндылықтарды сақтайды. Мораль, керісінше, адамның іс-әрекетінің, мінез-құлқының, өмір салтының, өмірлік ұстанымдарының, ережелерінің, әлеуметтік қатынастарының мазмұнын білдіреді.

Әдептілік әлеуметтік құбылыс ретінде қоғамның рухани өмірінде ерекше орын алады. Бұл адамдардың мінез-құлқын реттейтін әлеуметтік қабылданған ережелер жиынтығы.

Адамгершілік руханияттың ажырамас бөлігі ретінде тұлғалық дамудың жоғары сатысы. Себебі моральсыз, моральдық нормаларсыз адамның рухани, физикалық және рухани жетілуі қалыптаспайды. Сондықтан рухани-адамгершілік тәрбиеде диалектикалық сипатқа ие және жеке тұлғаның рухани-адамгершілік қалыптасуында маңызды рөл атқарады [3].

Рухани-адамгершілік тәрбиенің негізгі міндеттері:

1) рухани-адамгершілік сананы қалыптастыру;

2)рухани-адамгершілік мінез-құлықты, дағдылар мен әдеттерді қалыптастыру.

 Рухани-адамгершілік тәрбиенің мәні бойынша адамның қоғам алдындағы парызы, оның мінез-құлқының қоғам даму деңгейімен сәйкестігі, сонымен бірге адамның адамдарға деген құрметінің рухани-адамгершілік мінез-құлқының көрінісі оның жетекші критерийлерінің бірі екенін түсіну, моральдық идеалдардың дұрыстығына сенімді болу, рухани-адамгершілік білімнің нанымға айналуы мен сенімін жүйелеу, рухани-адамгершілік әдеттердің қалыптасуы үшін қажетті жағдайлар жасау. Эстетикалық тәрбие дегеніміз – оқушылардың эстетикалық білімдерді игеруі, олардағы эстетикалық мәдениетті қалыптастыру, шындыққа эстетикалық көзқарасын қалыптастыру, эстетикалық сезімдерін дамыту, өмір сұлулығын, табиғатты және еңбекке деген сүйіспеншілікті тәрбиелеу; эстетикалық идеалды қалыптастыру тіршілік әрекетін ұйымдастыруда эстетика заңдылықтарын ұстану қабілетін дамытуға қызмет етеді. Дұрыс дене дамуы, салауатты өмір салтын қалыптастыру дағдыларын қалыптастыру кезінде денсаулықты нығайту; психикалық және физикалық белсенділіктің жоғары деңгейіне жету; гигиеналық дағдылар мен қабілеттерге ие; қолданыстағы этикалық талаптарға сәйкес өмір салтын ұйымдастыру; денсаулығы мықты болу, өзіне және басқаларға ұнамды болу, зиянды әдеттерден аулақ болу керек. Оқушылар арасында еңбек тәрбиесін ұйымдастыруда ұлттық және жалпыадамзаттық дәстүрлерге сүйену, мұғалім-оқушы, отбасылық еңбек және қолөнердің тиімді әдістерін қолдану, заманауи кәсіптердің негіздерін игеру, еңбек жеке тұлға дамуының негізгі факторы екендігін түсінуге қол жеткізу маңызды. Үйлесімді дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруда экологиялық, экономикалық және құқықтық білім де маңызды рөл атқарады [4].

       Қорыта айтқанда, жан-жақты дамыған оқушы - ​​бұл жеке тұлға, өзіндік дүниетаным, көзқарасының қалыптасуы, өз құқықтарын құрметтеуге үйрену, жеке басының қасиеттерін түсіну, сонымен қатар олардың білімі, қабілеттері мен дағдылары. Адамның тұлға ретінде дамуы оның қызығушылықтарымен, мінезімен, қабілеттерімен, ақыл-ой дамуымен, қажеттіліктерімен, жұмысқа деген көзқарасымен анықталады.

Адам жоғарыда аталған сипаттамаларды дамытады және өзінің әлеуметтік болмысына бейімделеді, ол еңбекке, адамдарға, қоғамға деген қарым-қатынастың белгілі бір кезеңіне жеткенде ғана ол жан-жақты дамыған адам деңгейіне көтеріледі. Сонымен қатар әр ата-ана мен педагогикалық ұжым жасөспірімнің даму заңдылықтарын білуі керек, жасөспірімге дұрыс қарау, баланың мінез-құлқын мүмкіндігінше түсініп, оған тәуелсіз тұлға ретінде қарау керек деп айтуға болады.

Қолданылған әдебиеттер

1. https://alashainasy.kz/okushy_portfolio/ustazdar-turalyi-kanattyi-sozder-60211/

2. Выготский Л.С. Педагогическая психология. Москва: Работник просвещения. 1926.

3. Гозиев Е. Онтогенез психологиясы. Т.Ташкент. 2008 жыл. Б. 33-35.

4. Шоумаров Г. Отбасы психологиясы. Т.Шығыс. 2001. B. 24-25.

5. З.Нишонова. Жасөспірімдердің психодиагностикасы және психокоррекция. Оқулық. Т., Шығыс. 2003. 25-26 бет.