1


«Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасы»ММ
Қостанай облысы әкімдігі білім
басқармасының «Қостанай дарыны» ӨҒПО
«Synergy» ғылыми білім беру орталығы» ҚҚ



Құлмағанбет Ә.Қ., Садыкова Ж.Б., Нургали Ж.Т., Қабылова К.А.,
Тоқтасын Ж.Т., Сейтжанова Т.Н., Аспандиярова А .М.,
Әбдіғали Ұ.Н., Муратова М.М.






ЖАСӨСПІРІМДЕР АРАСЫНДАҒЫ
СУИЦИДАЛДЫ МІНЕЗ -ҚҰЛЫҚ ЖӘНЕ
ОНЫҢ АЛДЫН АЛУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ Ы









Қазақстан Республикасы
Қостанай қаласы
2017 жыл

2


УДК 370.153
ББК 88.840

Жасөспірімдер арасындағы суицидалды мінез-құлық және оның алдын алу
жұмыстары (әдістемелік құрал) Қостанай қ., (ҚР), 2016 ж. -51 бет.


Құрастырушы –авторлар:
Құлмағанбет Ә.Қ.- «Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасы» ММ
әдістемелік кабинетінің тұлғаны әлеуметтендіру және тәрбиелеу бөлімінің
сектор меңгерушісі,Садыкова Ж.Б.- «Арқалық қаласы әкімдігі білім бөлімінің
санаторлық және жалпы дамулық типті «Золотой ключик» бөбекжай-
балабақшасы» педагог-психологы, Нургали Ж.Т.- Амангелді ауданы әкімдігі
білім беру бөлімінің «Жасбуын орта мектебі» педагог психологы, Қабылова
К.А.- Федоров ауданы білім бөлімінің №2 орта мектебі педагог-психологы,
Тоқтасын Ж.Т.-Таран ауданы білім беру бөлімінің № 1 орта мектебі педагог-
психолог, Сейтжанова Т.Н. - Жангелдин ауданы әкімдігі білім беру бөлімінің
«Ы.Алтынсарин орта мектебі» педагог-психологы, Аспандиярова А .М.
Қостанай қаласы әкімдігі білім беру бөлімінің №17 орта мектебі педагог-
психологы, Әбдіғали Ұ.Н.- Амангелді ауданы әкімдігі білім бөлімінің «Жасбуын
орта мектебі» педагог-психологы, Муратова М.- Әулиекол ауданы әкімдігі білім
беру бөлімінің педагог-психологы.



ISBN 978-601-80636

Бұл әдістемелік құралда 2016 жылы жүргізілген 3 жылға дейінгі еңбек
өтілі бар педагог-психологтардың «Жас мамандар мектебі» жобасы аясында
жүргізілген жұмыстардың қорытындысы, материалдардың мазмұны білім беру
мекемелеріндегі жасөспірімдер арасында кездесетін өзіне-өзі қол жұмсауды
болдырмау шараларын жоспарлауға, сонымен бipre топтық психологиялық
тренинг арқылы жасөспірімдерге дер кезінде көмек көрсетуге мүмкіндік береді.
«Жас мамандар мектебі» жобасы аясындағы (педагогикалық озық
тәжірибиелер тарату Кеңесіндегі 1 хаттамасы 22.12.2016 ж Куәлік №152)
жұмыстар оң тәжірибе берді.
Психологтарға, педагогтерге, ата-аналарға арналған көмекші құрал.


УДК 370.153
ББК 88.840

ISBN 978-601-80636


© «Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасы» ММ
© «Synergy» ғылыми білім беру орталығы, 2017

3



МАЗМҰНЫ


Түсінік хат................................................................................................................4
Алғы сөз....................................................................................................................6
Өзіне-өзі қол жұмсау (суицид) туралы жалпы түсінік.........................................8
Жасөспірімнің өмірге, мектепке, құрдастарына деген көзқарасын
анықтау сауалнамасы..............................................................................................17
«Оқушылар көзімен» сауалнамасы........................................................................18
«Оқушылардың ҰБТ-ға немесе емтиханға дайындығын анықтау»
сауалнамасы.............................................................................................................19
Күйзеліске қалай төтеп бере аламыз?....................................................................23
Мазасыздықтан қалай арылуға болады?(психологиялық кеңестер)...................32
Ата-аналарға арналған тест «Мен және менің балам»............................. ...........36
«Отбасылық тәрбиелеудің стратегиясы» тесті.....................................................39
Қорытынды...............................................................................................................44
Пайдаланған әдебиеттер..........................................................................................51

4



Түсінік хат



Латын тілінен аударғанда «суицид» сөзі — өзін-өзі өлтіру дегенді
білдіреді. Өткен ХХ ғасырдың басында осы жайға назар аударған австриялық
психолог Зигмунд Фрейд адамның өзіне -өзі қол жұмсауы ызақорлық,
агрессиядан болатынын мәлімдеген. Ал, америкалық психолог Карл Менниндер
суицидтің барлығын санадан тыс жасалатын өзара байланысты үш негізгі
себеппен: өш алу, жеккөрушілікпен, тығырықтан шығатын жол таппағандықпен
және кінәлі сезімнің күштілігімен түсіндірген.
Өзін-өзі өлтіру деген түсінікке 19 ғасырда «Самоубиство:социологический
этюд» деген еңбегінде француз социологы Эмилем Дюргкгейм классикалық
тұрғыда анықтама берді.Өзінің осы түсінік туралы пікірінде ,тікелей немесе
жанама болса да,оң немесе теріс қылықтардың нәтижесі болып табылатын әрбір
өлім жағдайын жәбірленушінің өзі жасаса ,және ол оның нәтижесі туралы
білсе,онда ол өзін-өзі өлтіру әрекеті болып табылады дейді.Өзін-өзі өлтіру-
философиялық (өмірдің мәнін жоғалту),психологиялық (психологиялық теріс
бейімделу,фрустрация),әлеуметтік(әлеуметтік жағынан өз орнын
таппау,қанағаттанбау сезімі, әлеуметтік мәртебесін жоғалту және
т.б.),медициналық (күрделі ауру,психикасының бұзылуы),адамгершіліктік және
құқықтық проблемалардың жинақталуынан тұратын өте күрделі,көп қырлы
феномен. Суицидті зерттеп жүрген мамандардың пікірінше, дүниежүзінде әрбір
20 секунд сайын бір адам өзіне-өзі қол жұмсайды екен. Тіпті жылына 1 миллион
адам өзін ажалға қиып, шамамен 20 миллион тұрғын өмірмен мәңгілікке
қоштасуға әрекет жасайды. Сорақысы сол, бұлардың 8 мыңы — қазақстандықтар
екен. Ал бұл дегеніңіз, республика бойынша сағат сайын бір адам өз еркімен
өмірмен қоштасады деген сөз. Назар аударарлық бір нәрсе, Қазақстанда адам
өлтіргендерге қарағанда, өз-өзін өлтіруге бейім тұратындардың саны әлдеқайда
көп көрінеді. Ал енді халықаралық анықтама қызметінің дерегіне жүгінсек, 1950
жылдан бергі кезеңде суицид оқиғасы 60 пайызға өсіпті. Міне, осы дерек-
дәйектердің өзі соңғы уақытта суицид оқиғасының дүниежүзінің түкпір-
түкпірінде жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай қаптап кеткенін байқатса керек.
Адамның тағдыры Алланың қолында, ол өзінің азды -көпті кешкен
тіршілігінде пешенеге жазғанын көріп, сезінеді дегенімізбен, қазіргі жастарға
індет болып таралған «Өзіне-өзі қол жұмсау» деген пәле қайдан шықты? Оның
сырын қайдан іздейміз? Неге біздің елімізде жастар өлімі көбейіп барады?
Қалай ғана олар өз өмірлеріне жеңілдікпен қол салады? Жасөспірімдер
арасындағы өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын қалай алуға болады? Өмірдің мәні
неде?
Өмір адамға бір-ақ рет беріледі. Ал бітпес тіршіліктің сол тауқыметіне
қарсы күрес, өз несібеңді айырып, жесең, соның өзі бақыт. Бірақ ойлы-қилы

5


өмірдің қиындығына кез-келген адам шыдай ала ма? шыдауы керек деп жұбату
сөз айту жеңіл болғанымен, екінің бірінің жүйкесі мықты емес, ал жүйкесі
жұқалар бүгінгі тіршілігінен гөрі бақилық дүниені дұрыс көріп, «сол жаққа»
мезгілсіз аттанып жатады. Бұл әдістемелік құралда 2016 жылы сегіз ай бойы
өткізілген 3 жылға дейінгі еңбек өтілі бар «Жас мамандар мектебі» жобасы
аясында жүргізілген жұмыстардың қорытындысы, білім беру мекемелеріндегі
жасөспірімдер арасында кездесетін өзіне-өзі қол жұмсауды болдырмау
шараларын жоспарлауға, сонымен бipre топтық психологиялық тренинг арқылы
жасөспірімдерге дер кезінде көмек көрсетуге мүмкіндік береді.
Психологтарға, педагогтерге, ата-аналарға арналған көмекші құрал.


Құлмағанбет Ә.Қ
Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасы
әдістемелік кабинетінің тұлғаны әлеуметтендіру және
тәрбиелеу бөлімінің сектор меңгерушісі



.

6


АЛҒЫ СӨЗ


«Өмір-теңіз, тағдыр-кеме,
ал кемең суға батпас үшін
өзің капитан болуың керек».


Бүкіл дүние жүзі көтерген мәселе өз-өзіне қол жұмсау әсіресе
жасөспірімдер арасында философиялық (өмірдің мәнін жоғалту), психологиялық
(психологиялық теріс бейімделу, фрустрация), әлеуметтік (әлеуметтік жағынан
өз орнын таппау, қанағаттанбау сезімі, әлеуметтік мәртебесін жоғалту және т.б),
медициналық (күрделі ауру, психикасының бұзылуы), адамгершіліктік және
құқықтық проблемалардың жинақталуынан тұратын өте күрделі, көп қырлы
феномен.Ал енді халықаралық анықтама қызметінің дерегіне жүгінсек, 1950
жылдан бергі кезеңде өзіне-өзі қол жұмсау оқиғасы 60 пайызға өсіпті. Міне,осы
дерек-дәйектердің өзі соңғы уақытта өзіне-өзі қол жұмсау оқиғасының дүние
жүзінің түпкір-түпкірінде жаңбырдан кейінгі саңырау құлақтай қаптап кеткенін
байқатса керек.
Аталмыш мәселенің жасөспірімдер арасында кең етек жайғаны мәлім.
Жасөспірімдік шақта кездесетін қиындықтарды көтере алмау, айналадағылармен
тіл табыспау, психологияның толық қалыптаспағандығы, міне,осы және т.б
себептерден өскелең ұрпақ арасында өзіне-өзі қол жұмсау мәселесі артып отыр.
Өзіне-өзі қол жұмсаушылықтың алдын алу үшін ата-аналар, мұғалімдер,
психологтар мен әлеуметтік қызметкерлер, салауатты өмір салтын
қалыптастырушы мамандар, бұқаралық ақпарат құралдары бірлесе жұмыс
атқару керек. Яғни ең алдымен алдын алу жұмыстары жасалу қажет:
жасөспірімдер мен жастар арасында осы тақырыпта
дәрістер,әңгімелесулер,сұхбаттасулар,кеңес беру,сұрақ-жауап сияқты
жұмыстардың көбірек жүргізілгені дұрыс. Өзіне-өзі қол жұмсауға баратын
адамдар көбінесе ішкі жан күйзелісін басынан кешіреді немесе қатты стресс
жағдайында болады, сонымен қатар психикалық ауруларымен, көңіл-күй
бұзылыстарымен, әсіресе депрессиямен зардап шегеді және болашақ өмір
қызықтырмайтын болып келеді.
Жастар арасындағы өзіне-өзі қол жұмсау мәселесін зерттегенде
анықталған: тұтастай алғанда көп жағдайларды жасөспірімдер ата-аналарының,
мұғалімдердің назарын өз мәселерлеріне аудару мақсатында өзіне өзі қол
жұмсауға шешім қабылдайтыны және осындай келеңсіз түрде үлкендердің
селқостығы, парықсыздық,арсыздық және қатыгездігіне қарсылықтарын
білдіреді. Мұндай қадамға көбінесе тұйық, жаны жараланғыш, жалғыздық
сезімнен, өзінің керексіздігінен стреске берілгіш және өмірден түңілген
жасөспірімдер барады. Қиын өмірлік жағдайда уақытында көрсетілген
психологиялық көмек, мейіріммен жасалынған қолдау қайғылы жағдайдан
жасөспірімді аман алып қалған болар еді...

7

Басқалар үшін жақсылықты аямаңыз. Біреу қиындыққа ұшырап қалса оған
көмектесіп көріңіз. Барлығы бірден бола қоймайды! Жүйкесі шаршаған адамдар
қандай да болмасын істі күрделі деп санап,оны бітіру үшін көп күш жұмсайды.
Кішігірім мәселелерге назар аудармай, ең маңыздысынан бастаңыз. Ал ұсақ-
түйекке жеткен кезде олар сізге соншалықты жеңіл көрінеді.
Өзіне-өзі қол жұмсауға бет алған адамға: «Ойлан,сенің өлімің
жақындарыңа қандай қайғы әкеледі», -деп айтқанша, оның ойына мүмкін әлі
келе қоймаған басқа шешім туралы ойлануды сұраңыз. Сіз ол адамның жан
жарасын білдіретін сөздерін, мейлі ол уайым, қайғы, кінә, қорқыныш немесе
ашу-ыза болсын, тыңдай білсеңіз, оған баға жетпес көмек бергеніңіз. Тіпті кейде
жай ғана үндемей онымен бірге отырсаңыз да, бұл сіздің оған деген қамқорлық
қатынасыңыздың, оның тағдырына немқұрайлы қарамайтыныңыздың дәлелі
бола алады.
Ата-ана, ұстаз әр баланы керемет рухани күш иесі деп қарап, оның шетсіз
шексіздікті үйренсем деген ұмтылысына уақытында көңіл бөліп, демеу жасасақ,
қуаттандырсақ жүрегі нұрға толы, жан-жағына шуағын шашып тұрған
мейірімді, адамгершілігі мол, үнемі талпынып тұратын, өз елін, жерін, тілін,
отбасын, жалпы өмірді сүйетін, еңбекқор, адал адам тәрбиелеп шығарымыз
сөзсіз.
Жасөспірімдерге өмірді бағалауға тек махаббат, түсіністік және қолдау
көрсету көмектеседі.
Жасөспірімдерді қатерлі қадамнан тек өзін тыңдайтын, түсіністікпен
қарайтын адаммен сөйлесу мүмкіндігі ғана құтқара алады.
Шетелдiк ғалымдардың айтуынша, шын мәнiнде, өзiне-өзi қол жұмсауды
ойлаған адамдар өмiр сүргiсi келiп, көмек iздеп шарқ ұратын көрiнедi. Әрине,
өмiр деген тәттi ғой шіркін. Бағалай білген адам оның әрбір сағаты мен минутын
алтын берсе де айырбастамас еді. Өйткені, өмір адамға бір-ақ рет беріледі.
Өлшеніп берілген ғұмырды өкінбестей өткізу адамға парыз. «Ашу дұшпан, ақыл
дос» деп бұрынғылар дұрыс айтып кеткен. Сондықтан, кез-келген нәрсеге
сабырмен қарап, әр қимылыңды жеті рет өлшеп, бір рет қиған ләзім.
Балаға әрқашан назар аудару, түсінуге тырысу, мәселелерін шешуге
көмектесу, өзіндік тәжірибемен бөлісу, ұрысу, жекіру орнына жиі мақтап
мадақтап отыру, кешірімді болу, ал ең бастысы, бала қандай болса, солай
қабылдау, сол қалпында жақсы көру, кемшілігін жасырып, артықшылығын
асырып, оны жақсы көретіндікті сездірту бұл келеңсіз жағдайларды алдын
алатын жолдардың бірі.

8




Өзіне-өзі қол жұмсау (суицид) туралы жалпы түсінік

Адамның тағдыры Алланың қолында, ол өзінің азды -көпті кешкен
тіршілігінде пешенеге жазғанын көріп, сезінеді дегенімізбен, қазіргі жастарға
індет болып таралған «Өзіне-өзі қол жұмсау» деген пәле қайдан шықты? Оның
сырын қайдан іздейміз? Неге біздің елімізде жастар өлімі көбейіп барады?
Қалай ғана олар өз өмірлеріне жеңілдікпен қол салады? Жасөспірімдер
арасындағы өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын қалай алуға болады? Өмірдің мәні
неде?
Өмір адамға бір-ақ рет беріледі. Ал бітпес тіршіліктің сол тауқыметіне
қарсы күрес, өз несібеңді айырып, жесең, соның өзі бақыт. Бірақ ойлы-қилы
өмірдің қиындығына кез-келген адам шыдай ала ма? шыдауы керек деп жұбату
сөз айту жеңіл болғанымен, екінің бірінің жүйкесі мықты емес, ал жүйкесі
жұқалар бүгінгі тіршілігінен гөрі бақилық дүниені дұрыс көріп, «сол жаққа»
мезгілсіз аттанып жатады.
«Суицид» латын тілінен алынған «өзін-өзі өлтіру, өзіне қол салу» деген
мағынаны білдіреді. Тағы бір синонимдік мағынасы - қасақана өз өмірін қию.
Суицид терминін итальян психологы Г.Дэзен 1947 жылы енгізіп, оны
“Өзін-өзі өлтіруге әрекет ету” - деп түсіндіреді.
«Өзіне-өзі қол жұмсау» жан жүйесі қатты күйзелген кезде, не психикалық
аурудың ықпалымен адам жасайтын өзін-өзі өлтіру әрекеті. Бұндай мінез-құлық
жасөспірім шақта 13 жастан бастап байқалады. Статистика бойынша суицидтік
мінез-құлық 14-28 жас аралығында 30 пайыз, жасөспірім шақта 6-10 пайыз
құрайды.
Өз - өзіне қол жұмсауға бейім адамдардың бірден-бір бөлігі психикалық
тұрғыдан зардап шеккен, дені сау адамдар болып табылады. Бұл ұғымға 19
ғасырда Француз социологы Э.Дюркгейм анықтама берген: «Қазіргі таңда өзіне-
өзі қол салу мінез-құлқы біржақты патологиялық тұрғыдан қарастырылмайды.
Бұл әрекет көп жағдайда есі дұрыс адамның мінез-құлқы».
Жасөспірімдер басқалардан көмек күту мақсатында суицидтік әрекетті
демонстративті түрде көрсетіп, жан-жақтағыларын қорқытады.
Оның себептері: депрессия, яғни жан дертіне ұшырау және стресс, яғни
психологиялық күйзеліс. Осындай күйзелістердің көмегімен жастарды
психологиялық індетке жетелейді. Казіргі жастардың көпшілігі жоқшылыққа,
қиыншылыққа төзе алмайды. Бос уақыттары көп, сабақ оқымайды, пайдалы
істермен айналыспайды, не жеймін, не киемін деп қайғырмайды, басына түскен
мәселелерді жеңгісі келмейді, сондыктан да олар өз өмірлері үшін күрескеннің
орнына, мәңгілік сапарға аттанғанды жеңіл көреді. Осындай қиын кезде адам, ең
алдымен, депрессия, стреске ұшырайды, ең соңында «суицидке» жол береді.
Депрессиялық жағдайға түскен адам жиі агрессиялы (ұрысқа, қақтығысқа
бейім) болады. Сонымен бірге, оның агрессиясы бірінші кезекте өзіне, содан
соң жақынына және қоршаған ортасына бағытталады. Көп жағдайда
жақындары немесе қоршаған ортасы оның бойындағы өзгерістерді түсінбейді

9

де, қабылдай да алмайды. Ал бұл оны көптеген тығырыққа тіреп, соңы өзіне-өзі
қол жұмсауға әкеліп соғады.
Депрессияға, стресске шалдыққан адам, өзіне көңілі ешқашан толмайды.
Осыны пайдаланып, буыны бекіп, өмір туралы өзіндік дүниетанымы
қалыптасып келе жатқан жастарды желкесінен алып, жолынан тайдыратын,
үмітін үзетін, басқа түскен қиындықпен күресуіне жол бермейтін, өмірден
түңілдіретін – осы өзіне-өзі қол салушылық.
Соңғы жылдары елімізде адамдардың өз-өзіне қол салу әрекеттері жиі
орын алуда. Көпшілікті алаңдатып отырған «Өзіне-өзі қол салу» деп аталатын
осы дерттің мектеп оқушыларын да жағалауы дабыл қағарлық жағдай.
Жасөспірімдер 11 – 16 жас аралығындағы балалар. «Жасөспірім» сөзінің
мағынасы ішкі дүниенің негізгі тенденциясының дамуын көрсетеді. Жасөспірім
шаққа аяқ басқан баланың қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана-сезімінің
дамуындағы сапалық өзгеріспен анықталады.
Олардың физиологиялық, дене құрылысының, күшінің, жыныстық
бездерінің қатты дамуын байқауға болады. Сондықтан да осы жас аралығында
балалар өздерін ересектер қатарына қосады.
Жасөспірімдер басқалардан ерекшелену мақсатында мінездерін көрсетеді.
Әсіресе, бұндай көңіл-күй, ер балаларда 11-13 жаста, қыз балаларда 13-15 жаста
көптеп кездеседі. Осы кезеңнен балалар мінез қыңырлығымен сипатталады.
Жасөспірімдер өте еліктегіш болады, егерде олардың еліктеуі орынсыз болса,
баланың тәрбиесі қиындайды, еңбек, күш қабілеті төмендейді. Жасөспірім өзін
бала емес екенін сезініп, сенімсіз болады. Оларды «Мен кіммін?, «Не үшін
өмірге келдім?» деген сұрақтар көп мазалатады. Ол өзіне, өзгеге сын көзбен
қарайды. Көп жағдайға көңілі толмайды. Беделге ұмтылу дағдарысы отбасында
әкесі мен шешесіне қарсы шығудан көрінеді. Жасөспірім билікке, тәртіпке,
жалпы қабылданған ережелерге қарсы шығып, мойындаудан бас тартады.
Шындықтан қашу, қалыпсыз мінез-құлыққа, секталарға, жастар қоғамына кіруге
ұмтылудан көрінеді. Олар өте қызыққыш болады, мысалы, қызық кітап,
фантастика, кино, әнге құмарлық, биге құмарлық т.б. кейбіреулері жағымсыз
қылықты құмарлатады, мысалы, саудагерлікке, шылым шегу, ақша құмарлыққа
т.б.
Сондықтан ата-ана мен мұғалім бір-бірімен өзара байланыс жасап, үйдегі
мінез-құлқы мен мектептегі мінез-құлқын бақылап отыру керек.
Ата-ана мен мұғалімдер жасөспірімдерге ересектердің міндетін артады,
балалардың құқығын шектейді. Бір тапсырманы орындамаса, «неге
орындамадың, қашанғы бала боласың?» дейді. Ал, жасөспірімдер бір нәрсеге
ересектік талпыныс жасаса, «Сен әлі баласың» дейді. Ересектер баланың жаман
жолға түсіп кетуінен сақтанады.
Жасөспірімдер балалық кезеңнен өткеннен кейін, ата-анамен қарым-
қатынастан құрбыларымен қатынасқа, ой бөлісуге көшеді. Ересектің пікірінен
гөрі, құрбыларының пікірін артық санайды. Тек жасөспірімдер бір-бірін түсінеді,
себебі ортақ әңгіме, ортақ идея, ортақ кейіпкер, ортақ пікір, ортақ ойын, ортақ
демалыс, ортақ сезім, ортақ мұң, ортақ қуаныш-бәрі ортақ. Сол ортақты бөліседі.

10

Жасөспірімнің өзіндік «МЕНІ» жоғары болады. Олар ересек адамдарға
еліктегендіктен, солар сықылды қылықтар жасап, оны үлгі тұтады. Кейбір
жағымсыз мінез-құлықты дұрыс деп санайды.
Ересектер жасөспірімнің намысына тимеуі тиіс, олар өте намысшыл
болады, оларға үнемі сенімділік артып, кішкентай сәл ғана жетістіктермен
мадақтап, «Сенің қабілетің бар, сенің қолыңнан келеді, мен саған сенемін» т.б
сөздерді қолданып, психологиялық тұрғыдан дені сау адам етіп шығару керек.
Олар достыққа, жолдастыққа берілген болады. Досының, жолдасының алдында
адал, сатқындықты көтермейді, кешпейді. Егер жасөспірім сенімді жолдас
болып, басқаға дос бола берсе онда мақсатына жеткені. Ал, егерде достарының
алдында күлкіге қалса, оппозицияға ұшырайды, өзінше топ құрып сыныптың,
мұғалімнің берекесін алып, бұзық жолға түседі. Осыдан «қиын оқушы»
туындайды. Егерде олар сыныптан, мектептен өз орнын таппаса, сол орынды
сыртқы ортадан табады. Сыртқы орта оны түсінеді, сыйлайды. Жасөспірім
келеңсіздікке ұшыраса, одан шығу өте қиын болады. Себебі бұзақылық тобынан
шықққан адам сатқын болады. Олар сатқындықты кешірмейді, қатаң жазалайды,
өмірін де қиып жіберуі мүмкін.
Балаға әрқашан назар аудару, түсінуге тырысу, мәселелерін шешуге
көмектесу, өзіндік тәжірибемен бөлісу, ұрысу, жекіру орнына жиі мақтап
мадақтап отыру, кешірімді болу, ал ең бастысы, бала қандай болса, солай
қабылдау, сол қалпында жақсы көру, кемшілігін жасырып, артықшылығын
асырып, оны жақсы көретіндікті сездірту бұл келеңсіз жағдайларды алдын
алатын жолдардың бірі.

Өзіне-өзі қол жұмсау түрлері
Өзіне-өзі қол жұмсаушылықты жасөспірімдер үш түрде жасайды.
Анық - бұл жағдайда өмірге деген қызығушылығы таусылған адам өлімге
өзін ұзақ дайындайды. Шынайы өзіне-өзі қол жұмсаушылыққа қашан да
жабырқау дағдарыстық жағдай немесе өмірден бас кешу жайлы ой, өмір сүрудің
мәні жайлы ойланып, күйзелу және өз өмірін қиюды армандау жатады. Шынайы
өзіне-өзі қол жұмсаушылықты іске асыру ұзақ уақытты талап етеді (бірнеше
күннен айға дейін немесе одан да көп болуы мүмкін).
Жасырын – алдын ала ойластырылмайды, ол кенеттен пайда болады.
Адам өзін өлімге арнайы дайындамайды. Тек саналы түрде тәуекелге бел буу
күтпеген өлімге алып келеді. Ол кенеттен қатты психотраммадан туындайды.
Демонстративті- өлім ниетімен байланысты емес, қайта өз проблемасына
назар аудартудың әдіс-құралы, басқаларды көмекке шақыру. Біреуге бір нәрсе
дәлелдеу үшін өз-өзіне қол жұмсайды. Демонстративті өзіне-өзі қол
жұмсаушылық – даулы жағдайды қолайлы жаққа өзгерту мақсатында өз өмірінің
құндылығын сақтап қалу, өзіне көндіру іс-әрекеті (өзіне деген аяушылық туғызу,
қиыншылықтардан құтылу). Демонстративті өзіне-өзі қол жұмсаушылық кезінде
адамдар өлімге жол бермеу керектігін түсінеді, ересектер арасында 10-нан біреуі
ғана, ал жасөспірімдер 50-ден немесе 100-дің біреуі ғана өз-өзіне қол
жұмсайды.Қыз балаға қарағанда ер жігіттер 2 есе артық өзіне қол жұмсайды,
дегенмен қыздар осы талаптарды жиірек қолданады.

11

Адамдардың өз еркімен өмірін қиюы мәселесін дәрігерлер, психологтар,
психотерапевтер, зерттеушілердің қарастырып келе жатқанына аз уақыт болған
жоқ. Бұл туралы зерттеу жүргізіліп, монографиялар, кітаптар жазылды. Алайда,
одан еш өзгеріс болмады. Керісінше, күн өткен сайын жағдайдың ушығып бара
жатқандығын байқаймыз. Дағдарысты күйге тап болғандар оны тек үйдің ішінде
талқыға салып, сыртқа шығармайды. Сондықтан көп жағдайда мұның себебі
анықталмай қалады. Жасөспірімдер арасындағы өзіне-өзі қол салу мәселесі
бұдан да күрделі. Олар тіпті жақындарына да өзін қинап жүрген мәселе туралы
айтпайды, оны жасырып-жабуға тырысады. Мәселені ашып көрсетуден гөрі,
үндемей қалуды жеңіл көреді. Тіпті өз-өзін өлімге қиған жағдайда да оның
себебін жазып та қалдырмайды.
Балалардың психикасы өте нәзік, жаралы болып келетіндіктен кішкентай
нәрсенің өзін ауқымды мәселе ретінде қабылдайды. Сондықтан оларға қашанда
ата-ананың түсіністігі мен арнайы маманның көмегі қажет. Осы бағытта мектеп
мұғалімдері мен психологтары баланың мінез-құлқындағы өзгерістерді бақылап,
аңғара отырып, олармен жұмысты жандардыра түсуі тиіс.
Балалардың бақытсыздығына, олардың өз-өзіне қол салу әрекеттеріне
баруына көп жағдайда отбасындағы жайсыздық пен мектепте түсінбеушіліктің
орын алуы себеп болады. Балаларға жай ғана киімін, тамағын тауып беру аз,
олар үнемі ата-ананың жылуын сезініп, жақсы көретінін біліп өсуі тиіс. Ал әке-
шеше өз дәрежесінде көңіл бөлмейтін бала ешкімге керексіздігін түсініп,
психологиялық стреске тап болады. Әсіресе, 13-17 жас аралығындағы
жасөспірімдер өте әсершіл, кез-келген нәрсені жүрегіне тез қабылдағыш келеді.
Түсіністік болмаған жағдайда осы жас аралығындаѓы балалар түрлі жағдайларға
ұрынып жатады. Олардың сабаққа құлқы болмай, өзге оқушылармен де қарым-
қатынасы нашарлап кетеді. Өзін ұстауы мен мінез-құлқында өзгерістердің орын
алуы мұғалімді де, ата-ананы да алаңдатуы тиіс. Осы өзгерістерге бей-жай
қарамай, психологтың көмегіне жүгіну арқылы көптеген мәселенің алдын-алуға
болады. Балалар мен олардың отбасына деген арнайы (психологиялық кеңес
беру, көмек көрсету, тіпті кей жағдайларда тек қана көңіл бөлуді қамтитын) іс-
шаралардың ұйымдыстырылуы қажет.
Қазақ халқында өз-өзіне қол салу болған емес. Бұл заман өзгерісімен
туындап отырған жағдай. Бүгінде қарасаңыз, толық емес, сәтсіз отбасылар көп.
Осының бәрі өмірді әлі толық танып білмеген, ондағы қиындықтармен күресе
алмайтын бала үшін ауыр соққы. Әке-шеше ажырасты да кетті, ал баланың жайы
қалай болады? Ол бұны қалай қабылдайды, осыған ой жіберіп жатыр ма? Жоқ,
әрине. Осыдан келіп, баланың асыла салуы немесе жаман жолға түсуі сынды
оқиғалар орын алады.
Мектепте қарасаңыз, кейбір оқушылардың қолында қымбат ұялы телефон.
Соны көрген басқа оқушылар да «менде неге ондай жоқ» деп күйінеді, әке-
шешесіне ренжиді. Осы кішкентай заттың өзінен үлкен мәселе туындайды. Осы
сияқты мектепте әртрлі жайлар орын алуы мүмкін. Бала осы жағдайдан қалай
шығады, кімнен көмек күтуі керек деген сұраққа келсек, бірінші кезекте мектеп
психологына жүгінуі тиіс. Оқушылар мұны тиімді әдіс деп таппайды. Сондықтан
«Сенім телефондарының» жұмысын жандандырып, жолға қоюымыз қажет. Ол
бүгінгідей емес, қолжетімді жағдайда болуы керек. Бала кез-келген уақытта, өзін

12

қинаған қандай проблема болсын, сенім телефоны арқылы тегін хабарласып,
толғандырған сұрақтарына жауап алуы тиіс.
Бүгінгі таңда психолог тек баламен ғана емес, қиын жағдайға тап болған
баланың отбасымен де жұмыс жасауы керек. Өйткені, оның негізгі мәселесі осы
отбасынан басталып отыр. Бүгін ол баламен жұмыс жасадың делік, ертең сол
күйзелген күйінде алдыңа қайта келеді. Сол себепті оның үйінде орын алған
негізгі мәселені анықтап, соған сай әрекет жасау қажет.
Жасөспірімдер арасындағы өзіне-өзі қол салу мәселесімен күресуде «Әрбір
мұғалімнің психологиялық білімі болуы тиіс», балалар тағдырына жауапты
мекеме, мектептер, басқа да ұйымдар бірлесе жұмыс жасауы керек.
«Бүкіләлемдік Денсаулық сақтау ұйымының» жұртшылыққа жариялаған
жантүршігерлік мәліметтерінен Қазақстанда жасөспірімдер арасындағы суицид
оқиғаларының көбейе түскендігін, өзіне-өзі қол салуға көбінесе олардың заң
бұзуы, қылмыстық жауапкершілік алдында үрейленуі, шыдамсыздығы,
төзімсіздігі, қорқақтығы, бүгінгідей нарықтың қатал қиындықтарының алдына
қарсы тұра алмаулары себепкер болып отырғандығы баршамызға мәлім.
Ендеше, Адам тағдырына келгенде жауапкершілікті тек ұстаздар мен
дәрігерлерге жүктеп қоймай, жұмыла мойнымызға алуымыз керек. Оның бірден-
бір жолы-жастар тағдырына немқұрайлы қарамай, оларға өздерін сүйетін жандар
бар екендігін сезіндіріп, жер бетінде ұстап қалып, өлімнен гөрі өмір сүру үшін
батырлық көбірек керек екен деген ойларын нығайтсақ деймін.
Адам баласына өмір бір-ақ рет беріледі. әрбір атқан таңды қызыға да қуана
ақ тілекпен қарсы алып, таза да дұрыс жолмен жүрейік! Мәнді де сәнді өмір
сүру, балаларымызды қызыққа, өмірсүйгіштікке баулу сіз бен біздің
қолымызда. Ендеше, «Ел қорғайық, боламын десең, бесігіңді түзе», - демекші,
еліміздің болашағы жастарымыздың игі істерін қолдайық.

Өзіне-өзі қол жұмсаушылық мінез-құлықтың себептері және
оған әсер етуші факторлар
А.Е. Личко жасөспірімдер арасында өзіне-өзі қол жұмсаудың ең жиі
кездесетін себептері:
• сүйікті адамын жоғалту;
• шектен тыс қалжырау жағдайы;
• өзіндік-қадір қасиетін осал сезіну;
• алкогольді, психотропты дәрілерді және есірткіні пайдалану нәтижесінде пайда
болатын жеке бастың қорғаныш тетігінің бұзылуы;
• әртүрлі сылтаулар бойынша туатын қорқыныш, ызалану мен жабырқаудың әр
алуан формалары.
Өзіне-өзі қол жұмсаушылық әрекетке әсер етуші факторлар:
І. Жанұядағы кикілжің:
• туыстарының және қоршаған адамдардың әділетсіз болуы;
• басқамен көңілдес болу, қызғану, айырылсу;
• “сүйікті” адамынан айырылу;
• жоспарының орындалуына кедергі жасау;
• сүйікті адамының мінез-құлқын, қасиетін ұнатпау;
• жалғыз қалу;

13

• сәтсіз махаббат;
• басқалардың оған жеткілікті көңіл бөлмеуі;
ІІ. Психикалық күй:
• дені сау адамның реалды кикілжіңге ұшырауы;
• паталогиялық себептер (психиканың бұзылуы).
ІІІ. Физикалық күй:
• соматикалық аурулар, физикалық азап көру;
• ажарсыз кемтар болу;
ІV. Қоғамға қарсы кикілжіңнің туындауы:
• қылмыстық жауапкершіліктен қорқу;
• ұяттан, жазадан қорқу;
• өзін-өзі кінәлау.
V. Кәсіптік және білім саласындағы кикілжіңнің туындауы:
• жұмыстағы, оқудағы сәтсіздік;
• жұмыстағы немесе оқудағы әділетсіздіктің болуы.
VІ. Материалды-тұрмыстық қиыншылықтар.
VІІ. Басқа да себептер.
1. Денсаулығының нашарлығынан;
2. Қаражат қиындығынан;
3. Өмір сүрудің ауырлығынан;
4. Құмарлықтан;
5. Отбасы келіспеушілігінен;
6. Рухани дерттен;
7. Жазасын өтеуден жалтарудан;
8. Белгісіз күйі;
Сөздік белгілері:
- Өзіне-өзі қол жұмсауға дайындалған адамдар, әдетте, өзінің жанының
психикалық күйін айтады;
- Өлім туралы айтуы мүмкін: «Мен әрі қарай өмір сүргім келмейді», «Мен
өзіме қол жұмсағым келеді»;
- «Мен ешкімге проблема болмаймын»;
- Өзіне қол жұмсау тақырыбында көп әңгіме айтуы;
- Өлім сұрақтарына аса қызығушылық білдіру.
Мінез-құлықтағы белгілері:
- Өзіне ыстық жеке заттарын тарату;
- Өзі араздасып жүрген адамдармен ымыраға келу;
- Тамаққа тәбетінің шамадан тыс артуы немесе күрт төмендеуі;
- Ұйқы уақытының өзгеруі;
- Киім киісіне мән бермеуі;
- Сабаққа себепсіз қатыспау;
- Әлсіздіктің, үмітсіздіктің, өмірден түңілудің белгілерін таныту;
- Сенімсіз, үрейлі белгілерді көрсету.
Жағдайлы белгілері:
- Әлеуметтік оқшауланған болса;
- Тұрақсыз ортада тұруы, түсініксіз жағдайлар, ішімдік ішетін адамның
болуы, үнемі ұрыс-керіс, жанұядағы тұрақсыздық;

14

- Зорлық зомбылықтың куәсі болу, өзін зорлаудың құрбаны ретінде сезіну;
- Ауыр жағдайды бастан кешірген болса.

Өзіне-өзі қол жұмсаушылық мінез-құлықтың алдын алуда жүргізілетін
психологиялық жұмыстар
Бұндай кезде психолог мамандар не істеу керек?
Біріншіден: - әлеуметтік психологиялық процестерді (өзіне-өзі қол
жұмсаушылық мінез-құлықтың басымдылығын) психологиялық тәсілдер арқылы
зерттеу (тест, сауалнама т.б.).
-өзіне-өзі қол жұмсаушылық мінез-құлықтың пайда болу себебін анықтау
және осы мәселеге қатысты арнайы кештер ұйымдастыру;
-қолайлы ұжымдық атмосфераны орнату;
-психологиялық сараптама жасау, өзіне-өзі қол жұмсаушылық мінез-
құлықты зерттеу;
-реабилитациялық жұмыстар жүргізу (өз-өздеріне қол жұмсауға талпынған
адамдар үшін);
-профилактикалық жұмыстар жүргізу, өзіне-өзі қол жұмсаушылық
әрекеттің алдын-алу.
-мұғалімдермен және ата-аналармен жұмыс;
Психолог науқас адамға эмоциялық тұрғыдан қолдау көрсетіп, оның
ашылып сөйлеуіне жағдай жасау керек. Проблема барлық адамдарда болады,
проблемасыз өмір болмайтынын, бір проблема шешілсе, екінші проблема пайда
болатынын, проблеманың жағымды және жағымсыз жақтары болатынын
түсіндіріп, проблемадан шығу жолдарын қарастыру керек.
Жасөспірімдер арасында өзіне-өзі қол жұмсаушылық әрекеттің алдын алу,
диагностикалық, коррекциялық, психопрофилактикалық жұмыстарын жүргізіп,
адамның өмірін сақтап қалу психологтардың ең басты міндеті.

Көмектесу үшін не істеуге болады?
1.Өзіне-өзі қол жұмсаушылыққа бару себебін ашатын кілтті табу
керек. Өзіне-өзі қол жұмсаушылықты құтқару тек достарының қамқоры мен
қатысуынан ғана тұрмайды, сонымен бірге төнген қауіптің белгілерін тез арада
аңғара білуге де байланысты. Сіздің сол қауіп туралы біліміңіз, ақпаратты
меңгеруге деген ұмтылысыңыз біреудің өмірін құтқарып қалуы мүмкін.
Болатын қауіптің белгілерін іздеңіз: өзіне-өзі қол салуға әрекеттенген
суицидтік қорқытулар, депрессиялар, жүріс-тұрысындағы немесе мінез-
құлқындағы айырықша өзгерістер, сонымен қатар ақырғы тілек-талаптарын
білдіруге әзірлену. Шарасыздық пен үміті үзілгендіктің көрініс беруін бірден
байқап, жалғыздыққа ұшырап, оқшауланып қалған адам емес пе екенін анықтау
керек.
2. Қамқорлық қарым-қатынас орнатыңыз. Өзіне-өзі қол жұмсау сияқты
маңызды мәселені жан-жақты қарастырып, шеше алатын жауап табу қиын. Бірақ
егер сіз өмірден түңілген адамды түсіне біліп, оның жанын ұғына білуге
тырыссаңыз, үлкен қадам жасағаныңыз. Әрі қарайғы жағдай сіздің өзара қарым-
қатынасыңыздың сапасына байланысты болады. Оны тек сөзбен ғана емес,

15

сонымен бірге вербальді емес эмпатиямен де білдіруге болады; мұндай жағдайда
ақыл үйрету емес, қолдау көрсете білу тиімдірек болады.
3. Мұқият тыңдай білетін тыңдаушы болыңыз. Суицидке баратын
адамдар әсіресе қатты оқшаулану сезіміне берілгіш болады. Соған байланысты
олар сіздің ақыл-кеңестеріңізді қабылдауға құлықтары болмайды. Олар көбінесе
өздерінің жан жарасын, уайымдарын талқылауды қажет етеді, яғни «Менде өмір
сүруге тұрарлықтай ештеңе жоқ» деген сияқты сөздерімен жеткізеді. Егер адам
депрессияға ұшыраған болса, онда онымен әңгімелескеннен гөрі оған өзі туралы
көбірек айтқызған дұрыс болады. Сіз ол адамның жан жарасын білдіретін
сөздерін, мейлі ол уайым, қайғы, кінә, қорқыныш немесе ашу-ыза
болсын, тыңдай білсеңіз, оған баға жетпес көмек бергеніңіз. Тіпті кейде жай ғана
үндемей онымен бірге отырсаңыз да, бұл сіздің оған деген қамқорлық
қатынасыңыздың, оның тағдырына немқұрайлы қарамайтыныңыздың дәлелі
бола алады.
4. Алмастыра алатын әрекеттер ұсыныңыз. Өзіне-өзі қол
жұмсаушылыққа бет алған адамға: «Ойлан, сенің өлімің жақындарыңа қандай
қайғы әкеледі», - деп айтқанша, оның ойына мүмкін әлі келе қоймаған басқа
шешім туралы ойлануды сұраңыз.
Өзіне-өзі қол жұмсаушылықтың алдын алудың маңызды міндеттерінің бірі
көмек беру үшін психикалық дискомфорттың бастауын анықтау болып
табылады. Бұл қиын болуы мүмкін, өйткені суицидтің «азық алатын ортасы»
құпиялылық екені белгілі. Өзін-өзі өлтіруге оқталған адамды өзінің проблемасын
өзі електен өткізіп және оны қиындатып тұрған не екенін нақтырақ анықтауына
итермелеу керек.
5. Үміт ұялатыңыз. Өзін-өзі құртуға бейім депрессивті адамдармен жұмыс
ауқымды және жауапты болып табылады. Психотерапевтер олар не айтатынына
және не сезетініне назарды жұмылдыру өте құнды болып келетіні туралы
тұжырымға баяғыда келген. Мазалайтын жасырын ойлар сыртқа шыққанда басқа
түскен бәле сондай қорқынышты емес, тіпті шешуге тұрарлықтай болып көрінуі
әбден мүмкін. Қандай да бір үміттену де пайда болады.
6. Жоғары өзіне-өзі қол жұмсаушылық тәуекел жағдайында адамды
жалғыз қалдырмаңыз. Кризистік жағдай шешілгенге шейін немесе көмек
келгенге дейін оның жанында барынша ұзақ қалуға тырысыңыз немесе біреуге
тапсырыңыз. Мүмкін жедел жәрдемге қоңырау шалу керек болар немесе
емханаға хабарласу керек. Есіңізде болсын, қолдау көрсету сізге белгілі бір
жауапкершілік артады.
7. Мамандардан көмек сұраңыз. Суицидке баратын адамдардың көру
аймағы тарылған, түнек басқан санада болады. Олардың санасы көтеруі қиын
проблемаларды шешу жолдарын толық игеруге мүмкіндік бермейді. Олар
алдымен қолдау табуды өтінеді. Достары, әрине, жақсы ниетпен көмекке
ұмтылуы мүмкін, бірақ олардың білік пен тәжірибесі жетіңкіремейді, одан басқа
олар тым әсерлі эмоционалдылыққа бейім болып келеді. Сенім телефонын
ұйымдастырыңыз.
Өзіне-өзі қол жұмсаушылық үрдісті басынан кешіргендер үшін имам,
молда сияқты діни адамдар нағыз қолдаушы ретінде көмекке келе алады.

16

Көптеген дінге қызмет ететін адамдар түсіне білетін, елгезек және сенімге лайық
тамаша кеңесшілер болып келеді.
Кейде өзіне-өзі қол жұмсаушылыққа бейім адамдарға көмектің жалғыз
таңдамалы жолы ретінде егер жағдай тым қиын болса психиатриялық ауруханаға
емделуге жатқызу болып табылады. Кешіктіру қауіпті болуы мүмкін; ауруханаға
жатқызу ауру адамға да, оның отбасына да жеңілдік беруі мүмкін.
8. Қамқорлық және қолдау көрсетуді сақтаудың маңыздылығы. Егер
қауіп-қатер айналып өтіп кеткен жағдайдың өзінде мамандар болсын немесе
отбасы болсын босаңсуға болмайды. Одан да қауіптісі алда болуы мүмкін. Ауру
адамның психикалық белсенділігінің жоғарлауын жағдайының жақсарғаны деп
ойлап қалуға да болады. Бірақ кейде депрессивті адамдар өзіне-өзі қол салу
қарсаңында іс-әрекетке басымен кіріп кетеді. Олар ренжіткен адамдарының
барлығынан кешірім сұрайды. Осыны көріп, сіз арқаңызды кеңге саласыз және
қырағылықты бәсеңдетіп алуыңыз мүмкін. Бірақ бұл қылықтар барлығының
алдындағы қарыздары мен міндеттерінен құтылып, содан кейін өзіне қол жұмсау
керек деген шешімге келуінің хабаршысы болуы мүмкін. Шындығында, өзіне-өзі
қол жұмсаушылыққа барушылардың тең жартысы психологиялық кризистің
басталғанынан үш айдан кем емес уақыттан кейін өзіне-өзі қол салады.
" Өзіне-өзі қол жұмсаушылық — тығырықтан шығар жол емес".

17

Жасөспірімнің өмірге, мектепке, құрдастарына деген
көзқарасын анықтау сауалнамасы

Сыныбы:______________________
1. Жынысыңыз
А) қыз Ә) ұл
2. Қалай оқисыз?
А) «4» пен «5» ке Ә) «3» пен «4» ке Б) «3» пен «2» ге
3. Сабаққа қандай көңіл-күймен келесіз?
А) Бар ынтаммен Ә) Амалсыздан
Б) Жазалаумен бірдей В) Айтуға қиналамын
4. Сыныптағы, топтағы құрдастарыңыздың сізге қарым-қатынасы қалай?
А) Жай дос ретінде Ә) Енжар, менің бар жоғым белгісіз
Б) Мені бөліп тастайды В) Маған қарсы
Г) Жауап беруге қиналамын
5. Өз өміріңізде жасөспірімдер арасында болған қандай оқиғалардың куәсі
болдыңыз?
А) Алкогольдік ішімдіктер ішу Ә) Есірткі қабылдау Б) Темекі шегу
В) Ұрлық Г) Бопсалаушылық (вымагательство)
Ғ) Зорлық – зомбылық күш көрсету қылмыстары (кісі өлтіру, өз-өзіне қол
жұмсау, зорлау т.б.) Д) Төбелес Ж) Жезөкшелік
Е) Қаңғыбастық және қайыр-садақа сұраушылық
З) Куәсі болған жоқпын
6. Құрдастарыңыз немесе өзіңізден жасы үлкен жасөспірімдердің
тарапынан сізге істеген қандай құқық бұзушылық іс-әрекеттер болды?
А) Сіздің мүлкіңізді ұрлап алуы
Ә) Қауіп-қатерге тігу арқылы бопсалаушылық (вымагательство)
Б) Жасөспірімдердің ұрып күш көрсетуі
В) Ішкіштер тобына қарай еліктіру
Г) Есірткі қолданушылар тобына жетектеу
Ғ) Ұрлық-қарлықпен шұғылданушылардың тобына кіруге жетектеу
Д) Басқа да іс-әрекеттер
Ж) Құқық бұзушылық іс-әрекеттер жасалған жоқ
7. Қалай ойлайсыз, адам үшін өмірде ең басты нәрсе не болуы мүмкін? (Ең
басты 2-3 еуін көрсетіңіздер)
А) Денсаулық
Ә) Достар
Б) Ақша, материалдық жетістік
В) Отбасы, балалар
Г) Өз өмірің
Ғ) Жоғары білім
Д) Жұмыс
Ж) Тәуелсіздік
Е) Жоғары әл-ауқат
З) Ойын-сауық, көңіл-көтерулер
И) Басқа да мәселелер

18


САУАЛНАМА
«Оқушылар көзімен»
Нұсқау: Мектеп туралы ойларыңыздынақты, әрі шындық түрінде
белгілеңіздер.

1. Мектеп директоры сізге ұнай ма?
2. Оқу ісінің меңгерушілерінің жұмысына қанағаттанасыз ба?
3. Тәрбие ісінің меңгерушілеріне ше?
4. Сіз үшін барлық мұғалімдер үлгі бола ала ма? Сізге ұнайтын және
ұнамайтын мұғалімдер кімдер. Қай жағымен?
5. Мұғалімдердің сіздермен қарым-қатынасы қандай? Сөйлеу
мәдениеттілігі нашар, сіздерге балағаттап ұрсатын мұғалімдер кездесе ме?
6. Өзіңіздің сабаққа дайындалуыңызға қанағаттанасыз ба? Кедергі
келтіретін нәрселер бар ма?
7. Мектепте тәртіптің сақталуына қанағаттанасыз ба?
8. Оқушылар арасында сізге қысым көрсетіп, ақша сұрайтындары бар ма?
Олар кімдер?
9.Сыныптастарыңыздың тәртібіне және мінез-құлықтарына қанағаттанасыз
ба?
10. Сыныпта бір-бірлеріңізбен қарым-қатынастарыңыз қандай?
11. Сіздің өзіндік тұлғаңызды дамытуға мұғалім қызығушылық таныта ма?
12. Сіздің оқып жатқан мектебіңіз ұнай ма? Ұнамаса неліктен?
13. Менің мектепте оқу себебім....
14. Сіз мектепке қуанышпен барасыз ба, жоқ әлде үйде қалғыңыз келе ме?
15. Егер мұғалім мектепке ертең барлығыңның келуің шарт емес, келетін
оқушылар келсін десе, сен сабаққа келесің бе, әлде үйде қаласың ба?
16. Кейбір сабақтардың болмай қалуы кездесе ме? Қандай сабақ?
17. Сен ата-анаңа мектеп жайлы көп айтасың ба?
18. Сыныптастарың саған ұнай ма?
19. Сенің сыныпта достарың көп пе?
20. Сізге мұғалімнің қатал болғаны ұнай ма?

19

«Оқушылардың ҰБТ-ға немесе емтиханға дайындығын анықтау»
сауалнамасы
1. Болашақта қандай мамандық иесі болғың келеді?_______________________
2. ҰБТ-ға (емтихан) дайындықты бастадың ба? А)иә Б)жоқ
3. ҰБТ-ға (емтихан) бару саған қандай көңіл-күй тудырады?
А)Қорқыныш Ә)Қобалжу Б) Мазасыздық В) Бәрі жақсы Г)Ешқандай
4. ҰБТ-ға (емтихан) өзіңді қаншалықты дайын санайсың?
А)Толық Ә)Біршама Б) Дайын емеспін
5. ҰБТ-ға (емтихан) дайындалуға саған не кедергі? ______________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
___
6. ҰБТ-ға (емтихан) дайындық барысында ата-анаңнан қандай көмек күтесің?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
____
7. ҰБТ-ға (емтихан) дайындық барысында мұғалімнен қандай көмек күтесің?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
___
8. ҰБТ-ға (емтихан) дайындық барысында құрдастарыңнан қандай көмек
күтесің?_____________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________

Жасөспірімнің өмір сүруге деген қарым-қатынасын
анықтайтын сауалнама
Сауалнама жүргізудің шарттары:
1. Жасырын түрде жүргізіледі.
2. Сауалнама нәтиежелері жалпыланған түрде қолданылады
Жынысы-ұл, қыз (астын сызыңыз)
Жасы:__________________
Сыныбы:_______________
1. Менің өмірім қазіргі уақытта:
А) қызықты
Ә) көңілді
Б) қызықсыз
В) ауыр
Г) қуанышсыз
Ғ) белсенді

20

2. Менің көңіл-күйім негізінен:
А) қалыпты
Ә) өзгергіш
Б) көңілсіз
В) көңілді
3. Мен нашар көңіл-күйімді ......көмегімен көтеремін:
А) достарыммен қарым-қатынас
Ә) ата-анаммен қарым-қатынас
Б) би кештері мен киноға бару
В) психобелсенді заттармен (темекі, ішімдік, есірткі)
Г) басқа да
4. Менің ата-анамның маған қарым-қатынасы:
А) түсінетін
Ә) шеттетілген
Б) даулы
В) дәлелді
Г) достық
5. Сыныптағы ұжымымда өзімді сезінемін:
А) сенімді
Ә) жалғыз
Б) ыңғайсыз
В) жалықтыратын
Г) немқұрайлы
Ғ) жайлы
6. Менің ұстазым мені (есімі_____________):
А) түсінеді
Ә) құрметтейді
Б) бағалайды
В) қорлайды
Г) жазалайды
7. Өмірдің қиын сәттерінде, мен:
А) мен көмек іздеймін
Ә) өзімді басқалардан оқшаулаймын
Б) өзімді айыптаймын
В) басқаларға шамданамын
Г) өзіме қол жұмсағым келеді
8. Сүйіспеншілікте сәтсіздік болса, мен:
А) достарыммен ақылдасамын
Ә) ата-анаммен бөлісемін
Б) психологқа немесе басқа мамандарға барамын
В) ауыр
Г) өзіме қол жұмсауға барамын
9. Өзіңе ауыр әрекеттер жасап көрдің бе?
А) тамыр кесу
Ә) егу
Б) ұшыну ( дәрі ішіп)

21

В) басқа да
Г) жоқ
10. Егер сен:де ауыр аурулар мен жарақаттар пайда болса, сен:
А) емделемін
Ә) бұрынғыдай өмір сүруді жалғастырамын
Б) өмір сүруге тырыспаймын
В) ауыр
Г) мен қолымнан келгеннің бәрін жасап, бәрін көрсетемін
Ғ) басқа да


Стресс-тест
(автор:Наталия Стебенова, Нина Королева)
Мақсаты:тұлғаның күйзеліске бейімділігін анықтау
Бағалау:ешқашан - 1 ұпай
сирек – 2 ұпай
жиі – 3 ұпай
әрқашан – 4 ұпай
1. Ұсақ нәрселер мені сирек тітіркендіреді.
2. Біреуді күткен кезде менің жүйкем шаршайды.
3. Ыңғайсыз жағдайға түскенде, мен ұялып қызарамын.
4. Ашуланған кезде, мен басқаны ренжітемін.
5. Сынды ұнатпаймын.
6. Транспортта болған кезде мені біреу итеріп жіберсе, мен де оны итеремін,
дөрекі сөз айтамын.
7. Бос уақытымда әр нәрсемен айналысамын.
8. Кездесуге әрқашан ерте немесе кешігіп келемін, өз уақытында келмеймін.
9. Басқаны тыңдай алмаймын, бөгет жасаймын.
10. Тамаққа тәбетім жоқтықтан қиналамын.
11. Себепсіз жиі мазасызданамын.
12. Таңертеңнен өзімді жаман сезінемін.
13. Өзімді шаршаған сияқты сезінемін, ұйықтай алмаймын.
14. Ұзақ ұйықтап демалғаннан кейін де, өзімді жақсы сезінбеймін.
15. Жүрегім ауырады деп ойлаймын.
16. Мойным, арқа тұстары кейде ауырады.
17. Орындықта отырған кезде қолымды, аяғымды қимылдатып отырамын.
18. Мен өзімнің жасаған іс-әрекеттерім үшін мақтағанды қалаймын.
19. Менің ойымша, көпшілігіне қарағанда мен өте жақсымын.
20. Мен диета ұстамаймын.

Нәтиже:
0-30 ұпай. Сіз ақылмен тыныш өмір сүресіз. Пайда болған мәселелерді өз
уақытында шешіп үлгересіз.
31-45 ұпай. Сіздің өміріңіз іс-әрекеттер мен қобалжулармен толы. Сізде
жақсы нәтижеге жетуге деген талпыныс бар. Сіз өмір сүру қалпын өзгертпейсіз.
Өзіңізге көңіл бөлуге уақыт қалдырыңыз.

22

46-60 ұпай. Сіздің өміріңіз – күрес. Сіз карьера туралы көп армандайсыз.
Сізге басқалардың пікірі маңызды, осы себеп Сізді күйзеліс жағдайына әкеп
соғады. Осы жағдайды жалғастыратын болсаңыз, көп нәрсеге қол жеткізесіз,
бірақ бұл қуанышқа әкеп соқпайды. Үнемі жоғары нәтижеге жетуге соншалықты
әрекет жасамаңыз. Арасына уақыт сала отырып, өзіңізге демалыс беріңіз.
61-жоғары. Сіздегі күйзеліс өміріңізге, денсаулығыңызға зиян келтіреді.
Өмір сүру қалпын өзгертіңіз.

Стресс белгілері:
- Үнемі шаршаңқылық сезімі;
- Эмоционалды денсаулығының азғыруы (истощения);
- Себепсіз бастың ауруы мен қан қысымының көтерілуі;
- Асқазан-ішек ауруларының трактаттарының қозуы;
- Дене массасының күрт азаюы немесе ұлғаюы;
- Толығымен немесе сирек ұйқының бұзылуы;
- Ұйқылы ояу жүру;
- Физикалық және эмоционалды жағдайлардағы тыныс алудың қиындауы.

Стресске қарсы тұру факторлары:
 Өз денсаулығын күту;
 Өз-өзін жоғары бағалау;
 Өзіне және өз қабілеттеріне деген сенімділік;
 Стресске қарсы тұра алу;
 Ашық қарым- қатынасқа түсе білу;
 Өз-өзін басқару;
 Оптимизм;

Жалпы қыз бала мен ер бала психологиясының айырмашылығы.
Зерттеу бойынша қыз балалар ер балаларға қарағанда ұзақ өмір сүреді екен.
Психологтардың зерттеуі бойынша, қыздар әңгімеге жақын, жылауға дайын
тұрады. Сол арқылы іштегі барлық жағымсыз эмоция, энергияларын көз жасы
арқылы, сырын бөлісіу арқылы сыртқа шығарып отырады. Ал ер балалар
барлығын ішке сақтайды, олар жыламайды не қыздар сияқты әңгімеге де жақын
емес. Бұдан шығатын қорытынды: ер балаларға айтар кеңесіміз, арасында
жылап алғандарыныз дұрыс.
Егер мәселе уақытында шешілмесе ол – стресске ұшырайды,
Стресс уақытында шешілмесе, оның арты депрессияға ұшырайды,
Депррессия – неврозға,
Невроз – соматикалық ауруларға ұшыратады (эпелепция, олигофрения
және т.б. )
Сондықтан стресстің алдын алу үшін, мәселені өз уақытында шешкен
дұрыс.

23

Күйзеліске қалай төтеп бере аламыз?

Мақсаты: Күйзелістің алдын ала отырып, бітіруші түлекке емтихан
тапсыруға психологиялық көмек көрсету.
1. Қалай ойлайсың, Сен күйзеліске бейімсің бе?
2. Күйзеліс туралы Сен кітаптардан оқыдың ба?
3. Сенің көзқарасың бойынша, күйзелістің себептері неде?
4. Күйзелістің белгілерін білесің бе?
5. Күйзеліске не әсер етеді деп ойлайсың?
6. Сенің ойыңша қандай азық-түліктер ойлау қабілетінің белсенділігін
арттырады?
7. Күйзелістен шығуға көмектесетін қандай жаттығуларды білесің?
8. ҰБТ-ге (емтихан)байланысты қандай сезім бар?
9. ҰБТ-ге (емтихан)дайындығыңды қалай бағалайсың?
10. Есте материалды жақсы сақтау үшін Сенің арнайы әдістерің бар ма?
Қандай?
11. ҰБТ-ге (емтихан) дайындалуды күн тәртібі бойынша қай уақытта тиімді
деп ойлайсың?

ҰБТ тапсырушы түлектерге арналған сауалнама

1. Сіз ҰБТ-ны тапсыруға келіп отырсыз. Белгіленген аудиторияңызға
кірдіңіз. Енді алғашқы көңіл-күй сезіміңізді жазыңыз.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2. Аудиторияңызды қандай түсте көріп отырсыз? (ішіндегі қабыр-
ғалары,парталары, жалпы ортаңызды сипаттап жазыңыз). ____________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
3. Қазіргі уақыттағы эмоция сезіміңізді қағаз бетіне суретпен түсіріңіз
(түрлі түсті қарандаштар қолдануларыңызға болады).
4.Өзіңіздің тест сұрақтарыңызға толық жауап бергеніңізді сезініңіз. Жауап
берген сұрақтарыңызға сенімді немесе сенімсіз күйде тұрғаныңызды сипаттап
беріңіз (жазуыңызға немесе сурет арқылы салуыңызға болады).
5.Міне сіз алдыңыздағы үлкен жауапкершілігіңізді орындап шығып,
жауап парағыңызды өткіздіңіз. Енді есік жаққа қарай бет алып барасыз.Осы
сәтіңізді бейнелеңіз (жазуыңызға немесе сурет арқылы салуыңызға болады).

Мектеп қабырғасындағы ережелер туралы
тест жұмысы

1. Сізге мектепте көбіне дөрекілік көрсететіндер...

24

А) жоғары сынып оқушылары
Б) мұғалімдер
В) өз сыныптастарым
С) ешкім дөрекілік көрсетпейді
2. Сіз мектеп ережелеріне бағынасыз ба?
А) иә
Б) кейде
В) жоқ
С) білмеймін
3. Өз сыныптастарыңызды сыйлайсыз ба?
А) иә
Б) кейде
В) жоқ
С) білмеймін
4. Адам құқықтары туралы, соның ішінде оқушы құқығын білесіз бе?
А) иә
Б) кейде
В) жоқ
С) білмеймін
5. Кімдермен дос болғанды қалайсың?
А) сыныптастарыммен
Б) жоғары сынып оқушыларымен
В) ата – анаммен
С) ұстазыммен
6. Мектеп әкімшілігінің жұмыстарына көңіліңіз тола ма?
А) иә
Б) кейде
В) жоқ
С) білмеймін
7. Сіздің мектебіңізде құқық туралы әңгімелер жүргізіле ме?
А) иә
Б) кейде
В) жоқ
С) білмеймін
8. Сіздің ата- анаңыз мектеппен жақсы қарым – қатынаста ма?
А) иә
Б) кейде
В) жоқ
С) білмеймін
9. Сіз үшін «Мектеп – тәрбиенің бастауы» деген пікірмен келісесіз бе?
А) иә
Б) кейде
В) жоқ
С) білмеймін
10. «Адам – тіршіліктің саналы мүшесі». Осы сөзбен келісесіз бе?
А) иә

25

Б) кейде
В) жоқ
С) білмеймін

Мектеп оқушыларына көрсетілетін ерсі қылықтарды
анықтау сауалнамасы
1. Сізге қай сыныптар қысым жасайлы?
А) жоғары сынып 10 – 11 сыныптар
Б) орта буын 8 – 9 сыныптар
В) өз сыныптастарым
С) бәрі бірдей
2. Біздің мектепте бопсалау (ақша жинау) бар ма?
А) иә
Б) жоқ
В) білмеймін
3. Ақшаны кім сұрайды?
А) жоғары сынып оқушылары
Б) сыныптастарым
В) мектеп бітірген оқушылар
С) көшедегі бөтен адамдар
4. Ақша жинау туралы жасырын келіп, айта аласыз ба?
А) иә
Б) жоқ
В) ойланып көрейін.

Филипстің мектептегі мазасыздықты
анықтауға арналған тесті.
Мақсаты: Кіші және орта жастағы балаларда болатын мазасыздықтың
түрін және денгейін зерттеу.
Нұсқау: «Балалар, қазір сіздерге мектепте өздеріңізді қалай
сезінетіндеріңізді анықтауға арналған бірнеше сұрақтан тұратын сауалнама
ұсынылады. Сұраққа дұрыс және шынайы жауап беруге тырысыңыз, бұл жерде
дұрыс немесе дұрыс емес, жақсы немесе жаман жауаптар жоқ, жауап парағының
жоғары жағына өз аты жөніңізді және сыныбыңызды жазыңыз. Егер сұраққа
келіссеңіз «+», егер келіспесеңіз «-» белгісін қойыңыз».
Сауалнама
1. Барлық сыныпты бір денгейде ұстап тұру қиынға соға ма ?
2.Егер мұғалім сізден өткен материалдан қаншалықты білетіндігіңізді
тексеретінін болса сіз толқисыз ба?
3. Сыныпта мұғалім ұнайтындай жұмыс жасау саған қиындық келтіре ме?
4. Сен сабаққа жауап бере алмағаныңа, мұғалімнің қатты ашуланған кейіпі
түсіңе кіретін кез бола ма ?
5. Сыныпта сені әлдекімнің ұрып соққан кезі болды ма?
6. Сен сабақты түсінбейінше мұғалім жаңа материалды түсін діруге
асықпайтынын қалайсың ба?

26

7.Тапсырманы орындауда немесе жауап беруде сен қатты толқисыңба
8. Қарапайым нәрседен қателесемін бе деп, өз ойыңды айтуға батылың
жетпейтін кез бола ма?
9.Сабақ айтуға шақырғанда сенің тізең қалтырай ма?
10.Түрлі ойындар ойнаған кезде сені кластастарың жиі күлкі қыла ма?
11.Күтпеген кезде төмен баға алып қалған кездерің болды ма?
12. Сенде екінші жылға қалдырама деген күдік болды ма?
13.Ойынға іріктеу болғанда мені алмайды деген оймен ойыннан бас тартуға
тырысасың ба?
14. Сабақ айтуға шақырғанда сенің бүкіл денең қалтырайтын кез болама?
15. Сенің ұнатқан ісіңді, сыныптастарыңның біреуі орындағысы келмейтін
кездері бола ма?
16.Тапсырманы орындауды бастар алдында қатты толқисыңба?
17.Ата-анаңның ойлаған бағаны алуға қиынға соға ма?
18.Сыныпта жағымсыз жағдайға түсіп қаламын ба деп, кейде қорқасың ба?
19. Сабаққа жауап беруде қателессең, сыныптастарыңнын күлкі қылған кездері
болды ма?
20.Сен өз кластастарыңа ұнайсың ба?
21.Тапсырманы жақсы орындадым ба деп, уайымдайсың ба?
22. Сен сыныпта жасаған жұмысыңның бәрін есте жақсы сақтағаныңа сенімдісің
бе?
23. Мектепте мұғалімнің сұрағына жауап бере алмай тұрғаның кейде түсіңе жиі
ене ме?
24. Сенімен сыныптағы балалардың көпшілігі дос екені рас па?
25. Сенің жұмысыңның қортындысы сыныптастарыңны ң жұмыс
қортындысымен тең келетінін білсең, сен ынтамен жұмыс істейсің бе?
26. Сенен бір нәрсе сұрағанда аз толқысам екен деп жиі армандайсың ба?
27.Ерегіске түсіп қаламын ба деп, қорқатын кез бола ма?
28. Мұғалім сенің сабаққа дайындығыңды тексеретіндігін айтқанда жүрегіңнін
қатты соға бастағанын сезесің бе?
29. Сен жақсы баға алсаң, достарың сені жақсы көрінгісі келді деп ойлай ма?
30. Сыныптастарыңның көпшілігі саған ерекше ынтамен көзқараста болатынын
сезесің бе?
31.Сенің көңіліңе тиетіндей бірдеңе айтатын сыныптастарың бар ма?
32.Үлгерімі төмен оқушылар достарын алшақтатып алады деп ойлайсың ба?
33.Сыныптастарыңнын көпшілігі саған назар аудармайтынға ұқсай ма?
34.Сырт көзге оғаш көрінемін бе деп, жиі қысыласың ба?
35.Саған деген мұғалімнің көзқарасына ризасың ба?
36. Сыныптас балалардың аналары сияқты сенің анаң көңілді кеш
ұйымдастыруға көмектесе ме?
37. Айналаңдағы адамдардың сен туралы пікірі сені толғандыра ма?
38. Бұрынғыға қарағанда болашақта жақсы оқитыныңа үміттенесің бе?
39. Өзіңді сыныптастарың сияқты мектепте жақсы киінемін деп санайсың ба?
40. Сабаққа жауап беріп тұрғанда, басқалар мен туралы не ойлайды деп жиі
ойланасың ба?

27

41. Сыныпта ерекше қабілеті жоқ балаларға қарағанда, ерекше қабілетті балалар
қандайда бір құқыққа ие бола ма?
42. Сенің ісің алға басқан кезде сыныптастарыңнын кейбірі сені күндей ме?
43.Сыныптастарыңның саған деген көзқарасына ризасың ба?
44. Мұғаліммен жеке қалғанда сен өзіңді жақсы сезінесің бе?
45. Сенің сыртқы тұлғаңа және жүріс тұрысыңа кластастарыңның күлкі қылатын
кезі болды ма?
46.Мектептегі өз жұмысыңды орындауда басқа балаларға қарағанда
мазасызданамын деп ойлайсың ба?
47. Сен сабаққа жауап бере алмаған кезде, жылағың келіп тұрғанын сезесің бе?
48. Сен кешке ұйқыға жатқанда ертен мектепте не болады екен деп
мазасызданған кезің болды ма?
49. Қиын тапсырманы орындау үстінде бұрын жақсы білетін нәрсеңді мүлдем
ұмытатыныңды кей кезде сезесің бе?
50. Тапсырманы орындау үстінде сенің қолың қалтырай ма?
51.Мұғалім класқа тапсырма беріп жатқанда сен өзіңнін күйгелек тене
бастағаныңды сезесің бе?
52.Мектепте сенің біліміңді тексеремін деп қорқыта ма?
53.Мұғалім сыныпқа тапсырма беріп жатқанда, сен оны дұрыс орындай
алмайтын шығармын деген үрей қорқынышыңды сезінесің бе?
54.Сен орындай алмаған нәрсені сыныптастарыңнын орындағанын түсіңде
көретін кез бола ма?
55.Мұғалім сабақты түсіндіріп жатқанда, сенің ойыңша сыныптастарың саған
қарағанда жақсы түсінетін сияқты ма?
56. Мектепке келе жатқан жолда, мұғалім бақылау жұмысын беретін шығар деп
мазасызданасың ба?
57.Сен тапсырманы нашар орындаған шығармын деп сезінесің бе?
58.Мұғалім тақтаға тапсырма орындауға шақырғанда сенің қолың ақырын
қалтырай ма?
Қортындылау және өңдеу:
Тест кілтіне сәйкес келмеген жауаптар өңдеуге бөлінеді. Мысалы 54 сұраққа
бала иә деп жауап берсе, кілтте бұл сұрақта «-» белгісіне байланысты баланың
жауабы «жоқ» болады. Кілтке сәйкес келмеген жауаптардан мазасыздықтың бар
екені көрінеді.
Өңдеу төмендегідей:
1) Тестің барлық түріне сәйкес емес жалпы сандар: егер олар 50%-ден жоғары
болса, онда баланың мазасыздық қалпы «жоғары»деп айтуға болады, ал егер тест
сұрақтарының жалпы саны 75%-тен көп болса, онда «ең жоғарғы» мазасыздық
күйі болғанын анықтайды.
2)Сәйкес келген сандардың әрқайсысынан мазасыздықтың 8 факторын білеміз.
Мазасыздықтың денгейі бірінш і жағдайдағыдай анықталады.

Мектептегі ішкі эмоционалдық жағдай мазасыздықтың синдромдары мен санына
байланысты талданады.
Факторлар Сұрақтар

28

Кілті: «+» «-»
Мектептегі жалпы
мазасыздық
2,4,7,12,16,21,23,26,28,46,47,49,50,51,52,53,54,55,56,57,58,
Е=22
Әлеуметтік
стресті
ұйымдастыу
5,10,15,20,24,30,33,36,39,42,44
Е=11
Қажеттілікті
өтеудегі сәтсіздік
кедергілері
1,3,6,11,17,19,25,29,32,35,38,41,43
Е=13
Үрейдің көрінісі 27,31,34,37,40,45
Е=6
Білімді тексеру
үстіндегі үрей
2,7,12,16,21,26
Е=6
Айналасы күткен
нәтиежеден
үрейлену
3,8,13,17,22Е=5
Физиологиялық
тұрғыдан
қарсыласудың
төменгі
табалдырығы
29,14,18,23,28
Е=5
Мұғаліммен
қарым
қатынасындағы
үрейлену мәселесі
2,6,11,32,35,14,44,47
Е=8
1- 11- 21- 31- 41+ 51-
2- 12- 22+ 32- 42- 52-
3- 13- 23- 33- 43+ 53-
4- 14- 24+ 34- 44+ 54-
5- 15- 25+ 35+ 45- 55-
6- 16- 26- 36+ 46- 56-
7- 17- 27- 37- 47- 57-
8- 18- 28- 38+ 48- 58-
9- 19- 29- 39+ 49-

29

Қорытынды:
1) Сәйкес емес сандар белгісі ( «+»-«иә» -«-»- «жоқ» ) әр факторда (абсолютті
сәйкес емес сандар проценті: <50% >50% >75%).
2) Бұл мәліметті жеке диаграмма түрінде көрсетеді.
3) Барлық кластар үшін әр сәйкес емес сандар өлшемі абсолютті мағынасы <50%
>50% >75%.
4) Бұндай мәліметтерді диаграмма тұрінде береді.
5) Аталған факторға сәйкес емес оқушылар саны: >50% және >75% (барлық
факторлар үшін).
6) Екінші рет жасаған қорытындымен салыстырып көрсету.
7) Әр оқушыға толық ақпарат беру (тест қортындысы бойынша).
Әрбір синдромға сипаттама (факторға) сипаттама
1. Мектептегі жалпы мазасыздық –бұл баланың жалпы эмоционалдық
жағдайы мектеп өміріндегі әр түрлі жағдайлармен байланысты формасы.
2. Әлеуметтік стресті ұйымдастыру – баланың эмоционалдық жағдайы
қоршаған ортамен әлеуметтік байланыстың дамуы.
3. Қажеттілікті өтеудегі сәтсіздік кедергілері қолайсыз психикалық жағдай,
жоғары сәттілікке жетуге өзінің мүмкіндігін дамыта алуы.
4. Үрейдің көрінісі – ситуацяны жағымсыз эмоцияда уайымдау кездескен
қажетті жағдайда өз мүмкіндігін көрсете алмау.
5. Білімді тексеру үстіндегі үрей-тексеру жағдайындағы үрейлену білімі
жетістігі, мүмкіндігі.
6. Айналасы күткен нәтиежеден үрейлену–айналасындағы адамдардан
жағымсыз баға алу қорқынышы.
7. Стреске физиологиалық тұрғыдан қарсыласудың төменгі табалдырығы –
төменгі табалдырықтың психофизиологиалық ерекшілігіне байланысты.
8. Мұғаліммен қарым–қатынасындағы үрейлену мәселесі – мектепте
үлкендермен жалпы жағымсыз эмоциалық қарым-қатынасы, баланың оқу
үлгерімінің төмендеуі.


Ч.Д. Спилберг және Ю.Л. Ханиннің «Реактивті және тұлға мазасыздық
деңгейін анықтау» әдістімесі

Бұл тест сол сәттегі мазасыздық деңгейі (реактивті мазасыздық көңіл күй
ретінде) мен тұлғалық мазасыздықты (тұрақты сипат ретінде) бағалаудың
сенімді ақпараттық тәсілі болып саналады. Тұлғалық мазасыздық көптеген
жағдайларда қауіп ретінде қабылданып, себепсіз мазасызданады. Реактивті
мазасыздық қысылу, тынышсыздану, күйгелектеумен сипатталады. Реактивті
мазасыздықтың жоғарғы деңгейі зейін мен сезімнің үйлесімін бұзады.
Мазасыздықтың өте жоғары деңгейі невротикалық жанжалдың туындауына,
эмоциалық немесе невротикалық, психосоматикалық аурулардың қозуына
соқтырады. Дегенмен, мазасыздық барлық уақытта жағымсыз сипатта болмайды.
Мазасыздықтың белгілі бір деңгейі белсенді адамның табиғи, өзіне тән мінез
10- 20- 30- 40- 50-

30

ерекшелігі де. Сонымен қатар «пайдалы мазасыздықтың» оптималды жеке
деңгейі де болады.
Мақсаты: сол кездегі (реактивті мазасыздық) мазасыздық деңгейін зерттеу
және (тұлға мазасыздығы) мазасыздықтың деңгейін анықтау. Тест 16 жастан
жоғарыларға пайдаланылады.
Зерттеу тәртібі: эксперимент жүргізуші әдістеме мәтінін оқиды және
алдын ала толтырылған парақты сыналушыға береді. Тест 2 бөлімнен тұрады:
әрқайсысында реактивті және жеке мазасыздықты жеке-жеке бағалаған 20
құптама болады.
Сыналушылар сұрақтың бірінші бөліміндегі (№1-№20) нұсқадағы 4
жауаптың біреуін таңдайды:
1.Жоқ
2.Болмауы мүмкін
3.Болуы мүмкін
4.Иә
Нұсқа номірінің қарсысына таңдаған жауап нөмірін жазады.
Екінші бөлім (№21-№40) нұсқасындағы жауаптар басқаша:
1.ешқашан
2.кей кезде
3.жиі
4.әрқашан
Нұсқау: сіздерге мынадай (1-20) нұсқалар берілген. Әрқайсысын мұқият
оқып, қалған жауаптарыңызды көрсетіңіздер. Нұсқа нөмірінің қарсысына
таңдаған жауаптың нөмірін жазыңыз:
І НҰСҚА
Жауап түрлері
1.Жоқ
2.Болмауы мүмкін
3.Болуы мүмкін
4.Иә
1 Мен салмақтымын
2. Маған ешқандай қауіп төніп тұрған жоқ
3. Мен қысылып отырмын
4. Мен өкінемін
5. Мен өзімді еркін сезінемін
6. Мен ренжулімін
7. Мені кездесер сәтсіздік қобалжытады
8. Мен демалғандай сезінемін
9. Мен мазасызбын
10. Мен ішкі қанағаттануды сезінемін
11. Мен өзіме сенімдімін
12, Мен ашуланып отырмын
13. Мен өзімді қоярға жер таппаймын
14. Мен күйгелекпін
15. Мен ыңғайсыздықты қысылуды сезінбеймін
16. Мен ризамын