Қазақ тілін оқыту әдістемесі Бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған әдістемелік құрал

Қазақ тілін оқыту әдістемесі Бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған әдістемелік құрал

2024-2025 оқу жылы

Алматы облысы

Еңбекшіқазақ ауданы

Шелек ауылы

"Т.Кенжебаев атындағы орта мектеп" КММ

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Кагазбекова Улбосын Куандыковна

Кіріспе

Қазақ тілінің маңызы мен орны еліміздің мәдени, әлеуметтік және қоғамдық өмірінде ерекше. Қазақ тілі — Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады, оның дамыту мен насихаттау ел тәуелсіздігінің, ұлттық болмыс пен мәдениеттің негізін қалайды. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту — қазіргі білім беру жүйесінің маңызды кезеңі. Бұл кезеңде балалардың сөздік қорын байыту, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру, грамматикалық ережелерді меңгерту, мәтіндермен жұмыс жасау арқылы олардың жазу және оқу дағдыларын дамыту жүзеге асырылады.

Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытудың ерекшелігі — балалардың жас ерекшеліктеріне сай әдіс-тәсілдер қолданудың қажеттілігімен түсіндіріледі. 6-10 жас аралығындағы балалардың психологиялық, физиологиялық дамуы тіл үйренудің ерекше жолдарын талап етеді. Олардың тілдік және танымдық дамуы, сөздік қорларының қалыптасуы, сөйлеу қабілеттерінің өрістеуі, сондай-ақ оқу мен жазу дағдыларының меңгерілуі басты міндет болып табылады. Бұл кезеңде балалар өз ойларын айқын, түсінікті және дәл жеткізе алатын дағдыларға ие бола бастайды. Бұл үшін мұғалімдер қазақ тілін оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін пайдалану арқылы балалардың қызығушылығын оятып, олардың сөйлеу, тыңдау, оқып түсіну, жазу дағдыларын жүйелі түрде дамытулары қажет.

Қазақ тілін оқыту процесінде маңызды орын алатын компоненттердің бірі — тіл дамыту. Тіл дамыту — бұл оқушылардың сөйлеу және жазу дағдыларын қалыптастыру, олардың ауызша және жазбаша сөйлеу мәдениетін жетілдіру процесі. Тіл дамыту барысында оқушылардың сөздік қорларын байыту, грамматикалық құрылымдарды түсіндіру, тілдің стильдік ерекшеліктерін меңгерту маңызды. Сондай-ақ, оларды күнделікті өмірде, қоғамда, оқу барысында дұрыс және тиімді сөйлеуге, пікірлерін еркін білдіруге дағдыландыру қажет.

Бастауыш сыныптарда тіл дамыту жұмыстарының басты мақсаты — оқушылардың сөздік қорын молайту, грамматикалық құрылымдарды дұрыс қолдануды үйрету, тілдік дағдыларды табиғи түрде дамыту. Оқушылардың сөйлеу дағдыларын дамыту үшін әр түрлі дидактикалық құралдар мен әдістерді пайдалану маңызды. Тіл дамыту жұмыстары барысында тапсырмаларды күрделендіру, көрнекі құралдарды қолдану, ойын элементтерін енгізу оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, қазақ тілін меңгеру деңгейін жоғарылатады.

Бастауыш сыныпта қазақ тілін үйрету әдістемесі қазіргі уақытта әртүрлі әдіс-тәсілдер мен жаңа технологияларды пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Бұл әдістер оқушылардың жас ерекшеліктеріне, қызығушылықтарына және психологиялық жағдайларына негізделген. Тіл дамыту барысында тек мәтіндерді оқыту ғана емес, сол мәтіндермен жұмыс жасау арқылы оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытатын тапсырмаларға көп көңіл бөлінеді. Мәтіндер арқылы оқушылардың сөздік қорлары байытылады, сөйлем құру дағдылары қалыптасады, сөйлеу дағдылары дамиды. Мәтіндермен жұмыс жүргізу барысында тілдің грамматикалық құрылымдарын түсіндіру, мәтін мазмұнына қатысты сұрақтар қою, балалардың өз ойларын ашық жеткізуіне мүмкіндік беру қажет.

Қазақ тілін оқытуда балалардың ұлттық сана-сезімін, ұлттық құндылықтарды, мәдениетті меңгеруі де маңызды. Бұл кезеңде оқу барысында балалар қазақ халқының салт-дәстүрлері, ұлттық ерекшеліктері мен құндылықтары туралы білім алады. Олардың ұлтқа деген сүйіспеншілігін арттырып, ұлттық рухты тәрбиелеуде қазақ тілінің атқаратын рөлі зор.

Қазақ тілін бастауыш сыныптарда оқытудың әдістемесі тікелей білім беру жүйесіне байланысты дамып келеді. Оқытудың тиімді жолдары мен тәсілдері, тіл дамыту мен сөйлеу дағдыларын қалыптастыру — мектеп мұғалімдерінің шеберлігін талап ететін іс. Осы әдістемелік құралда қазақ тілін оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері, тіл дамыту жұмыстарының негізгі бағыттары, сөйлеу дағдыларын қалыптастыру тәсілдері мен мәтіндермен жұмыс жасау әдістері жүйелі түрде қарастырылған.

Бұл құралды оқып шыққан мұғалімдер өз сабақтарында қазақ тілін оқытуда қолдануға болатын түрлі әдістер мен тапсырмаларды тауып, оқу процесін қызықты әрі тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік алады. Сондай-ақ, оқушылардың тілдік дағдыларын жан-жақты дамытуға бағытталған ұсыныстарды енгізу арқылы сабақтардың сапасын арттырып, нәтижелілігін күшейте алады.

Жалпы, бұл әдістемелік құрал қазақ тілін бастауыш сыныптарда оқыту барысында тиімді әдістер мен тәсілдерді қолдануға бағытталған маңызды оқулық болып табылады.

Мазмұны:

1. Кіріспе

• Қазақ тілін оқыту әдістемесінің маңызы

• Бастауыш сыныптарда тіл үйретудің ерекшеліктері

• Қазақ тілін үйретуде әдістемелік тәсілдердің рөлі

2. Бастауыш сыныпта қазақ тілін үйрету әдістемесі

• Қазақ тілін оқытудың негізгі принциптері мен мақсаты

• Бастауыш сынып оқушыларының тіл дамыту ерекшеліктері

• Жаңа әдістемелер мен технологиялар: ойын, диалог, шығармашылық тапсырмалар

• Әдістемелік кешендер мен құралдар: оқу құралдары, жаттығулар, оқу-жазу дағдылары

• Мектепте қазақ тілін оқытудың бағдарламалық мазмұны

3. Тіл дамыту және сөйлеу дағдыларын арттыру жолдары

• Сөйлеу дағдыларын дамытуда диалог пен монологтың маңызы

• Тіл дамыту жаттығуларын ұйымдастыру тәсілдері

• Сөйлеу тілін дамыту үшін қолданылатын әдістер (сұрақ-жауап, пікірталас, әңгімелесу, рөлдік ойындар)

• Оқушылардың жазу дағдыларын қалыптастыру

• Сөздік қорды дамыту және сөз қолдану дағдыларын арттыру

4. Қазақ тіліндегі мәтіндерді талдау және түсіндірме әдістері

• Мәтінмен жұмыс жасау әдістері: оқу, талдау, түсіндіру

• Мәтіннің негізгі бөлімдеріне талдау жасау (мазмұны, негізгі идея, құрылым)

• Мәтіннің тілдік ерекшеліктерін талдау

• Мәтінге сұрақ қою, пікір білдіру, мазмұнын қайта айту әдістері

• Мәтіндермен жұмыс барысында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту

5. Қорытынды

• Қазақ тілін оқыту әдістемесінің жалпы тиімділігі мен маңызы

• Оқушылардың тіл дағдыларын дамытудағы мұғалімнің рөлі

• Әдістемелік құралдарды қолдану арқылы сабақтың сапасын арттыру

6. Қосымшалар

• Әдістемелік құралдардың үлгілері

• Тапсырмалар мен жаттығулардың үлгілері

• Қолданылған әдебиеттер тізімі

Бұл мазмұн жоспары қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізгі бағыттарын қамтиды және әрбір бөлімде тереңірек қарастыру үшін әдістемелік құралдар мен жолдарды көрсетуге бағытталған.

2. Бастауыш сыныпта қазақ тілін үйрету әдістемесі

• Қазақ тілін оқытудың негізгі принциптері мен мақсаты

Қазақ тілін оқыту процесінде қолданылатын негізгі принциптер мұғалімнің оқушылардың тілін дамытуға бағытталған оқу үрдісінің тиімділігін арттыру мақсатында маңызды болып табылады. Олардың басты принциптері:

1. Баланың жас ерекшелігіне сәйкес оқыту: Бастауыш сынып оқушыларының жасына байланысты тіл үйрену деңгейлеріне сәйкестендіре отырып, сабақ жүргізу.

2. Қадамдық принцип: Оқушылардың тілдік дағдыларының дамуындағы кезеңдерге сүйене отырып, оларды біртіндеп үйрету. Бұл принциптің мәні - оқушылардың бастапқы тілдік білімін қалыптастыру, кейіннен оларды тереңдету және дамыту.

3. Мотивациялық принцип: Оқушылардың қазақ тіліне қызығушылығын арттыру, әрбір сабақта тілге деген сүйіспеншілік пен қызығушылықты қалыптастыру.

4. Дамытушылық принцип: Оқушының тілін дамытуда олардың логикалық ойлау қабілеттерін, сөйлеу дағдыларын, шығармашылық қабілеттерін арттыру.

5. Интерактивті принцип: Сабақтарда түрлі әдістер мен құралдарды қолдана отырып, оқушының белсенділігін арттыру. Диалог, сұхбат, топтық жұмыс, рөлдік ойындар арқылы оқушылардың өзара тілдік қарым-қатынас жасау дағдыларын дамыту.

Мақсаттар:

• Оқушыларға қазақ тілінің негізгі грамматикалық құрылымдарын үйрету.

• Оқушылардың сөздік қорын дамыту.

• Оқушылардың тыңдау, сөйлеу, оқу және жазу дағдыларын біртіндеп қалыптастыру.

• Оқушылардың қазақ тілінде қарым-қатынас жасау қабілетін арттыру.

• Бастауыш сынып оқушыларының тіл дамыту ерекшеліктері

Бастауыш сынып оқушыларының тіл дамыту ерекшеліктері олардың жас ерекшеліктері мен психологиялық даму деңгейіне тікелей байланысты. Осы кезеңдегі оқушылардың тіл дамыту ерекшеліктері мыналар:

1. Жас ерекшелігі: Бастауыш сынып оқушылары 6-11 жас аралығында болғандықтан, олардың сөйлеу қабілеті әлі де дамып келеді. Бұл кезеңде сөздік қор қалыптасып, грамматикалық құрылымдар таныстырылады.

2. Тілдің табиғи дамуы: Балалар айналасындағы адамдармен қарым-қатынас арқылы сөйлеу дағдыларын жетілдіреді. Мектепте балаларға жаңа сөздер, сөз тіркестері мен сөйлем құрылымдарын үйрету осы процеске қосымша ықпал етеді.

3. Әлеуметтік және эмоционалдық факторлар: Бастауыш сынып оқушылары көбінесе топтық жұмыстарда немесе рөлдік ойындарда өз эмоцияларымен бөлісіп, тіл арқылы әлеуметтік ортаға бейімделеді. Бұл олардың тілдік қабілеттерін дамытуға ықпал етеді.

4. Қысқа әрі қарапайым сөйлемдерді қолдану: Осы жастағы оқушылар әлі де күрделі сөйлемдер мен грамматикалық құрылымдарды толық меңгермейді, сондықтан оларды қарапайым сөйлемдермен жұмыс істеуге үйрету қажет.

• Жаңа әдістемелер мен технологиялар: ойын, диалог, шығармашылық тапсырмалар

Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқытуда жаңа әдістемелер мен технологиялар тиімділігін арттыруға ықпал етеді:

1. Ойын технологиясы: Ойындар арқылы балалардың тілін дамыту – қазақ тілін үйретудің маңызды тәсілі. Ойын түрінде берілетін тапсырмалар оқушылардың қызығушылығын арттырады, шығармашылық қабілеттерін дамытады. Мысалы, сөздерді сәйкестендіру ойындары, сөздердің мағынасына байланысты тапсырмалар, рөлдік ойындар арқылы балалар тілдік дағдыларды меңгереді.

2. Диалогтық әдіс: Диалогтық оқыту оқушылардың бір-бірімен қазақ тілінде сөйлесіп, пікір алмасуын қамтиды. Бұл әдіс арқылы оқушылар тілдік қарым-қатынасқа араласады, сөйлеу дағдыларын жетілдіреді.

3. Шығармашылық тапсырмалар: Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға арналған тапсырмалар (мысалы, әңгіме жазу, көркемсөз оқу) олардың тіл байлығын молайтып, өз ойын еркін жеткізуге үйретеді.

• Әдістемелік кешендер мен құралдар: оқу құралдары, жаттығулар, оқу-жазу дағдылары

Қазақ тілін оқытудың әдістемелік кешендері мен құралдары оқушылардың тіл дағдыларын қалыптастыру мен дамытуда маңызды рөл атқарады. Олар мыналардан тұрады:

1. Оқу құралдары: Қазақ тілі оқулығы, жұмыс дәптерлері, тіл дамытуға арналған қосымша материалдар (дидактикалық карталар, сөздік жинақтар), мультимедиялық ресурстар. Бұл құралдар оқушылардың оқу материалын меңгеруін жеңілдетеді.

2. Жаттығулар: Грамматикалық жаттығулар (сөз тіркестері, сөйлем құрылымдары), лексикалық жаттығулар (сөздермен жұмыс жасау), тыңдалым және жазылым жаттығулары оқушылардың тіл дағдыларын дамытады.

3. Оқу-жазу дағдылары: Оқушылардың оқу дағдыларын дамыту үшін мәтіндермен жұмыс (оқу, талдау, мазмұндау), жазу дағдыларын қалыптастыру үшін жазба жұмыстары (қысқа эссе, хат жазу, диктант) ұсынылады.

• Мектепте қазақ тілін оқытудың бағдарламалық мазмұны

Мектепте қазақ тілін оқыту бағдарламасы оқушылардың жас ерекшеліктеріне және тілдік дағдыларын дамытуға негізделеді. Бағдарлама мазмұны мынадай бағыттардан тұрады:

1. Лексика: Жаңа сөздер мен сөз тіркестерін меңгеру, сөз мағыналарын ашу, синонимдер мен антонимдерді, омонимдерді оқыту.

2. Грамматика: Сөйлем құрылымдары, сөз таптары, морфология мен синтаксис ережелерін үйрету.

3. Тыңдалым және сөйлеу: Оқушыларды тыңдау, тыңдалған мәтіннің мазмұнын түсіну, пікір білдіру дағдыларын дамыту.

4. Оқу: Мәтіндермен жұмыс, оқу, мәтіннің мазмұнын баяндау, сұрақтарға жауап беру.

5. Жазу: Жазбаша жұмыстар (эссе, диктант, мазмұндама), жазба дағдыларын дамыту.

Қазақ тілін оқыту бағдарламасы оқушылардың тыңдау, сөйлеу, оқу, жазу дағдыларын қатар дамытуға бағытталған және олардың барлық тілдік қабілеттерін толық қамтиды.

3. Тіл дамыту және сөйлеу дағдыларын арттыру жолдары

Қазақ тілін оқытуда оқушылардың тіл дамыту және сөйлеу дағдыларын арттыру маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Бұл бөлімде тіл дамыту мен сөйлеу дағдыларын жетілдіруге бағытталған әдістер мен тапсырмалар қарастырылады.

• Сөйлеу дағдыларын дамытуда диалог пен монологтың маңызы

Диалог және монолог сөйлеу дағдыларын дамытуда ерекше рөл атқарады:

• Диалог: Екі немесе бірнеше адамның өзара сөйлесуі арқылы тілдік қарым-қатынас дағдыларын қалыптастырады. Оқушылар диалог барысында пікір алмасып, сұрақ қою және жауап беру арқылы сөйлеу қабілеттерін жетілдіреді.

• Монолог: Бір адамның белгілі бір тақырып бойынша ой-пікірін жүйелі түрде баяндауы. Монологтық сөйлеу оқушының ойлау, сөйлеу және тыңдау дағдыларын дамытады.

Тапсырмалар:

1. Диалог құру: Берілген тақырып бойынша жұптасып диалог құрып, оны сынып алдында рөлдік ойын түрінде көрсету.

2. Монологтық баяндама: Өз сүйікті жануары туралы 2-3 минуттық монолог дайындап, сыныпқа баяндау.

• Тіл дамыту жаттығуларын ұйымдастыру тәсілдері

Тіл дамыту жаттығулары оқушылардың сөздік қорын байыту және сөйлеу дағдыларын жетілдіру үшін маңызды.

Жаттығулар түрлері:

1. Сөздік жаттығулар: Жаңа сөздермен жұмыс жасау, олардың мағынасын түсіну және дұрыс қолдану.

2. Грамматикалық жаттығулар: Сөз таптары мен сөйлем құрылымдарын дұрыс қолдануға бағытталған тапсырмалар.

3. Тыңдалым жаттығулары: Тыңдалған мәтіннің мазмұнын түсіну және сұрақтарға жауап беру.

4. Оқылым жаттығулары: Мәтінді мәнерлеп оқу және оның мазмұнын түсіну.

5. Жазылым жаттығулары: Қысқа мәтіндер жазу, диктант, мазмұндама жазу.

Тапсырмалар:

1. Сөздік жаттығу: Жаңа сөздермен сөйлемдер құрастыру.

2. Грамматикалық жаттығу: Берілген сөйлемдердегі қателерді түзету.

3. Тыңдалым жаттығуы: Мұғалімнің оқыған мәтіні бойынша сұрақтарға жауап беру.

4. Оқылым жаттығуы: Мәтінді оқып, оның негізгі идеясын анықтау.

5. Жазылым жаттығуы: Өз күнделікті өміріңіз туралы қысқаша эссе жазу.

• Сөйлеу тілін дамыту үшін қолданылатын әдістер

Оқушылардың сөйлеу тілін дамытуда әртүрлі әдістер мен тәсілдер қолданылады:

1. Сұрақ-жауап әдісі: Оқушыларға сұрақтар қойып, олардың жауаптары арқылы сөйлеу дағдыларын дамыту.

2. Пікірталас: Белгілі бір тақырып бойынша оқушылардың пікірлерін тыңдап, өз ойларын білдіруге мүмкіндік беру.

3. Әңгімелесу: Оқушыларды жұптарға бөліп, белгілі бір тақырып бойынша әңгімелесу ұйымдастыру.

4. Рөлдік ойындар: Оқушыларға түрлі рөлдер беріп, сол рөлде сөйлеуге үйрету.

Тапсырмалар:

1. Сұрақ-жауап: Мұғалімнің қойған сұрақтарына толық жауап беру.

2. Пікірталас: «Интернеттің пайдасы мен зияны» тақырыбы бойынша пікірталас ұйымдастыру.

3. Әңгімелесу: «Менің отбасым» тақырыбы бойынша жұпта әңгімелесу.

4. Рөлдік ойын: «Дүкенде» тақырыбы бойынша рөлдік ойын ойнау.

• Оқушылардың жазу дағдыларын қалыптастыру

Жазу дағдыларын қалыптастыру үшін төмендегі әдістер мен тапсырмалар қолданылады:

1. Диктант жазу: Мұғалімнің мәтінін тыңдап, дұрыс жазу дағдыларын дамыту.

2. Мазмұндама жазу: Тыңдалған немесе оқылған мәтіннің мазмұнын өз сөздерімен жазу.

3. Шығарма жазу: Белгілі бір тақырып бойынша өз ойларын жазбаша түрде білдіру.

4. Күнделік жүргізу: Күнделікті оқиғаларды қысқаша жазу арқылы жазу дағдыларын жетілдіру.

Тапсырмалар:

1. Диктант: Мұғалімнің оқыған мәтінін дұрыс жазу.

2. Мазмұндама: Тыңдалған мәтіннің негізгі идеясын өз сөздеріңізбен жазу.

3. Шығарма: «Менің арманым» тақырыбы бойынша шығарма жазу.

4. Күнделік: Аптаның әр күні туралы қысқаша жазба жасау.

• Сөздік қорды дамыту және сөз қолдану дағдыларын арттыру

Сөздік қорды дамыту және сөз қолдану дағдыларын арттыру үшін төмендегі әдістер мен тапсырмалар ұсынылады:

1. Сөздік жұмыс: Жаңа сөздермен танысу, олардың мағынасын түсіну және дұрыс қолдану.

2. Синонимдер мен антонимдермен жұмыс: Бір сөздің бірнеше баламасын және қарама-қарсы мағыналы сөздерді үйрену.

3. Фразеологизмдермен жұмыс: Тұрақты сөз тіркестері мен олардың мағынасын меңгеру.

4. Тақырыптық сөздік қор құру: Белгілі бір тақырып бойынша сөздер тізбегін жасау.

Тапсырмалар:

1. Сөздік жұмыс: Жаңа сөздермен сөйлемдер құрастыру.

2. Синонимдер мен антонимдер: Берілген сөздерге синонимдер мен антонимдер табу.

3. Фразеологизмдер: Тұрақты сөз тіркестерінің мағынасын түсіндіру және оларды сөйлемде қолдану.

4. Сөздік қор құру: «Табиғат» тақырыбы бойынша сөздер тізбегін жасау.

Осы әдістер мен тапсырмаларды жүйелі түрде қолдану арқылы оқушылардың тіл дамыту және сөйлеу дағдыларын тиімді түрде арттыруға болады. Мұғалімнің шығармашылық тәсілдері мен оқушылардың белсенді қатысуы бұл үдерістің сапасын қамтамасыз етеді. бастауыш сынып оқушыларына арналған қызықты әрі заманауи технологияларды қолдана отырып жасалған тіл дамыту тапсырмаларын ұсынамын. Бұл тапсырмалар оқушылардың тілдік дағдыларын жетілдіруге және сабаққа қызығушылығын арттыруға бағытталған.

1. Сөйлеу дағдыларын дамытуда диалог пен монологтың маңызы

Диалог құру тапсырмасы:

Мақсаты: Оқушылардың диалогтық сөйлеу дағдыларын дамыту.

Тапсырма: Оқушыларды жұптарға бөліп, әр жұпқа күнделікті өмірде жиі кездесетін жағдайларды (мысалы, дүкенге бару, дәріханада сұрақ қою) сипаттайтын карточкалар беріледі. Әр жұп осы жағдай бойынша қысқаша диалог құрастырып, сынып алдында ойнап көрсетеді.

Қолданылатын технология: Рөлдік ойындар, топтық жұмыс.

Монологтық баяндама тапсырмасы:

Мақсаты: Оқушылардың монологтық сөйлеу дағдыларын дамыту.

Тапсырма: Оқушыларға "Менің сүйікті жануарам" тақырыбы бойынша 2-3 минуттық монолог дайындап, оны сынып алдында баяндауы сұралады. Монолог барысында оқушылар өздерінің жануар туралы білімдерін, сезімдерін білдіреді.

Қолданылатын технология: Жеке жұмыс, ауызша баяндау.

2. Тіл дамыту жаттығуларын ұйымдастыру тәсілдері

Сөздік жаттығу:

Мақсаты: Оқушылардың сөздік қорын байыту.

Тапсырма: Мұғалім тақтаға бірнеше жаңа сөз жазып, олардың мағынасын түсіндіреді. Оқушылар осы сөздермен сөйлемдер құрастырады және оларды сынып алдында оқиды.

Қолданылатын технология: Интерактивті тақта, сөздік жұмыс.

Грамматикалық жаттығу:

Мақсаты: Оқушылардың грамматикалық сауаттылығын арттыру.

Тапсырма: Оқушыларға әртүрлі сөйлемдер беріледі, олар осы сөйлемдердегі қателерді тауып, дұрыс нұсқасын жазады.

Қолданылатын технология: Жұптық жұмыс, пікірталас.

3. Сөйлеу тілін дамыту үшін қолданылатын әдістер

Сұрақ-жауап әдісі:

Мақсаты: Оқушылардың тыңдалым және сөйлеу дағдыларын дамыту.

Тапсырма: Мұғалім мәтін оқып береді, содан кейін оқушыларға мәтін бойынша сұрақтар қояды. Оқушылар сұрақтарға толық жауап беруге тырысады.

Қолданылатын технология: Тыңдалым, сыныптық талқылау.

Пікірталас:

Мақсаты: Оқушылардың өз пікірін білдіру және тыңдау дағдыларын дамыту.

Тапсырма: Мұғалім оқушыларға "Интернеттің пайдасы мен зияны" тақырыбын ұсынады. Оқушылар екі топқа бөлініп, осы тақырып бойынша пікірталас жүргізеді.

Қолданылатын технология: Дебат, топтық жұмыс.

Әңгімелесу:

Мақсаты: Оқушылардың әңгімелесу дағдыларын дамыту.

Тапсырма: Оқушылар жұптасып, "Менің отбасым" тақырыбы бойынша әңгімелеседі. Әр оқушы өз отбасын таныстырып, сұрақтарға жауап береді.

Қолданылатын технология: Жұптық жұмыс, ауызша баяндау.

Рөлдік ойындар:

Мақсаты: Оқушылардың шығармашылық және сөйлеу дағдыларын дамыту.

Тапсырма: Оқушыларға түрлі рөлдер беріледі (мысалы, дәрігер, мұғалім, сатушы). Олар өз рөлінде сөйлеу арқылы тілдік дағдыларын көрсетеді.

Қолданылатын технология: Рөлдік ойындар, шығармашылық тапсырмалар.

4. Оқушылардың жазу дағдыларын қалыптастыру

Диктант жазу:

Мақсаты: Оқушылардың жазу дағдыларын дамыту.

Тапсырма: Мұғалім мәтін оқып береді, оқушылар оны тыңдап, дұрыс жазуға тырысады.

Қолданылатын технология: Тыңдалым, жазылым.

Мазмұндама жазу:

Мақсаты: Оқушылардың тыңдалым және жазу дағдыларын дамыту.

Тапсырма: Мұғалім қысқаша мәтін оқып береді, оқушылар сол мәтіннің мазмұнын өз сөздерімен жазады.

Қолданылатын технология: Тыңдалым, жазылым.

Шығарма жазу:

Мақсаты: Оқушылардың шығармашылық жазу дағдыларын дамыту.

Тапсырма: Оқушыларға "Менің арманым" тақырыбы бойынша шығарма жазу ұсынылады.

Қолданылатын технология: Шығармашылық жазу.

Күнделік жүргізу:

Мақсаты: Оқушылардың күнделікті жазу дағдыларын қалыптастыру.

Тапсырма: Оқушылар әр күні туралы қысқаша жазба жасап, оны сынып алдында оқиды.

Қолданылатын технология: Жазылым, күнделік жүргізу.

5. Сөздік қорды дамыту және сөз қолдану дағдыларын арттыру

Сөздік жұмыс:

Мақсаты: Оқушылардың сөздік қорын байыту.

Тапсырма: Мұғалім жаңа сөздермен таныстырып, олардың мағынасын түсіндіреді. Оқушылар осы сөздермен сөйлемдер құрастырады.

Қолданылатын технология: Сөздік жұмыс, интерактивті тақта.

Синонимдер мен антонимдермен жұмыс:

Мақсаты: Оқушылардың сөз байлығын кеңейту.

Тапсырма: Оқушыларға бір сөздің синонимдері мен антонимдерін табу тапсырмасы беріледі.

Қолданылатын технология: Топтық жұмыс, сөздік ойындар.

Фразеологизмдермен жұмыс:

Мақсаты: Оқушылардың фразеологиялық тіркестерді түсіну және қолдану дағдыларын дамыту.

Тапсырма: Мұғалім фразеологизмдердің мағынасын түсіндіріп, оқушыларға оларды сөйлемде қолдану тапсырмасын береді.

Қолданылатын технология: Сөздік жұмыс, ойын әдістері

5. Сөздік қорды дамыту және сөз қолдану дағдыларын арттыру

Сөздік қорды дамыту тапсырмалары:

Синонимдер мен антонимдермен жұмыс:

Мақсаты: Оқушылардың сөздік қорын байыту және сөздерді дұрыс қолдану дағдыларын дамыту.

Тапсырма: Мұғалім оқушыларға белгілі бір сөзді айтады (мысалы, «жақсы»), ал оқушылар осы сөздің синонимдері мен антонимдерін табады. Мысалы:

• Синонимдер: жақсы — тамаша, керемет, ғажап.

• Антонимдер: жақсы — жаман, нашар.

Қолданылатын технология: Ойын әдісі, топтық жұмыс.

Сөзжұмбақ шешу:

Мақсаты: Оқушылардың сөздік қорын кеңейту және логикалық ойлау қабілетін дамыту.

Тапсырма: Мұғалім оқушыларға сөзжұмбақ береді. Әрбір сұрақтың жауабы белгілі бір сөз болады. Оқушылар сөзжұмбақты шешіп, жаңа сөздермен танысады.

Қолданылатын технология: Ойын әдісі, топтық жұмыс.

Сөздерді дұрыс қолдану жаттығулары:

Мақсаты: Оқушылардың сөздерді дұрыс қолдану дағдыларын қалыптастыру.

Тапсырма: Мұғалім оқушыларға сөздер тізімін береді (мысалы, есімдер, етістіктер, сын есімдер) және осы сөздермен сөйлемдер құрастыруды сұрайды. Оқушылар әр сөзді дұрыс қолдана отырып, сөйлемдер құрастырады.

Қолданылатын технология: Жазбаша жұмыс, жұптық жұмыс.

Қосымша тапсырмалар:

Ребус шешу:

Мақсаты: Оқушылардың сөздік қорын байыту және шығармашылық ойлау қабілетін дамыту.

Тапсырма: Мұғалім ребус суретін көрсетеді, онда белгілі бір сөз жасырылған. Оқушылар ребусты шешіп, жасырылған сөзді табады.

Бұл ребустар балалардың шығармашылық ойлау қабілетін дамытып, қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерді меңгеруге көмектеседі.

Ребус 1:

? + ?

Шешуі: Қарға + ұя

Мақал: «Қарға ұядан не көрсе, ұшқанда соны іледі.»

Түсіндірме: Бұл мақал адамның өскен ортасы мен тәрбиесінің оның болашағына әсер ететінін білдіреді.

Ребус 2:

? + ?

Шешуі: Аузынан + жылан

Мақал: «Аузынан жылан шыққанша, тілінен сөз шықсын.»

Түсіндірме: Бұл мақал адам сөзінде тұрып, айтқанынан қайтпауы керек екенін көрсетеді.

Ребус 3:

? + ?

Шешуі: Аузынан + құс

Мақал: «Аузынан құс ұшқанша, қолынан гүл түседі.»

Түсіндірме: Бұл мақал адамның сөзінде тұрып, ісімен дәлелдеу керектігін білдіреді.

Ребус 4:

? + ?

Шешуі: Тасбақа + қоян

Мақал: «Тасбақа мен қоянның жарысы»

Түсіндірме: Бұл ертегіге негізделген мақал, еңбекқорлықтың жеңіске жететінін көрсетеді.

Ребус 5:

?‍? + ?

Шешуі: Егінші + егін

Мақал: «Егінші егінін егіп, жерді жыртады.»

Түсіндірме: Бұл мақал еңбек пен табандылықтың нәтижесінде жетістікке жетуге болатынын білдіреді.

Қолданылуы: Оқушыларға осы ребустарды шешу тапсырмасы беріледі. Олар суреттердің мағынасын түсініп, мақал-мәтелдерді аша отырып, шығармашылық ойлау дағдыларын дамытады.

Бұл ребустар балалардың логикалық ойлау қабілетін дамытып, шығармашылықпен айналысуға мүмкіндік береді.

Ребус 1:

? + ?

Шешуі: Аузынан + жылан

Мақал: «Аузынан жылан шыққанша, тілінен сөз шықсын.»

Түсіндірме: Бұл мақал адамның сөзінде тұрып, айтқанынан қайтпауы керек екенін білдіреді.

Ребус 2:

? + ?

Шешуі: Қарға + ұя

Мақал: «Қарға ұядан не көрсе, ұшқанда соны іледі.»

Түсіндірме: Бұл мақал адамның өскен ортасы мен тәрбиесінің оның болашағына әсер ететінін білдіреді.

Ребус 3:

? + ?

Шешуі: Тасбақа + қоян

Мақал: «Тасбақа мен қоянның жарысы»

Түсіндірме: Бұл ертегіге негізделген мақал, еңбекқорлықтың жеңіске жететінін көрсетеді.

Ребус 4:

?‍? + ?

Шешуі: Егінші + егін

Мақал: «Егінші егінін егіп, жерді жыртады.»

Түсіндірме: Бұл мақал еңбек пен табандылықтың нәтижесінде жетістікке жетуге болатынын білдіреді.

Ребус 5:

? + ?

Шешуі: Аузынан + құс

Мақал: «Аузынан құс ұшқанша, қолынан гүл түседі.»

Түсіндірме: Бұл мақал адамның сөзінде тұрып, ісімен дәлелдеу керектігін білдіреді.

Қолданылуы: Оқушыларға осы ребустарды шешу тапсырмасы беріледі. Олар суреттердің мағынасын түсініп, мақал-мәтелдерді аша отырып, логикалық ойлау дағдыларын дамытады.

Қолданылатын технология: Ойын әдісі, топтық жұмыс.

Қорытынды:

Осы тапсырмаларды жүйелі түрде қолдану арқылы оқушылардың сөздік қорын байытып, сөздерді дұрыс қолдану дағдыларын дамытуға болады. Мұғалімнің шығармашылық тәсілдері мен оқушылардың белсенді қатысуы бұл үдерістің сапасын қамтамасыз етеді.

4. Қазақ тіліндегі мәтіндерді талдау және түсіндірме әдістері

Қазақ тілін оқытуда мәтіндермен жұмыс — маңызды компоненттердің бірі. Мәтіндерді дұрыс талдау, түсіну, олардың мазмұнын айқындау арқылы оқушылардың тілін дамыту, сөздік қорларын байыту және логикалық ойлау қабілеттерін арттыру жүзеге асырылады. Мәтіндер арқылы оқушылардың тіл мәдениеті, жазу және сөйлеу дағдылары қалыптасады. Бұл бөлімде мәтіндерді талдау және түсіндірме әдістері, олардың мақсаттары мен жүзеге асыру жолдары қарастырылады.

Мәтіндерді талдаудың негізгі мақсаты:

1. Мазмұнды түсіну – Оқушыларға мәтіннің негізгі мазмұнын түсіндіру, оның мағынасы мен идеясына назар аудару.

2. Сөздік қорды байыту – Мәтіндерді оқи отырып, оқушылар жаңа сөздер мен тіркестерді игеріп, сөздік қорларын толықтырады.

3. Логикалық ойлау қабілетін дамыту – Мәтіндер арқылы оқушылардың қисынды ойлау, пайымдау қабілеттерін дамыту.

4. Құрылымдық дағдыларды қалыптастыру – Мәтіннің құрылымы мен стиліне назар аудара отырып, оқушылар мәтіннің құрылымын түсініп, оның ерекшеліктерін бағалай алады.

Мәтіндермен жұмыс істеу әдістері

1. Мазмұн бойынша сұрақтар қою

Мазмұнды тереңірек түсіну үшін оқушыларға мәтін бойынша сұрақтар қойылады. Бұл сұрақтар оқушылардың мәтіннің негізгі мазмұнын түсінуін тексеруге және өз пікірлерін білдіруге көмектеседі.

Мысал сұрақтар:

- Мәтінде кімдер туралы айтылған?

- Оқиғаның басталуы мен аяқталуын қысқаша айтып беріңіз.

- Негізгі идея қандай?

- Кейіпкердің іс-әрекеті мен мінезі қалай сипатталады?

2. Мәтінді құрылымдық талдау

Мәтіннің құрылымдық ерекшеліктерін талдау — оның логикалық және стилистикалық мазмұнын анықтауға көмектеседі. Оқушыларға мәтіннің негізгі бөліктерін (кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды) анықтауға тапсырмалар беріледі.

Мысалы:

- Мәтінде кіріспе бөлімі қандай мәселені қозғайды?

- Негізгі бөлімде қандай оқиғалар сипатталады?

- Қорытындыда қандай ой айтылған?

3. Тілдік ерекшеліктерді талдау

Мәтіндегі қолданылған тілдік құралдар мен көркемдік әдістерді талдау оқушыларға тілдің мәні мен құрылымын терең түсінуге көмектеседі. Бұл әдіс арқылы оқушылар жазушының стильдік ерекшеліктерін, тілдік құралдарды қолдану тәсілдерін, образдарды түсіну дағдыларын қалыптастырады.

\Тапсырмалар:

- Мәтінде қандай метафоралар, эпитеттер, теңеулер қолданылады?

- Кейіпкерлердің сөздері мен іс-әрекеттері арқылы қандай сипаттамалар беріледі?

4. Мәтінге шығарма немесе қысқаша пікір жазу

Мәтіннің мағынасына сәйкес оқушылардың өз көзқарастарын білдіруін ынталандыратын әдіс. Оқушылар мәтіннің тақырыбы, негізгі ойы, кейіпкерлері туралы пікір жаза алады, сондай-ақ өз ойын білдіре отырып, автордың көзқарасымен келіспеуі немесе келісуі мүмкін.

Мысалы:

- Мәтіннен қандай ой түйдіңіз? Неліктен?

- Сіз мәтіндегі кейіпкердің орнында болсаңыз, қалай әрекет етер едіңіз?

5. Түсіндірме жазу әдісі

Түсіндірме жазу — оқушыларға мәтіннің мәнін тереңірек түсіндіру және сол арқылы жазу дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді. Оқушылар белгілі бір тақырып бойынша мәтіннің құрылымы мен мазмұнын дұрыс түсіндіріп жазуға үйренеді.

Мысал тапсырма:

- Мәтінді оқыңыз және өз пікіріңізді білдіре отырып, оның мағынасын түсіндіріңіз.

- Мәтін бойынша қысқаша эссе жазыңыз.

6. Кейіпкерлерді талдау

Кейіпкерлерді талдау әдісі мәтіндегі негізгі образдарды зерттеу және олардың іс-әрекеттерін талқылау арқылы жүзеге асады. Бұл әдіс арқылы оқушылар кейіпкердің мінез-құлқын, мотивациясын және оның шығармадағы рөлін түсінеді.

Мысалы:

- Мәтіндегі басты кейіпкер қандай адам? Оның қасиеттерін сипаттаңыз.

- Қосымша кейіпкерлер туралы не айта аласыз?

7. Тақырып бойынша пікірталас ұйымдастыру

Мәтінді талдай отырып, тақырып бойынша пікірталас ұйымдастыру әдісі оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамытады. Олар өз пікірлерін дәлелдер арқылы жеткізе білуі қажет, бұл да олардың тіл дамыту дағдыларын арттырады.

Мысал тапсырма:

- Мәтін бойынша пікірталас ұйымдастырып, әр оқушы өз ойларын ортаға салады. Осы тақырыпта сіздің көзқарасыңыз қандай?

8. Әдеби терминдермен жұмыс

Мәтіндермен жұмыс барысында әдеби терминдермен таныстыру оқушылардың әдебиетке қызығушылығын арттырады және олардың сөйлеу дағдыларын дамытады. Әдеби терминдер мен стильдік ерекшеліктерді түсіну балалардың мәтіннің мәнін тереңірек түсінуіне көмектеседі.

Мысал:

- Мәтінде қолданылған әдеби терминдерді анықтап, олардың мағынасын түсіндіріңіз.

- Мәтінде қандай көркемдік әдістер қолданылады?

Қорытынды

Қазақ тіліндегі мәтіндерді талдау және түсіндірме әдістері — оқушылардың тілдік дағдыларын дамытудағы маңызды әдістемелік құрал болып табылады. Бұл әдістер мәтіннің мазмұнын, құрылымын, тілдік ерекшеліктерін терең түсінуге мүмкіндік береді және сөйлеу, жазу дағдыларын дамытады. Тексттермен жұмыс жасай отырып, оқушылардың ойлау қабілеттері жақсарып, сөздік қоры артып, сөйлеу мәдениеті қалыптасады.

Қазақ тіліндегі мәтіндерді талдау және түсіндірме әдістері бойынша тапсырмалар:

1. Мазмұн бойынша сұрақтар

- Мәтіннің негізгі идеясы қандай?

- Мәтіндегі оқиға қалай басталып, қалай аяқталады?

- Мәтіндегі басты кейіпкердің іс-әрекеттері қалай сипатталады?

- Мәтінде қандай мәселелер көтерілген?

- Мәтінде кездесетін қиын сөздер мен тіркестерді түсіндіріңіз.

2. Кейіпкерлерді талдау

- Мәтіндегі басты кейіпкердің мінез-құлқын сипаттаңыз.

- Қосымша кейіпкерлер туралы не айта аласыз? Олардың әрекеттері мен ойларын талдаңыз.

- Сіз осы мәтіндегі кейіпкердің орнында болсаңыз, қалай әрекет ететін едіңіз?

- Мәтіндегі кейіпкердің ішкі жан дүниесі мен ойлары қалай бейнеленген?

3. Тілдік құралдармен жұмыс

- Мәтіндегі қандай эпитеттер, теңеулер немесе метафоралар қолданылған?

- Мәтінде қай жерде адам бейнесі, табиғат бейнесі пайдаланылған? Бұл образдар мәтіннің негізгі тақырыбына қалай әсер етеді?

- Мәтіннің стильдік ерекшеліктерін анықтап, олардың мәтін мазмұнына әсерін талдаңыз.

4. Мәтін құрылымын талдау

- Мәтіннің кіріспе бөлімі қандай мәселелерді қозғайды?

- Негізгі бөлімде қандай оқиғалар айтылады және қандай мәселелер ашылады?

- Қорытынды бөлімде қандай ой айтылады, мәтіннің қандай қорытынды жасалады?

5. Әдеби терминдермен жұмыс

- Мәтінде қолданылған әдеби терминдерді анықтаңыз және олардың мағынасын түсіндіріңіз.

- Мәтіндегі негізгі ойды қандай көркемдік тәсілдер арқылы жеткізген?

6. Мәтіннің тақырыбы бойынша пікірталас

- Мәтіннің тақырыбына байланысты өз ойларыңызды білдіріңіз. Неліктен бұл тақырып сізді қызықтырады?

- Мәтіннің ішіндегі пікірмен келісесіз бе? Егер келіспесеңіз, қандай өзіңіздің жеке пікіріңіз бар?

7. Шығарма немесе эссе жазу

- Мәтіннің мазмұны мен идеясы туралы шығарма жазыңыз. Мәтіннен алған әсеріңізді сипаттаңыз.

- Мәтінге қатысты өз көзқарасыңызды білдіре отырып, оны қорғаңыз.

8. Құрылым бойынша талдау

- Мәтінді бөліктерге бөліп, әр бөлікке қысқаша түсіндірме жазыңыз.

- Мәтіндегі оқиғаны немесе тақырыпты қалай бөліп, қандай логикалық байланыс жасалатынын түсіндіріңіз.

9. Сөздік жұмыс

- Мәтіннен кездесетін жаңа сөздер мен терминдерді жазып алып, олардың мағынасын ашыңыз.

- Мәтінде кездесетін архаизмдер мен диалектизмдерді анықтаңыз, олардың мағынасына түсініктеме беріңіз.

10. Қорытынды жасау

- Мәтіннің басты ойы мен мәнін қорытындылап жазыңыз.

- Мәтінде көтерілген мәселені және оның шешілу жолдарын қысқаша баян етіңіз.

11. Сөздер мен тіркестерді талдау

- Мәтіндегі тұрақты тіркестер мен сөздер қалай қолданылған? Олардың мағынасы мен қолданылуын талдаңыз.

- Мәтіндегі барлық мағыналы тіркестерді бөлек жазып, олардың әдеби маңыздылығын сипаттаңыз.

12. Қысқа жауапты сұрақтар

- Мәтінде кімдер туралы айтылады?

- Оқиғаның негізгі бағыты қандай?

- Қандай қызықты деректер бар?

13. Рет бойынша сұрақтар

- Мәтіндегі оқиғалар бір-бірімен қалай байланысқан?

- Оқиға қалай дамиды және оның шешіміне қандай оқиғалар ықпал етеді?

14. Шығармашылық жұмыс

- Мәтіннің соңын өзіңіздің қиялыңызға байланысты өзгертіңіз. Жаңа шешімдер немесе оқиғалар қосыңыз.

- Мәтіндегі кейіпкерлердің орнын ауыстырып, оларды жаңа жағдайға қойып көріңіз. Мысалы, қазіргі заманға сай бейімдеңіз.

15. Аналитикалық сұрақтар

- Мәтінде көтерілген мәселе қазіргі қоғамдағы қандай проблемалармен байланысты болуы мүмкін?

- Бұл мәселені шешу үшін сіз қандай ұсыныстар берер едіңіз?

16. Мәтіннің стилистикалық талдауы

- Мәтіндегі стильдің ерекшеліктерін анықтаңыз. Олардың жанры мен тақырыбына сәйкестігін талдаңыз.

17. Салыстыру тапсырмалары

- Мәтіннің кейіпкері мен сіздің өміріңіздегі адамды салыстырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын табыңыз.

- Мәтін мен басқа шығарманы салыстырып, екеуінің ортақ белгілері мен ерекшеліктерін айқындаңыз.

18. Пікір жазу

- Мәтіндегі кейіпкердің іс-әрекеттері мен шешімдеріне қатысты өз пікіріңізді білдіріңіз.

19. Диалог жасау

- Мәтіннен бір эпизодты алып, оны диалог түрінде қайта жазып көріңіз. Кейіпкерлердің пікірлері мен әрекеттері бойынша жаңа мазмұн құрастырыңыз.

20. Шағын мақала жазу

- Мәтіннің тақырыбы бойынша шағын мақала жазыңыз. Мақалада мәтіннің негізгі мазмұны мен идеясына сүйеніңіз.

Бұл тапсырмалар оқушылардың әдебиетке қызығушылығын арттырып, олардың ойлау, сөйлеу, жазу дағдыларын дамытады, сонымен қатар мәтінді тереңірек түсінуге және сыни көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.

Қорытынды

Қазақ тілін оқыту барысында мәтіндерді талдау және түсіндірме әдістері оқушылардың ойлау, сөйлеу және жазу дағдыларын дамытуға маңызды ықпал етеді. Осы әдістердің негізінде оқушылар мәтіннің мазмұнын терең түсініп, оны жан-жақты талдай алады. Мәтінді талдау барысында негізгі оқиғалар мен кейіпкерлердің іс-әрекеттерін, олардың арасындағы байланысты, әдеби тілдік құралдардың қолданылуын анықтай отырып, оқушылар әдебиетке деген қызығушылықтарын арттырады.

Мәтіндерді талдау арқылы оқушылар сыни тұрғыдан ойлауды үйренеді. Олар мәтіннің мағынасына ғана назар аудармай, автордың жазу стилі, қолданылған көркемдік тәсілдер, образдар мен символдардың маңызына да көңіл бөледі. Әдеби мәтіндермен жұмыс жасау оқушыларға әлемнің түрлі аспектілерін және өзара қатынастарды түсіну мүмкіндігін береді.

Мәтіндерді түсіндіру және талдау әдістері арқылы оқушылар өз ойларын логикалық тұрғыдан айқындап, аргументтер келтіре отырып, пікірлерін білдіруге дағдыланады. Осы жұмыстардың нәтижесінде оқушылардың жазу, сөйлеу, тыңдау, оқыту және сыни ойлау қабілеттері дамиды, олардың жалпы мәдениетіне үлес қосылады.

Сонымен қатар, мәтіндермен жұмыс жасау, тілдік құралдарды қолдана білу, қазақ тілінің байлығы мен тереңдігін сезіну арқылы оқушылардың ұлттық мәдениет пен әдебиетке деген сүйіспеншілігі артады. Бұл әдістер оқу барысында оқушылардың өзіндік пікірін қалыптастырып, қоғамдағы маңызды құндылықтарды түсінуге және өз идеяларын дұрыс жеткізе білуге көмектеседі.Қорыта келе, қазақ тілін оқыту әдістемесінің ең маңызды элементтерінің бірі – әдеби мәтіндермен жұмыс, ол оқушыларды әдебиетке деген сүйіспеншілікті оятумен бірге, олардың тіл үйрену барысындағы сауаттылықтарын жетілдіруге зор үлес қосады.

6. Қосымшалар

1. Мәтіндерді талдау үлгілері

Мәтін 1:

Тақырып: «Абай жолы» романынан үзінді

Абай жолы романынан үзінді:

Абай Құнанбаев — қазақ халқының ұлы ақыны, ойшылы және қоғам қайраткері. Ол жас кезінен бастап-ақ білімге, адамгершілікке және әділеттілікке ерекше мән берген. Бұл үзіндіде Абайдың балалық шағы, оның өмірдегі алғашқы сұрақтары туралы айтылады.

«Абай ауылдағы адамдардың өмірін бақылап жүрді. Ол көп оқып, әртүрлі адамдармен әңгімелескенде жаңа дүниелерді үйренді. Абайдың көз алдында қазақтың салт-дәстүрлері мен өмір салты әрқашан өзгере беретінін сезініп тұрды. Ол: "Білім алу — бұл тек кітап оқу емес, адамның жан дүниесін де тәрбиелеу керек," — деп ойлады.»

Абайдың ойы терең болды. Ол табиғаттың сұлулығына, адамдардың мінез-құлқына, өмірдің мағынасына үнемі ойланып жүрді. Балалар мен жастарға көмек көрсету үшін ол білім алу керек екенін түсінді. Абай жастайынан алға қойған мақсатын анық көріп, үлкен жетістіктерге жету үшін көп еңбек етті.

Талдау:

- Автордың тілдік құралдары, метафора, эпитеттер.

- Құнды ойлар мен моральдық тұжырымдар.

- Кейіпкерлердің мінез-құлқы мен әрекеттері.

- Әдеби стильдің ерекшеліктері мен оның мәтіннің мәніне әсері.

2. Мәтінге сұрақтар

Мәтінді талдауға арналған сұрақтар:

- Мәтінде қандай басты идея көтерілген?

- Кейіпкердің іс-әрекеттері қандай құндылықтарға негізделген?

- Мәтіннен қандай моральдық тәлім алуға болады?

- Автордың стиль ерекшеліктері туралы не айта аласыз?

3. Сөздік тапсырмалар

Тапсырма:

Мәтіннен синонимдер мен антонимдер тауып, олардың мағыналарын түсіндіріңіз.

Мысалы:

- Синонимдер: дұрыс – тура, үлкен – зор

- Антонимдер: жақсы – жаман, күшті – әлсіз

4. Әдеби талдаудың үлгісі

Мәтін: «Қазақ тілі»

Талдау:

- Әдеби тілдің қалыптасуы мен дамуы.

- Тілдің ұлттық мәдениетпен байланысы.

- Тілдің қоғамдағы ролі мен маңызы.

5. Оқушының жазбаша тапсырмасы

Тапсырма:

«Менің ең сүйікті кітапым» атты эссе жазыңыз. Эссені жазу барысында мәтіннен алынған идеялар мен моральдарды қолдануға тырысыңыз.

6. Карталар мен схемалар

Оқушыларға мәтіндерді түсіну үшін қолдануға болатын түрлі схемалар:

- Мәтіннің негізгі тақырыбы мен мазмұнын көрсету үшін ой картасы.

- Мәтіннің құрылымын анықтау үшін сызбалар.

7. Қосымша әдебиеттер мен ресурстар

- С. Қирабаев. Қазақ әдебиетінің тарихы.

- Ж. Баласағұн. Құтты білік.

- Абай Құнанбаев. Толық шығармалар жинағы.

- М. Әуезов. Абай жолы.

- Қазақ әдебиетінің теориясы бойынша материалдар.

8. Тапсырмалар мен бағалау критерийлері

Тапсырма:

- Мәтінді оқып шығыңыз және келесі сұрақтарға жауап беріңіз:

1. Мәтіннің басты тақырыбы қандай?

2. Кейіпкердің іс-әрекеттері мен оның дүниетанымы арасындағы байланыс қандай?

3. Мәтіннен қандай негізгі ойлар мен идеялар көрініс табады?

4. Мәтіндегі кейіпкердің әрекеттерін қоғаммен байланыстырыңыз.

Бағалау критерийлері:

- Оқушының мәтіннің мағынасын дұрыс түсінуі.

- Сұрақтарға нақты әрі логикалық жауап беруі.

- Талдау кезінде әдеби тілдік құралдарды дұрыс пайдалану.

9. Тапсырмаларды орындау үлгілері

Тапсырма: Мәтіннің үзіндісін оқып, келесі тапсырмаларды орындаңыз:

- Мәтіннен кейіпкерлердің мінез-құлқына қатысты сипаттамаларды тауып, салыстырыңыз.

- Әдеби талдауда қолданылатын терминдерді анықтап, мәтіннен мысал келтіріңіз.

- Текстің тақырыбы мен мазмұнын ашатын басқа әдеби шығармаларды іздеңіз.

10. Тыңдалым мен оқылым бойынша жаттығулар

Оқушылар мәтінді мұқият тыңдап, сұрақтарға жауап береді. Содан кейін өз пікірлерін жазбаша немесе ауызша білдіреді. Талдау барысында сөйлеу дағдыларын дамыту мақсатында түрлі тапсырмалар орындалады.

Қосымшалар бөлімінде келтірілген тапсырмалар мен әдістемелік құралдар бастауыш сынып оқушыларының әдеби мәтіндермен жұмыс істеу қабілеттерін арттыруға бағытталған. Оқушылардың жеке қызығушылықтарын ескере отырып, әртүрлі тәсілдер мен тапсырмалар ұсынылған, олар мәтіннің мазмұнын терең түсінуге және мәтінмен қарым-қатынасты жақсартуға көмектеседі.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қирабаев С. Қазақ әдебиетінің тарихы. - Алматы: Рауан, 1996.

2. Әуезов М. Абай жолы. - Алматы: Жазушы, 2002.

3. Абдуллин М. Қазақ әдебиетінің теориясы. - Алматы: Қазақстан, 2000.

4. Баласағұн Ж. Құтты білік. - Алматы: Ғылым, 1993.

5. Нұрмұхамедов С. Әдебиеттануға кіріспе. - Алматы: Мектеп, 1989.

6. Абай Құнанбаев. Толық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1988.

7. Жұмабеков М. Қазақ әдебиетінің жанрлық ерекшеліктері. - Алматы: Қазақстан, 2001.

8. Әуезов М. Абай және қазақ әдебиеті. - Алматы: Ғылым, 1994.

9. Байтұрсынов А. Қазақ тілі. - Алматы: Атамұра, 1997.

10. Тұрсынов Р. Абай шығармашылығы және оның философиялық мәселелері. - Алматы: Арыс, 2006.

11. Ысмайылов Е. Қазақ әдебиетінің жанрлары. - Алматы: Дәуір, 2001.

12. Тіл мен әдебиет пәндерін оқыту әдістемесі. (Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдеріне арналған әдістемелік құрал.) - Алматы: Мектеп, 2010.

13. Сейдімбеков Н. Қазақ мәдениетінің тарихы. - Алматы: ҚазМУ, 2002.

14. Досмұхамедов М. Қазақ әдебиетінің жанрлары мен стильдері. - Алматы: Атамұра, 2005.

15. Байділдаев Т. Әдебиет теориясы. - Алматы: Жазушы, 1999.