Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Философия және Саясаттану Факультеті

Мәдениеттану 3 курс студенті: Бекұлы Диас

Жетекші: Аликбаева Маржан

Ұйғыр халқының мәдени маргинализацияға ұшырауы

Ұйғырлар-негізінен Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданында тұратын түркітілдес халық. Олардың саны шамамен 12 миллион адамды құрайды. Тарихи тұрғыдан ұйғырлар қазіргі Моңғолия, Қытай және Қазақстан аумақтарын алып жатқан Ұйғыр қағанатын (VIII-IX ғасыр) қоса алғанда, Орталық Азияның ежелгі түркі халықтарынан шыққан.

Этномәдени ерекшеліктері:

-Ұйғырлар түркі, парсы және ислам өркениеттерінің әсерінен өздерінің ерекше мәдениетін қалыптастырды. Олардың дәстүрлері оазис экономикасымен тығыз байланысты, өйткені олар тарихи түрде Ұлы Жібек жолында егіншілікпен, бау-бақшамен және саудамен айналысқан.

-Олардың мәдениетінің маңызды бөлігі — музыкалық және би өнері, әсіресе ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұралар тізіміне енгізілген күрделі музыкалық және поэтикалық шығармалар.

XVII ғасырда Шығыс Түркістан деп аталатын аймақ маньчжур Цин империясының қызығушылығына айналды. XVIII ғасырдағы бірқатар әскери жорықтардан кейін Шығыс Түркістан империяның құрамына еніп, Шыңжаң деп өзгертілді, бұл "жаңа шекара"дегенді білдіреді. ХХ ғасырдың басында аймақ бірнеше рет тәуелсіздік жариялады, бірақ Қытай бақылауды қайта орнатты. Шыңжаң 1949 жылы коммунистердің азаматтық соғыстағы жеңісінен кейін ҚХР құрамына енді.

Мәдени автономияға әсері:

1. 1955 жылы Шыңжаң автономиялық аймақ мәртебесіне ие болды, бірақ бұл нақты мәдени және саяси автономияны қамтамасыз етпеді.

2. 1980 жылдары мәдени жаңғырудың қысқа кезеңі болды, бірақ 1990 жылдардың аяғынан бастап қатаң ассимиляция саясаты басталды.

3. Билік ұйғыр тілінің мектептер мен әкімшілік мекемелерде қолданылуын бақылай бастады, бұл оның қолданылуының төмендеуіне әкелді.

4. 2017 жылы саясат қатаңдатылды: экстремизммен күресу сылтауымен ұйғырларды жаппай ұстау және ұйғырлар өздерінің жеке басын, дінін және тілін тастауға мәжбүр болатын "қайта тәрбиелеу орталықтарын" құру басталды.

1990 жылдардың аяғынан бастап Шыңжаңда тілдік ассимиляцияның белсенді саясаты басталды, оның мақсаты ұйғыр тілін білім беру және қоғамдық салаларда қолдануды шектеу болды. Мектептерде оқыту тек путунхуада (стандартты қытай тілінде) жүргізілетін бағдарламаларды біртіндеп енгізу басталды. Бұрын білім беру жүйесіндегі негізгі ұйғыр тілі тек қосымша пән ретінде зерттеле бастады, содан кейін оның рөлі азайтылды. Ұйғыр отбасыларының балалары ана тілінде тілдік сауаттылықты дамыту мүмкіндігін жоғалтады, бұл оның күнделікті қарым-қатынастан біртіндеп вытыстырылуына әкеледі. Бұл ұрпақтар арасындағы байланысты әлсіретеді, өйткені тек ұйғыр тілінде сөйлейтін үлкендер жастармен тиімді сөйлесе алмайды.

Ислам ұйғырлар мәдениетінде әрқашан орталық болды, бірақ ХХІ ғасырдың басынан бастап Қытай Халық Республикасы Шыңжаңдағы діни өмірді бақылауды күшейтті. 2016 жылдан бастап билік мешіттерді жаппай жауып, бұза бастады. Құқық қорғау ұйымдарының мәліметінше, 10 мыңнан астам ғибадат орындары жойылған немесе бүлінген. Бұл ұжымдық дұға ету және діни дәстүрлерді сақтау мүмкіндігін қиындатады. Рамазан мерекесі сияқты діни тәжірибелер қатаң реттеуге ұшырайды. Мысалы, ораза айында мемлекеттік қызметкерлер мен оқушылар жұмыстан босату немесе шығару қаупі бар оразаны бұзуға міндетті. Жергілікті тұрғындарға дәстүрлі исламдық үйлену тойлары мен жерлеу рәсімдерін биліктің рұқсатынсыз өткізуге тыйым салынады. Имамдар мемлекеттік аттестаттаудан өтуге міндетті және олардың уағыздары қатаң бақыланады. Көптеген діни лидерлер билікпен ынтымақтастықтан бас тартқаны үшін қамауға алынып, қуғын-сүргінге ұшырады.

Ұлттық бірегейлікке баса назар аударған кітаптар, өлеңдер мен шығармалар шығарған тәуелсіз ұйғыр авторлары цензураға тап болды. Олардың көпшілігі қамауға алынды және олардың жұмысына тыйым салынды. Билік ұйғыр мәдениетіне арналған сайттарды бұғаттайды, ұйғыр тіліндегі ақпаратқа қол жеткізуді шектейді, сондай-ақ әлеуметтік желілердегі пайдаланушылардың белсенділігін бақылайды. Бұрын дәстүрлерді сақтау үшін пайдаланылған Онлайн платформалар қазір қатаң бақылауда.

Ұйғыр тарихы мен дәстүрлеріне байланысты мерекелерді өткізу биліктің мақұлдауынсыз мүмкін болмады. Тіпті халық билері мен музыкасы мемлекеттік идеологияға сәйкес өзгертіледі.

Қытайдың Шыңжаңдағы экономикалық саясаты инфрақұрылымды дамытуға және пайдалы қазбаларды өндіруге бағытталған, бірақ ұйғырлар бұл экономикалық өсудің жемістеріне сирек қол жеткізе алады.

Теңсіздіктің себептері:

 1. Ханцы басқарушылық және жоғары жалақы алатын позициялардың көп бөлігін алады.

 2. Ұйғырлар еңбек нарығында кемсітушілікке тап болады, бұл олардың мансаптық мүмкіндіктерін шектейді.

 3. Аймақты дамытудың мемлекеттік саясаты, соның ішінде "Бір белдеу, бір жол" бағдарламасы инвестицияларды тартады, бірақ ресурстарды бөлу негізінен ханзадалардың пайдасына жүзеге асырылады.

Нәтижелер:

 1. Ұйғырлар арасында жұмыссыздықтың жоғары деңгейі.

 2. Этникалық топтар арасындағы әлеуметтік алшақтықтың артуы қақтығыстарды күшейтеді.

2017 жылдан бастап Шыңжаңда ресми түрде "Кәсіптік оқыту орталықтары"деп аталатын лагерьлер жұмыс істейді. Алайда, халықаралық бақылаушылар мен құқық қорғау ұйымдары оларды мәдени ассимиляция мен репрессия құралы ретінде қарастырады.

Лагерьлерде шамамен 1-2 миллион ұйғыр болған. Адамдар діни және мәдени дәстүрлерден бас тартуға, қытай тілін және ҚКП саяси идеологиясын үйренуге мәжбүр.

Салдары:

 1. Жас ұрпақтың мәдени бірегейлігін жоғалту.

 2. Отбасылар мен қауымдастықтардың бөлінуі.

 3. Лагерьлерден өткендер үшін жарақаттар мен стигматизация.

Біріккен Ұлттар Ұйымы мен адам құқықтарын қорғау топтары Қытай үкіметінің әрекеттерін айыптап, оларды адам құқықтарын бұзу деп атады. Кейбір елдер жағдайды геноцид деп таныды. Қытай билігі олардың саясаты экстремизммен күресуге және қуғын-сүргін айыптауларынан бас тарту арқылы аймақты дамытуға бағытталған деп мәлімдейді. АҚШ, Ұлыбритания және Канада сияқты елдер қуғын-сүргінге қатысы бар Қытай шенеуніктеріне қарсы санкциялар енгізді. Алайда Қытайдың экономикалық және саяси күші халықаралық әрекеттердің ауқымын шектейді.

Шетелде, әсіресе Түркияда, АҚШ-та және Еуропада ұйғыр диаспорасы мәдени мұраны сақтауға белсенді қатысады. Ол фестивальдар ұйымдастырады, кітаптар шығарады, білім беру бағдарламаларын жасайды. Интернет ұйғырларға өз мәдениетінің элементтерін, соның ішінде музыка, би, әдебиет және тілді сақтауға және таратуға мүмкіндік береді. Бейне хостинг, әлеуметтік медиа және блогтар ассимиляцияға қарсы тұрудың маңызды құралы болды. Қытай билігі Шетелдегі ұйғырларды белсенді түрде қадағалап, Қытайдағы отбасыларына қауіп төндіреді. Көптеген мәдени бастамалар цензура мен киберқауіпсіздікке байланысты шектеулерге тап болады.

Ұйғырлардың мәдени маргинализациясы-бұл этникалық топтың өмірінің тарихи және қазіргі аспектілерін қамтитын күрделі және көп қырлы процесс. Қытайдың Шыңжаңды бақылауы орнағаннан бері ұйғырлар ассимиляцияға бағытталған жүйелік саясатқа тап болды, бұл олардың тілдік, діни және мәдени ерекшеліктерін шектеуге әкелді. Хандарды көшіру, діни тәжірибелерді басу, мәдени бастамаларды шектеу және ұйғыр тілін қытай тілімен алмастыруға бағытталған білім беру бағдарламаларын енгізу сияқты шаралар ұйғырлар қоғамына және оның дәстүрлермен байланысына қатты әсер етті.

2017 жылы басталған жаппай қайта тәрбиелеу бағдарламалары Қытайдың ұйғырлардың исламдық және мәдени айырмашылықтарын жоюға бағытталған репрессиялық саясатының шарықтау шегі болды. Бұл әрекеттер геноцидке қатысты айыптауларды қоса алғанда, кең халықаралық резонанс тудырды, бұл Қытайдың әлемдік аренадағы беделіне күмән келтірді.

Дегенмен, ұйғыр мәдениетін сақтау әлеуеті жоғалмайды. Диаспора, халықаралық қолдау және цифрлық платформаларды пайдалану арқылы ұйғырлар Қытай билігінің қысымына қарамастан өздерінің жеке басын сақтайды. Болашақта бұл күш-жігерді қолдау, сондай-ақ ұйғырлардың және мәдени маргиналдануға ұшыраған басқа этникалық топтардың құқықтарын қорғау үшін халықаралық қауымдастықты белсенді түрде тарту маңызды. Осылайша, ұйғырлардың мәдени мұрасын сақтау ішкі күш-жігерді де, халықаралық ынтымақтастықты да қамтитын кешенді тәсілді қажет етеді.