"Инклюзия мұғалімнен басталады: менталдық ерекшеліктері бар балаларды қолдау"

Ayapova Aruzhan

Student,

Arkalyk Pedagogical University named after I. Altynsarin,

Kazakhstan, Kostanay

Gulmira Shtatbaeva

Scientific Supervisor, Teacher,

Arkalyk Pedagogical University named after I. Altynsarin,

Kazakhstan, Kostanay

Аннотация

Бұл мақалада менталдық ерекшеліктері бар балалардың жалпы білім беру процесіне тиімді кірігуі үшін мұғалімдердің рөлі мен қолдау тәсілдері қарастырылады. Инклюзивті білім беру жүйесінде мұғалімдердің кәсіби даярлығы, педагогикалық әдістері және тұлғалық ұстанымдары ерекше маңызға ие. Мақалада инклюзивті орта қалыптастырудың тиімді әдістері мен мұғалімдерге арналған ұсыныстар ұсынылады.

Түйін сөздер: инклюзия, менталдық ерекшеліктер, мұғалім, қолдау, білім беру.

Кіріспе:

Қазіргі заманғы мектеп — бұл әр бала өзін жайлы сезінетін орын болуы тиіс, оның қабілеттері мен ерекшеліктеріне қарамастан. Инклюзивті білім беру — бұл жай ғана үрдіс емес, менталдық бұзылыстары бар балалардың өз құрдастарымен тең дамуына мүмкіндік беретін қажеттілік. Алайда инклюзияны сәтті жүзеге асыру үшін мұғалімдер мұндай балалардың қажеттіліктерін терең түсініп, сабырлылық танытып, арнайы оқыту әдістерін қолдануы қажет.
Бұл мақалада біз педагогтарға менталдық ерекшеліктері бар балалар үшін қолайлы орта қалыптастыруға қандай шаралар көмектесе алатынын қарастырамыз және мектепті тең мүмкіндіктер мен қолдауға толы кеңістікке қалай айналдыруға болатынын талқылаймыз.

1. Менталдық ерекшеліктері бар балалар: анықтама және таралуы

Менталдық ерекшеліктер – бұл баланың когнитивті (танымдық), эмоциялық немесе әлеуметтік дамуында байқалатын ауытқушылықтар. Оларға аутизм спектрі бұзылыстары, зияттық дамуында артта қалу, назар мен зейін жетіспеушілігі (СДВГ), оқудағы қиындықтар жатады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша, әлемдегі әрбір 160-шы балада аутизм белгілері кездеседі. Қазақстанда да инклюзивті білім алушылар саны жыл сайын артып келеді: 2023 жылы елімізде 47 мыңнан астам ерекше білім қажеттілігі бар бала тіркелді, оның ішінде менталдық ерекшеліктері барлары – айтарлықтай үлесті құрайды.

Инклюзивті білім беру — барлық балалардың, оның ішінде ерекше қажеттіліктері бар балалардың, білімге тең қол жеткізуін қамтамасыз етуге бағытталған жүйе. Ол 1994 жылғы Саламанка декларациясынан кейін жаһандық сипат алды. Қазақстан бұл қағидатты 2008 жылдан бастап қолдай бастады.

Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңында (2019 жылғы өзгерістермен) инклюзивті білім беру "барлық балалардың білім алуына тең жағдай жасау" ретінде анықталады. Сонымен қатар, ҚР Үкіметінің 2019–2025 жылдарға арналған Инклюзивті білім беруді дамыту тұжырымдамасы инклюзивті мектептердің санын арттыру, кадрлық әлеуетті күшейту және оқыту бағдарламаларын бейімдеуді көздейді.

Менталдық ауытқулары бар балалар көбіне келесі нозологиялық топтарға жатады:

• зиятында тежелуі бар балалар;

• аутизм спектрінің бұзылысы бар балалар;

• эмоционалды-ерік ауытқуы бар балалар;

• интеллектуалдық дамуында кідірісі бар балалар.

2. Мұғалімнің рөлі және кәсіби дайындығы

Инклюзивті білім берудің табысты болуы мұғалімге тікелей байланысты. Мұғалім тек білім беруші ғана емес, сонымен бірге оқушының эмоционалдық жағдайын түсінетін, оның әлеуетіне сенетін, және жеке қажеттіліктеріне сай оқыту ұйымдастыратын көшбасшы болуы тиіс. Қазақстанда жүргізілген сауалнама нәтижелері бойынша, 100 мұғалімнің 62-сі менталдық ерекшелігі бар оқушымен жұмыс істеу барысында кәсіби білімнің жетіспейтінін мойындаған. Бұл жағдай инклюзивті педагогика бойынша мұғалімдерді тұрақты оқыту қажеттігін көрсетеді.Тіпті, 4-курста бізді өндірістік тәжірибеге жібергенде менің алдымда 6 сынып оқып жатқан дамуында ерекшелігі бар оқушы болды.Менің бір байқағаным мұғалімдер ол оқушыға көңіл аудармай сабақ өте беруімді,оған не айтсада ұқпайтының айтты.Бұл мәселе мені қатты ойландырды, келесі сабақта ерекше оқушыма бөлек оған қызық болатын тапсырмалар әкелдім .Тапсырмалар :ойын форматында,қағазға әртүрлі жеңіл түсінетін тапсырмалар болды.Осы мақаланы жазуымныңда мақсаты осы болған еді.

Мұғалім — оқыту процесінің өзегінде тұрған тұлға ғана емес, сонымен қатар инклюзивті мәдениетті қалыптастырушы. Оның кәсіби дайындығы, әдіс-тәсілдерді меңгеруі, ерекше оқушыларға деген көзқарасы мен эмоциялық интеллектісі ерекше рөл атқарады.

Мұғалімнің міндеттері:

1. Баланың жеке ерекшелігін ескере отырып оқыту – менталдық ауытқулары бар балалардың танымдық қабілеті, есте сақтау, зейін, сөйлеу қабілеттері қалыпты балалардан өзгеше. Мұғалім осыны ескере отырып, жеке оқу траекториясын жоспарлауы тиіс.

2. Сабыр мен шыдамдылық – мұндай балаларда мінез-құлықтың ерекше үлгілері болуы мүмкін (агрессия, тұйықтық, гиперактивтілік). Мұғалім әр балаға бейімделіп, шиеленіссіз ахуалды сақтауы қажет.

3. Қолайлы психологиялық орта қалыптастыру – баланың өзін қауіпсіз, бағаланған сезінуі оның оқу процесіне белсенді қатысуына жол ашады.

4. Командалық жұмыс жүргізу – дефектолог, логопед, психолог, ата-анамен тығыз қарым-қатынас орната білу.

3. Менталдық ерекшеліктері бар балалар үшін тиімді орта құрудың тәсілдері

3.1. Сынып ішіндегі бейімдеу

• Құралдар мен ресурстарды бейімдеу: визуалды кестелер, суреттер, аудио жазбалар, құрылымды тапсырмалар.

• Мотивацияны арттыру: оқушының жетістіктерін мойындап, оны топ ішінде мадақтау.

• Тапсырмалардың деңгейіне қарай күрделілігін реттеу: белгілі бір пән бойынша оқушыға жекелеген жеңілдетілген тапсырмалар беру.

3.2. Коммуникативтік кедергілерді жою

• Аутизм немесе сөйлеу қабілетінде бұзылысы бар балаларға альтернативті коммуникация құралдарын(мысалы, пиктограммалар, ым-ишаралар) пайдалану.

• Қарапайым тілмен сөйлеу, сөйлем құрылымын жеңілдету.

3.3. Әлеуметтік бейімделу мен құрдастармен өзара әрекет

• Құрдастарымен бірігіп жұмыс жасауға жағдай жасау (жұптық, топтық жұмыс).

• Арнайы тренингтер немесе психологиялық ойындар арқылы балалар арасында түсіністік қалыптастыру.

4. Мұғалімдерге арналған кәсіби қолдау

Инклюзивті білім беру мұғалімдерден ерекше дайындықты талап етеді. Қазіргі уақытта көптеген мұғалімдер осындай дайындықтан өтпеген, сондықтан оларға қолдау қажет:

• Біліктілікті арттыру курстары: дефектология, инклюзивті педагогика, позитивті тәрбие, коммуникативті әдістер бойынша.

• Мектеп ішінде менторлық жүйе: тәжірибелі инклюзивті педагогтар жаңадан келген мұғалімдерге тәлімгерлік етеді.

• Психологиялық қолдау: мұғалімдердің кәсіби күйіп кетуінің алдын алу үшін кеңес беру, тренингтер ұйымдастыру.

5. Инклюзияны жүзеге асырудағы қиындықтар мен шешімдер

Қорытынды

• Инклюзивті білім беру – бұл болашаққа бағытталған адамгершілік ұстаным. Әрбір бала қоғамның толыққанды мүшесі болуға лайық, оның ішінде менталдық ерекшеліктері бар балалар да. Олар үшін мектеп тек білім беру орны емес, өзін тұлға ретінде сезінетін, әлеуетін ашатын, қоғамға бейімделетін орта болуы керек. Мұндай ортаны қалыптастыру — мұғалімнің қолында.

• Егер әрбір педагог баланы түсініп, қолдап, бейімделсе — біз шынымен де тең мүмкіндіктер қоғамын қалыптастырамыз. Инклюзия — мұғалімнің жүрегінен басталады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. 2007 ж. (2023 ж. өзгертулер мен толықтыруларымен бірге).

2. Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамытудың 2020–2025 жылдарға арналған тұжырымдамасы. ҚР Білім және ғылым министрлігі, 2019 ж.

3. Саламанка декларациясы және іс-қимыл негіздері. БҰҰ, ЮНЕСКО, 1994 ж.

4. Құсайынова, Н. А., & Мұқатаева, М. Ж. (2020). Инклюзивті білім беру жағдайында ерекше білім беруді қажет ететін балалармен жұмыс жасаудың ғылыми-теориялық негіздері. – Алматы: Қазақ университеті.

5. Айтмамбетова, Б. (2021). Инклюзивті білім берудегі мұғалімнің рөлі. «Педагогика және психология» журналы, №2 (47), 54-60-б.